Ti Jeepney​—Mangyakar kadagiti Tattao iti Filipinas

Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! iti Filipinas

KADAGITI kalkalsada iti Filipinas, ti jeepney, a nasusudi dagiti kolorda, ken addaan kadagiti karatula, ken adu a nadumaduma a makaawis-mata nga arkos, ket gagangayen a buya. Daytat’ naisangsangayan a solusion ti Filipino iti problema a pakidangdangadangan dagiti nasnasion iti aglawlaw iti lubong​—transportasion ti kaaduan. Iti siasinoman a saan pay a nakagteng idiay Filipinas, nupay kasta, uray pay ti sao a “jeepney” ket nakaskasdaaw. Isingasing dagiti autoridad a daytat’ kumbinasion dagiti sasao a “jeep” ken “jitney” (bassit a bus). Palubosandakami a mangipakaammo kadakayo itoy makaawis a lugan.

Iti librona nga Urban Mass Transportation, ni George M. Smerk nakitana ti gagangay a parikut iti sistema ti pagluganan ti kaaduan: “Masansan a mapabasol a ti transportasion ti kaaduan ket narigat nga ibagay, a kaipapananna a gagangay a ti linea ti pagluganan ket saan a mabaliwan a mangsabet iti agbaliwbaliw a kasapulan ti populasion iti maysa a tiempo.” Daytoy, nupay kasta, ket saan a pudno iti jeepney. Ti jeepney impakitana ti bagina a nalaka nga ibagay, naekonomia, ken nalaka a manehuen. Aglugantayo iti maysa ket makitatayo no apay.

Ti Panaglugan iti Jeepney

Bayat nga agtakderka iti kapudotan iti tropiko iti maysa kadagiti kangrunaan a kalsada iti Manila, mabalin a masdaawka iti kasta unay iti kasla agay-ayus a karayan a jeepney nga agung-ungor nga agturong iti dua a direksion. Umasping iti jeep ti militaria, nga at-atiddog laeng bassit tapno makalaon iti ad-adu a pasaheros, tunggal maysa ti addaan kadagiti nadumaduma a kolor ti bulalayaw, nga addaan kadagiti retrato, disenio, ken sasao a naipinta kadagiti amin a sikiganda. Adda dagiti maibitin iti likudan ken kadagiti sikigan a mangipakita kadagiti sasao a kas iti “Master Mariner” wenno “Jeepney King.”

Kaaduan a jeepney napnapnoda met kadagiti dadduma a rumimat nga alikamen​—babassit a paligpalig, kabayo a napinturaan iti chrome, dagiti bandera, ken dagiti antena (uray no awan ti radio ti jeep)​—nga amin dagitoy ket nadisenio a mangawis kadagiti aglugan. Mabalin a makakitakayo iti jeep nga addaan iti 12, 14, wenno ad-adu pay a sarming iti tapaludo (nga awan met ti praktikal a pakausaranna) ket mabalin a masdaawkayo no ti tsuper ket makitana ti pagturonganna kadagitoy a nakaad-adu nga arkos. Ngem kasla mabaelanna met.

Kasano nga ammoyo no ania a jeepney ti mangiturong kenka iti papanam? Iti sango ken iti sikigan, addaanda amin kadagiti karatula a mangipakita iti rutada. Ngem kasano ti panangpasardengyo iti maysa kadagiti jeepney tapno ilugannakayo? Nalaka laeng dayta. No kasla interesadokayo nga aglugan iti jeepneyna, ti kadawyan a tsuper ket maragsakan nga agsardeng ket ilugannakayo. Mabalin a seniasanyo babaen iti imayo. Wenno mabalin nga awisenna ti atensionyo babaen ti panangbusinana kadakayo, saan laeng a busina no di ket ti makaawis a musikal a tuno.

Ita aglugantayon iti jeepney. No sumrekkayo iti likudan, madlawyo nga adda bangko a nakutsonan iti agsumbangir a sikigan ti jeep. Agtugaw dagiti pasaheros nga agdidippit, nga agsinnango iti baet ti akikid a nagbaetan, a ti tumengda ket ngangngani agtupa. Agkubboka tapno makalugan (nababa ti atepna), sapulenyo ti bakante a lugar, ket agtugawkayo iti dayta. Bayat ti panaglugan dagiti tattao nga addaan awit, ti akikid a nagbaetan mapnon kadagiti kahon, dagiti manok, ubbing, sinako a nateng. Maysa nga atiddog a sarming nga adda iti rabaw ti windshield ti mangipalubos iti tsuper a makakita iti trapiko iti likudanna ken tapno makitana no sino ti bumaba ken lumugan, ken no sino ti nakabayaden ken di pay nakabayad.

Mano ti pasahe? Bueno, nakunatayo a nalaka. Mabalinmo ti lumugan agingga iti 4 a kilometros idiay Manila iti 75 centimos laeng (4¢, iti E.U.). Agin-inot nga agpangato ti pasahe no nawatwatiwat ti panaglugan. Babaen ti silalawag a panangiparang iti karatula a “God Knows Judas Not Pay,” adu a tsuper ti mangparegta kadagiti pasaheros nga agbayad.a Naikabil iti sarming wenno iti asidegna isu ti personal nga altar ti tsuper ken/wenno ladawan ti babai.

Itan makapagtugawkayon ket tagiragsakenyo ti panagluganyo, a kankanayon ti panangsiputyo no sadino ti ayanyon tapno maibagayo iti tsuper no kayatyon ti bumaba. Mabalin a masdaawkayo no kasano kapartak ti panagtaray ti lugan bayat ti isisingit ti tsuper iti napuskol a trapiko, a pagaammona a sumagmamano laeng a pulgada ti dina nakadungparan iti sabali a jeepney.

Sadino ti Nagtaudan ti Jeepney?

Sungbatan ni Saul Lockhart daytoy iti The Complete Guide to the Philippines: “Ti jeepney utangna ti itataudna kadagiti sobra a jeep, a nabati idi Gubat Sangalubongan II, a dagitoy ti naaramid a luglugan a mangawit kadagiti pasaheros.” Dagiti immuna a jeep babassitda. Nanipud idin, naaramiden nga at-atiddog dagiti jeep ken ad-adu ti mailuganda​—agingga iti 17 a pasaheros itan.

Nangrugi nga agmaneho ni Mauricio De Guia kadagiti jeepney nanipud pay idi 1948. Ngem idi 1979 binaliwanna ti eskediolna tapno agtrabaho laeng iti kagudat’ aldaw. Iti kastoy a pamay-an sinuportaranna ti pito iti sangakabbalayanna ket binusbosna ti malem ken dagiti aldaw ti Domingo nga agtrabaho kas amin-tiempo a ministro. Adu pay a tsuper ti mangibitin kadagiti ladawan dagiti bituen iti rock ken iti pelikula kadagiti jeepneyda, ngem kuna ni Mauricio: “Mangipigketak kadagiti teksto ti Biblia iti bubida iti uneg ti jeepko tapno mabasa dagiti pasaheros dayta.”

Kasano ti panagtignay dagiti pasaheros? Kunana: “Dadduma sinaludsodda no ania ti relihionko. Gapu itoy nakasabaak dagiti tattao, ket nagunggonaanda. Adu a pasaheros iti jeepko ti naragsakan iti mabasada, ket kinunada, ‘Ti jeepmo ket pudno a napintas. Nagsayaatan no amin dagiti jeepney ket kastoy. Imbes a maipigket dagiti minamaag a bambanag, nasaysayaat a dagiti sasao ti Dios ti maikabil dita tapno adda banag a pampanunotenda.’”

Makitayo kadi no kasano a ti jeepney ket nagsayaatan ken praktikal a sistema a mangyakar kadagiti tattao? Dadduma, nupay kasta, dida umanamong, a pabasolenda ti jeepney a mangpatpataud iti kasta unay a kinapusek ken polusion, nangnangruna idiay Manila. Dadduma kayatda pay a masukatan dayta kadagiti dadduma a porma iti transportasion publiko. Gapuna, maysa nga artikulo ti nagparang iti Bulletin Today iti Manila a napauluan: “Maad-adalen ti pannakaikkat dagiti jeep.” Nupay kasta, kasla saan a mapasamak dayta a banag iti asidegen a masanguanan. Minilion a tattao ti agpannuray iti jeepney saan laeng a maipaay iti inaldaw a transportasion no di ket maipaay pay a pagbiaganda.

[Dagiti Footnote]

[Picture Credit Line iti panid 26]

Pammadayaw iti Sarao Motors, Inc.