Kasanot’ Kinasalun-attayo?
MAYSA a bilion a doliar iti inaldaw! Kastat’ kaadu ti gasgastuen dagiti tattao idiay Estados Unidos iti panangaywan iti salun-at. Dagiti umili iti Pederal a Republika iti Alemania gumastoda iti nasurok a kakalima iti intero a nasional a produktoda, wenno nasurok a 340 bilion a deutsche marks iti tinawen, tapno aywanan dagiti kasapulan ti salun-atda. Umasping met ti kasasaad iti kaaduan kadagiti dadduma pay nga industrialisado wenno narang-ayen a nasnasion.
Awan duadua a ti gagangay nga umili kadagitoy a pagilian agbalbalindan nga ad-adda a sipapanunot iti salun-at. Dagiti libro ken videos maipapan iti panagdieta ken ehersisio kankanayon nga adda iti ngato ti listaan dagiti kaaduan a malako a libro. Dagiti taraon a makapasalun-at, bitamina, alikamen ti panagay-ayam, ken kabal nga agehersisio nagbalindan a multimilion a doliar a negosio. Ket kadagitoy nga al-aldaw ti ladawan iti naballigi a tao saanen a ti managmaskada a nabaknang a negosiante no di ket ti napintas pammagina, nadalus, sipapanunot iti kinasalun-at a tao.
Babaen kadagitoy amin nga atension ken panaginteres a maipaay iti salun-at ken iti kinapigsa, pudno kadi a nasalsalun-attayo ngem dagiti tattao idi napalabas a kaputotan? Dagiti kadi dadakkel a gatad a naibayad iti panagpaagas ken panangaywan iti salun-at nagbanagda iti pisikal a pagimbagantayo amin? Pudno, kasano ti kinasalun-attayo?
Ti Ladawan Itatta
Maikontra iti mabalin nga inanamaentayo dagiti report manipud kadagiti nabaknang ken napanglaw a pagpagilian iti aglawlaw ti lubong ipakitada a dagiti tattao itatta saanda a nasalun-at. Iti panagsarita maipapan kadagiti nadumaduma a kasasaad ti salun-at iti sangalubongan, maysa a report nga insagana ti Worldwatch Institute kunaenna: “Nupay no kasta unay ti panagdudumaduma ti kasapulan ti panangaywan iti salun-atda, adda pagpadaan dagiti babaknang ken dagiti napanglaw: agpadada a matmatay. Dagiti babaknang matayda iti sakit ti puso ken kanser, dagiti napanglaw matayda iti diarrhea, pneumonia, ken kamuras.”
Nupay no adda rinang-ayan iti panagsirarak iti medisina, agtultuloy a mangsaplit ti sakit ti puso ken kanser kadagiti nabaknang a pagilian. Kinapudnona, maysa a report iti The New England Journal of Medicine kunaenna: “Awan makitami a panginanamaan maipapan iti pangkaaduan nga irarang-ay kadagiti nabiit pay a tawtawen. Awan rason a mangipagarup nga, iti interamente, ti kanser agbalbalinen a saan a gagangay.” No maipapan iti irarang-ay ti kinasalun-at, nagsayaatan ti panangsumario ni Dr. Michael McGinnis iti Department of Health and Human Services iti E.U. iti kasasaad: “Ammo dagiti kaaduan ti kinapateg iti kinasalun-at. Ngem saanda a nagtignay a mismo. Dagiti Americano saanda a nasalun-at a kas ti panangipagarupda.”
Iti sabali a pungto ti timbangan, “maysa a kakapat iti tattao iti lubong ti awanan iti nadalus a danum nga inumen ken nadalus a pagiblengan,” kuna ti report ti Worldwatch. “Kas banagna, gagangayen dagiti sakit a diarrhea iti intero a Third World ket dagitoy dagiti kangrunaan a makagapu iti ipapatay dagiti maladaga.” Ti diarrhea, pneumonia, kamuras, diphtheria, tesis, ken dadduma a saksakit, alaenda ti biag ti 15 milion nga ubbing a nababbaba pay ngem lima ti edadda iti tinawen ket tiltilenda ti normal a panagdakkel dagiti minilion pay. Kaskasdi, ti pudno a nakalkaldaang ket marikna dagiti eksperto a kaaduan kadagitoy ti nalaka laeng a malapdan.
Nupay no dagiti ubbing kadagiti narang-ay a nasion mabalin a mailisida kadagita a didigra, adda dagiti nakaam-amak a pagilasinan a ti kaaduan a salun-at dagiti agtutubo itatta ket agpabpababa imbes a sumaysayaat. Kas pangarigan, ti The Guardian iti London, iti sidong ti paulo a “Children ‘Healthier 35 Years Ago,’” ipadamagna a ti maysa a surbey ti Medical Research Council nakasarak iti “dakkel nga irarang-ay kadagiti maaw-awat nga ubbing iti ospital agingga iti edad nga uppat, mamitlo a daras nga iyaadu ti angkit, ken innem a daras nga iyaadu iti eczema kadagiti baro a kaputotan.” Nasarakan met nga adda ti kasta unay nga iyaadu iti diabetes kadagiti ubbing, sobra a kinalukmeg, panagrigat ken emosional a saksakit.
Ti panagadal iti intero a nasion iti Estados Unidos impalgakna met a ti pisikal a kasasaad dagiti ubbing itatta ket saan a kas ti maiparbeng koma. “Daytat’ ilimlimed a nalaing ti America itatta—ti kinakurang iti kinasalun-at dagiti agtutubo,” kuna ni George Allen, tsirman iti Council on Physical Fitness and Sports iti Presidente. Ti kaudian a bilang nga inruar ti konsilio ipakitana a 40 porsiento kadagiti ubbing a lallaki ken 70 porsiento kadagiti ubbing a babbai nga agtawen iti 6 agingga iti 17 ti saan a makaaramid iti nasursurok ngem maysa a pull-up (panagbaras). Dadduma a panagadal nasarakanda a dagiti tin-edyer itatta nangato ti presion ti darada, di nasalun-at ti kaadu ti kolesterol ken taba ti bagida, a din dakdakamaten dagiti nakaro nga emosional a parparikut, agraman dagiti parikut iti panangabuso ti droga ken alkohol.
Panangmatmat iti Masanguanan
Kaaduan kadatayo mabigbigda a ti kasasaad ti salun-attayo iti intero a panagbiag ket maikeddeng, ti sumagmamano a rukodna, babaen iti kasasaad ti salun-attayo bayat ti kinaubingtayo. Ngarud, saan a nakaskasdaaw a kinuna ni George Allen: “Ti pakaseknak ket no dika sursuruen ti kinasalun-at bayat iti kinaagtutubo, didanto masursuro dayta inton nataengandan.” Pudno met dayta kadagiti rumangrang-ay a nasion, malaksid iti saan a pannakaipaay ti gundaway kadagiti adu nga annakda a rumang-ay nga agbalin a nasalun-at a nataengan.
Nupay no makariribuk, dagiti parikut ket saan a di marisut. Iti sinaggaysa, sadinoman ti pagnanaedanyo, adda maaramidanyo maipapan iti salun-atyo ken ti salun-at ti pamiliayo. Kaaduan iti dayta, nupay kasta, ket agpannuray iti panangmatmatyo iti salun-atyo ken iti bagiyo. Kinapudnona, mabalin a maiyimtuod dagiti salsaludsod nga: Ania ti salun-at? Ania ti maaramidanyo iti panangsalimetmet iti kinasalun-at? Dagitoy a salsaludsod mausigdanto kadagiti sumaganad nga artikulo.
Nupay no ad-adda a sipapanunot dagiti tattao iti salun-at, saanda a nasalun-at
“Adu nga estudiante ti madi nga ag-ehersisio gapu ta makabannog. Awan pigsada.”—Magasin a Time