Kinasalun-at​—Aniat’ Maaramidanyo iti Dayta?

“ITI pasetna kas resulta dagiti dadduma a nakaskasdaaw a balligi iti moderno a medisina, nagsaknap ti kababalin kadagiti adu a paspaset iti lubong a ti kinasalun-at ket banag nga ipaay dagiti doktor kadagiti tattao, imbes a maysa a banag nga ibanag ti komunidad ken dagiti indibidual a maipaay kadagiti bagbagida.” Kastat’ insurat ni Dr. Halfdan Mahler iti World Health, ti opisial a pagiwarnak iti World Health Organization.

Siempre, dagiti doktor ken ospital dakkel ti maitulongda iti salun-at ken pagimbagantayo. Ngarud, nasken ti pasetda iti panangagas. Sapulentayo dagiti serbisioda no agsakittayo, ngem mammano a mapanunottayo ida no naimbagtayo. Ania, ngarud, ti maaramidantayo tapno maaddaantayo iti kinasalun-at a mismo?

Dagiti Pagalagadan Maipaay iti Nasalun-at a Panagbiag

Kaaduanna, umanamong dagiti eksperto a ti kinasalun-at agpannuray kadagiti tallo a kangrunaan a bambanag: ti natimbeng a taraon, regular nga ehersisio, ken ti responsable a panagbiag. Pudno di agkurang ti impormasion maipapan kadagitoy a tema, ket adu iti dayta ti praktikal ken makagunggona. Dadduma a napateg ken agdama a kapanunotan no kasano a mainaig ti taraon ken ehersisio iti salun-attayo ket naiparang kadagiti kahon a “Ti Taraon ken ti Salun-atyo” ken “Ti Ehersisio, Kinapigsa, ken Salun-at.”

Nupay adut’ magun-odan a makatulong nga impormasion, ipakita dagiti kinapudno, a nakalkaldaang, a ti pananggun-od iti kinasalun-at saan nga umun-una iti listaan ti kaaduan a tattao. Malaksid kadagiti dadduma a bambanag, “ammo dagiti isuamin no aniat’ kasapulan iti panagpakuttong,” kuna ni Dr. Marion Nestle iti Office of Disease Prevention and Health Promotion idiay Washington, “kaskasdi ti kinasaknap ti sobra a kinalukmeg kasla saan unay a nagbalbaliw.” Sigun iti opisinana, agarup 1 iti 4 a tattao idiay Estados Unidos ket nalabes a 20 porsiento ti kinalukmegna.

Umasping iti dayta, ti panagadal iti U.S. National Center for Health Statistics ipalgakna a: “Kaaduanna, iti nagbaetan ti 1977 ken 1983 kasla adda inaduan dagiti di nasayaat a kababalin iti salun-at.” Aniada dagitoy a “di nasayaat a kababalin iti salun-at”? Dagitoy ket saan a parparikut a saan a mabalin a tenglen ti indibidual, kas iti malnutrision, epidemia, wenno polusion. Imbes ketdi, dagitoy dagiti bambanag nga interamente a rebbengen ti indibidual​—ar-aramid a kas ti panagsigarilio, nalabes a pannangan, nalabes a panaginum, ken ti panangabuso iti droga.

Nalawag, saan laeng a medikal wenno sientipiko nga impormasion maipapan iti aramiden tapno maaddaan iti kinasalun-at ti kasapulan. Ti ad-adda a pakaawisan nga agbiag a maitunos iti indibidual a rebbengentayo ket nasken. Masapul a matignaytayo a mangaramid saan laeng a kadagidiay makaipaay iti kinasalun-at no di ket liklikantayo met dagidiay bambanag a mangdadael iti dayta. Sadino ti pakasarakantayo iti kasta a pakaawisan ken pakatignayan a makatulong kadatayo nga agbiag iti nasalun-at a panagbiag?

Nupay kaaduan a tattao mabalin a saanda a pagaammo dayta, maysa a doktor-autor, ni S. I. McMillen, nagkomento iti umuna a sasao ti librona a None of These Diseases: “Agtalekak a ti managbasa maawisto a mangsukimat a dagiti paglintegan ti Biblia ti mangisalakan kenkuana manipud kadagiti dadduma a makaakar a saksakit, manipud kadagiti adu a makapapatay a kanser, ken manipud kadagiti nakaad-adu unay a sikosomatiko a saksakit nga umad-adu nupay adda dagiti isuamin a panangikagumaan iti moderno a siensia. . . . Ti talna saan a dumteng babaen kadagiti kapsula.”

Makitatayo manipud kadagitoy a komento a nupay no ti Biblia ket saan a maysa a medikal a libro wenno manual iti salun-at, pudno a makaipaay kadagiti prinsipio ken pagalagadan a mabalin nga agbanag iti nasayaat a kababalin ken kinasalun-at. Ania ti dadduma kadagitoy a prinsipio?

Dagiti Emosion ken ti Panangmatmat iti Biag

Kas pangarigan, “mabigbig ti medikal a siensia a dagiti emosion a kas iti buteng, ladingit, panagimon, panagrurod ken panagpungtot isudat’ makagapu kadagiti kangrunaan a saksakittayo,” kinuna ti naadaw iti ngato a ni Dr. McMillen. “Nagduduma dagiti pattapatta manipud 60 por siento agingga iti ngangngani 100 por siento.”

Aniat’ maaramidan tapno iremedio daytoy? Makapainteres, agarup 3,000 a tawtawenen a napalabas, intudo ti Biblia: “Ti natalna a puso isu ti biag ti lasag, ngem ti agum isu ti panagtumoy dagiti tultulang.” (Proverbio 14:30) Ngem kasano a magun-odan ti maysa ti “natalna a puso”? Ti balakad ti Biblia ket: “Isuamin a pait ken gura ken unget ken ariwawa ken dakes a panagsao maikkat koma kadakayo agraman ti amin a dakes a panggep.” (Efeso 4:31) Iti sabali a pannao, tapno tagiragsaken ti pisikal a kinasalun-at, masapul a sursuruentayo a tenglen dagiti emosiontayo.

Daytoy, siempre, ket maikontra iti balakad ti dadduma a moderno a sikiatriko ken sikologo. Masansan nga irekomendarda nga iyebkastayo dagiti rikriknatayo imbes a padasentayo a tenglen ida. Ti panangiyebkas ken panangipeksa ti pungtot mabalin a mangiyeg iti temporario a bang-ar iti maysa a makarikna iti pannakarurod ken pannakariribuk. Ngem aniat’ aramiden dayta iti relasionna kadagiti aglawlaw kenkuana, ket ania a tignay ti gargarien daytoy iti biangda? Saan a narigat a panunoten ti rigat ken dagiti nabannogan a nerbio, a din dakdakamaten dagiti mabalin a pisikal a pannakadangran, a mabalin a resulta no tunggal maysa inyebkasna dagiti rikriknana imbes a pinadasna a tenglen ida. Pataudenna laeng ti narungsot a siklo a pulos a di agpatpatingga.

Siempre, saan a nalaka ti mangmedmed kadagitoy a makadangran nga emosion, nangnangruna no ti maysa ket nalaka a makapungtot ken makarurod. Daytat’ makagapu no apay a kunaen ti Biblia: “Ket anusanyo ti maysa ken maysa, agkikinnaasi ken agpipinnakawankayo.” (Efeso 4:32) Iti sabali a pannao, kunaenna a masapul a sukatantayo dagiti makadangran negatibo a rikrikna kadagiti positibo.

Aniat’ maaramid dagita a positibo a rikrikna iti sabsabali kadatayo? “Ti panangipateg ket biolohikal,” insurat ni Dr. James Lynch iti librona a The Broken Heart. “Ti linteg nga ‘ayatem ti kaarrubam a kas ti bagim’ ket saan laeng a moral a linteg​—daytat’ maysa a sikolohikal a linteg.” No maipapan kadagiti gunggona nga iyeg ti kasta a positibo a relasion, ni Robert Taylor, maysa a sikiatriko, kunana pay: “Ti pannakaammo nga addada dagiti tattao a mabalinmo a pagturongan no kasapulan ket makaipaay iti napateg a rikna iti kinatalged, optimismo ken inanama​—nga amin dagitoy ket dakkel a pangsumbra iti rigat.” Gapuna, nupay ti moderno a medisina mabalin a padpadasenna ti mangipaay iti ag-agas kadagiti dadduma a maawagan sikosomatiko a saksakit, ti simple a paglintegan iti Biblia mabalin a makatulong a manglapped kadakuada manipud iti pannakapasamak iti damo pay laeng. Siasinoman a situtulok a mangiyaplikar kadagiti pagalagadan iti Biblia magunggonaanto iti emosional ken iti pisikal.

Dagiti Ug-ugali ken Pannakaadikto

Ti maysa a banag a mangapektar iti emosional ken pisikal a pagimbagantayo isu ti pamay-an a panangtratotayo iti bagitayo. Babaen iti nainkalintegan a panangikagumaantayo​—ti umiso a pannangan, ti pananggun-od iti kasapulan nga ehersisio ken panaginana, ti panangsalimetmet iti kinadalus, ken dadduma pay​—ti bagitayo aywananna ti bagina met laeng. Nupay kasta, no naipaugalitayon ti mangabuso iti dayta, di agbayag wenno kamaudiananna madadael, ket sagabaentayo dagiti bungana.

Ti balakad ti Biblia ket: “Agdalustay koma iti isuamin a kinarugit iti lasag ken espiritu.” (2 Corinto 7:1) Kasano a maiyaplikartayo ti kasta a balakad, ken aniada dagiti gunggona? Usigenyo ti sumaganad a report ti adda idiay Washington a Worldwatch Institute: “Ti panagsigarilio ket maysa nga epidemia a kumarkaro iti 2.1 porsiento iti tinawen, naparpartak ngem ti populasion ti lubong. . . . Ti panagadu ti panagusar iti tabako bimmannayat iti apagkanito idi nasapa pay nga otsentas, nangnangruna maipaay iti ekonomia, ngem napartak ti ikakarona manen. Nasurok a maysa a bilion a tattao ti agtabtabakon, a mangus-usar iti ngangngani 5 trilion a sigarilio iti tinawen, maysa a promedio a nasurok a kagudua a pakete iti inaldaw.”

Aniat’ epekto daytoy ‘kumarkaro nga epidemia’? Ti naipakuyog a kahon mangipaay iti pagpanunotan. Saan a maungput ti listaan, ngem nalawag ti mensahe: Ti pannakaadikto iti tabako ket nabileg ken nangina. Daytat’ makamulit nga ugali a mangdangran iti salun-at ti naadikto ken dagiti adda iti aglawlawna.

Ti ngay panangikagumaan a mangisardeng iti ugali? Nupay adu dagiti kampania a maibusor iti panagsigarilio, bassit laeng ti balligi iti sangalubongan. Ti makagapu ket ti panangparmek iti panagtabako ket makabannog a pannakidangadang. Ipakita dagiti panagsirarak a 1 laeng iti 4 nga agsigarilio ti nagballigi a nangikkat iti ugali. Nalawag nga amin dagiti pakdaar a napeggad ti panagsigarilio iti salun-at ket saan nga umdas a pangawis.

Nupay kasta, ti balakad ti Biblia a naadaw iti ngato, agraman ti bilinna kadagiti Kristiano a mangayat iti kaarrubada a kas iti bagbagida, ti nangtignay kadagiti rinibo a nagbalinen a Saksi ni Jehova a mangisardeng iti panagsigarilio. Addada man kadagiti Kingdom Halls da, a sadiay agtitiponda iti sumagmamano nga oras iti linawas, wenno addada kadagiti kumbensionda, a sadiay rinibo kadakuada ti agtitipon iti sumagmamano nga aldaw, dikayonto makakita ti asinoman kadakuada nga agsigarilio. Ti situtulok a panangawatda ken panangiyaplikarda kadagiti paglintegan iti Biblia ti nangipaay kadakuada iti kasapulan a determinasion a mangibanag iti saan a nagballigian nga imbanag dagiti dadduma.

Dagiti dadduma a makadangran nga ar-aramid iramanna ti nakaro a panaginum iti de alkohol, panangabuso iti droga, nalulok a sekso agraman dagiti mabalin a makapapatay a saksakit a resultana, ken dagiti adu a makadadael iti salun-at ken sosial a parparikut. Nupay no marigatan dagiti autoridad iti salun-at a mangtaming kadagitoy a parparikut, masarakanyonto a ti Biblia mangipaay iti balakad nga agpadpada a nainkalintegan ken praktikal.a​—Proverbio 20:1; Aramid 15:20, 29; 1 Corinto 6:13, 18.

Inton Agpatingga dagiti Amin a Saksakit

Nupay kasta kasano man ti mabalin a panangsalimetmettayo iti kinasalun-at, agtalinaed ti narikut a kinapudno, nga iti agdama, agsakittayo ken mataytayo. Kaskasdi, ti Namarsua ti tao, ni Jehova a Dios, dina laeng ibaga kadatayo no apay nga agsakit ken matay ti tao no di ket ibagana pay kadatayo maipapan iti tiempo a mabiiten a dumteng inton ti sakit ken uray pay ti ipapatay a mismo maparmekton.​—Roma 5:12.

Maysa a padto ti Biblia idiay Isaias 33:24 ikarina: “Ket ti agtaeng dinanto kunaen: ‘Masakitak.’” Ikari met ti Apocalipsis 21:4: “Ket [ti Dios] punasennanto ti amin a lulua kadagiti matada, ket awanton ni patay, ket awanto metten ti sasaibbek wenno sangsangit wenno rigrigat.” Wen, ti kari ti Namarsua isu ti maysa a baro a lubong ditoy daga a mismo, a sadiay ti sangatauan maisublinton iti natauan a kinaperpekto, a ti kinasalun-at ken agnanayon a biag ti gunggonanto ti natauan a pamilia!​—Isaias 65:17-25.

[Dagiti Footnote]

[Kahon iti panid 8, 9]

Ti Taraon ken ti Salun-atyo

“No . . . dikay agsigarilio wenno aginum iti aglablabes, ti panangpiliyo iti taraonyo ti mangimpluensia iti napaut a kinasalun-atyo ngem ti aniaman a dadduma a tignay a mabalin nga alaenyo.”​—Dr. C. Everett Koop, dati a siruhano general iti E.U.

Kadagiti nabiit pay a tawtawen, sinaritan dagiti eksperto ti salun-at ti maipapan kadagiti makadangran nga epekto iti taraon dagiti industrialisado a nasnasion iti salun-at dagiti tattao. Malaksid iti panangiturongda iti atension kadagiti bambanag a kas iti tabako, alkohol, asin, ken asukar, naipaay ti naisangsangayan a panangipaganetget iti kinapudno a ti taraon dagiti adu a tattao ket adu unay ti taba ken kolesterolna ken bassit ti uratna nga adda iti dayta.

“Ti kadadakkelan a pakaseknan,” kuna ni Dr. Koop, “isu ti nakaro a pannangantayo iti natataba a taraon ken ti relasionna iti peggad dagiti nakaro a saksakit a kas ti coronary heart disease, dadduma a kita iti kanser, diabetes, nangato a presion ti dara, istrok ken sobra a kinalukmeg.” Umasping iti dayta, ti siruhano a Briton a ni Dr. Denis Burkitt ken dagiti dadduma iturturongda ti atension iti pakainaigan ti kinakurang dagiti taraon nga aduan ti urat ken ti coronary heart disease, kanser iti bagis, saksakit iti bagis, diabetes, ken dadduma a saksakit.

Saan a maawatan amin dagiti detalye no kasano a ti dietatayo apektaranna ti salun-attayo, ket awan met ti naan-anay a panagtutunos kadagiti amin a propesional iti salun-at. Kaskasdi, addada dagiti sumagmamano a medikal a kinapudno a napateg nga usigentayo.

Kissayanyo ti Taba

Ti adu a kolesterol, aduan taba nga alkohol, iti dara ket direkta a mainaig iti nakaro a panagpeggad iti sakit ti puso. Dagidiay addaan iti sakit ti puso wenno pamilia nga addaan iti historia iti dayta, ken dagidiay agtarigagay a mangpabassit iti peggadna, nasayaat no salimetmetanda ti natalged a kaadu ti kolesterol. Aniat’ maaramidan?

Ti umuna a depensa a gagangay a mairekomendar isu ti pannangan iti taraon a bassit ti kolesterolna, a masarakan kadagiti amin nga aggapu iti animal a taraon, kas iti karne, itlog, ken dagiti produkto nga agtaud iti gatas, ngem saan a masarakan kadagiti mulmula a taraon. Nasarakan dagiti nabiit pay a panagadal, nupay kasta, a ti pannangan laeng kadagiti aduan ti kolesterol a taraon bassit laeng ti epektona iti kaadu ti kolesterol iti dara ti maysa a tao. Ngem no ti taraon ket aduan met iti taba (kas iti taba ti animal, taba manipud kadagiti nateng, ken lana ti palma ken niog), agpangato iti kasta unay ti kolesterol iti kaaduan kadagiti tattao. Gapuna, maipaganetget itatta ti ‘panangkissay iti taba.’ Mangan kadagiti basbassit tabana a karne, ikkaten dagiti makita a taba, ikkaten ti kudil ti manok, ket limitaran ti pannangan ti nalabaga ti itlog, ti puro a gatas, natangken a keso, ken dagiti naisaganan a taraon nga addaan kadagiti lana ti palma ken niog.

Nupay dagiti narigat a tunawen (saturated) a taba pangatuenda ti kaadu ti kolesterol iti dara, dagiti nalaka a tunawen (unsaturated) ti tabana a likido a lana (olibo, soybean, safflower, mais, ken dagiti dadduma a lana ti natnateng), nataba nga ikan, ken kappo ket agserbi a kasunganina. Dadduma kadagitoy ket mabalin pay a mangpangato iti kalalainganna ti makuna a nasayaat a kolesterol, ti HDL (high-density lipoprotein), iti dara wenno pababaenna ti makadangran a kita iti kolesterol, ti LDL (low-density lipoprotein).

Mangan ti Adut’ Uratna

Ti panangkissay iti taba ket paset laeng iti estoria. Dagiti repinado unay ken naipreserbar a taraon​—nga aduan iti napudaw nga arina, asukar, nailaok a kemikal, ken dadduma pay a bambanag​—ket naan-anay nga agkurang iti urat. Ti resulta isu ti makuna a sibilisado a saksakit: ti panagtibe, almuranas, hernia, diverticulosis, kanser iti dakkel a bagis, diabetes, sakit ti puso, ken dadduma pay. “Dagiti tao a bassit ti kanenda nga aduan urat a taraon mamitlo a daras nga agpeggadda iti ipapatay manipud kadagiti amin a sakit ngem kadagiti tao nga adut’ kanenda nga aduan urat a taraon,” kuna ti report iti Lancet.

Dua a banag ti aramiden dagiti aduan ti urat a taraon. Agsepenna ti danum bayat ti ilalasatna iti bagis, ken napartak a lumasat iti bagis. Marikna dagiti eksperto iti salun-at nga ikuyogna dagiti adu a makadangran nga ahente ket papartakenna ti pannakaikkatda iti bagiyo. Dadduma a marunaw nga urat ket nasarakan a pababaenda ti kaadu ti asukar ken ti LDL a kolesterol iti dara​—pakagunggonaan dagiti pasiente a diabetiko ken addaan sakit ti puso.

Kasano a magunggonaankayo manipud itoy a pannakaammo maipapan iti urat ti taraon? No mabalin, mangankayo iti adu a prutas, nateng, ken saan a repinado a taraon. Baliwanyo ti taraonyo a napudaw a tinapay iti tinapay a naaramid iti puro a trigo ken nayonanyo ti pammigatyo kadagiti puro a binukel. Dagiti bukel ti natnateng (beans) nagsayaatda a pagtaudan ti urat. Ket ti starch​—patatas ken inapoy​—mabalin nga addaanda kadagiti bambanag a manglapped iti kanser.

Addada, siempre, adu a bambanag iti taraonyo a mangapektar iti salun-atyo. Nupay kasta, ti panangkissay iti taba ken ti panangnayon iti aduan urat a taraon isudat’ dua a paset iti taraon ti kaaduan a tattao a makasapul iti naganat nga atension.

[Kahon iti panid 10, 11]

Ehersisio, Kinapigsa, ken Salun-at

Maysa a 40-años a panagadal kadagiti 17,000 a lallaki ti nakasarak a dagidiay agehersisio laeng iti maysa nga oras wenno dua iti maysa a lawas (a mangusar iti agarup 500 a calories) ket 15 agingga iti 20 porsiento a nababbaba ti ipapatayda ngem dagidiay saan nga agehersisio. Dagidiay a kasta unay ti panagehersisioda (a manguram iti 2,000 a calories iti linawas) mamitlo a daras a nababbaba ti ipapatayda. Dadduma a panagadal ti nakagteng iti isu met laeng a konklusion. Ti regular nga ehersisio pabassitenna ti peggad iti nangato a presion iti dara, coronary heart disease, ken uray pay ti kanser. Ti kanayon a panagehersisio makatulong met iti pannakidangadang a maibusor iti sobra a kinalukmeg, kurang a panagraem iti bagi, rigat, panagdanag, ken panagliday.

Ti makagapu no apay a kasla aramiden ti kanayon a panagehersisio amin daytoy ket pangatuenna ti pisikal a kabaelan ken panagibtur ti tao. Kayatna a sawen, ti kanayon a panagehersisio papigsaenna ti maysa iti pisikal. Nupay no ti kinapigsa dina ipanamnama ti kinasalun-at, ti napigsa iti pisikal a bagi ket mammano nga agsakit. Nalaklaka met a maimbagan no agsakit. Ti pisikal a kinapigsa makatulong met iti kinasalun-at ti maysa iti mental ken emosional ken kasta met pabannayatenna ti panaglakay/panagbaket.

Ania ken Kasano Kaadu?

Dagiti gagangay a saludsod maipapan iti ehersisio ket, Ania a kita ti ehersisio, ken kasano kaadu? Daytat’ pudno nga agpannuray iti kayat nga ibanag ti maysa. Maysa nga atleta iti Olympiada masapul nga agsanay iti napaut ken nabileg tapno agtalinaed a napigsa. Para iti kaaduan a tattao, ti kalat mabalin a panagpakuttong, ti panagtalinaed a napintas ti pammagi, ti panangtagiragsak iti nasaysayaat a salun-at, wenno ti basta nasayaat ti riknana. Kadakuada, umanamong ti kaaduan nga eksperto ti salun-at, ti 20 agingga iti 30 minutos a panagehersisio iti mamitlo a daras iti maysa a lawas ket kasapulan tapno masalimetmetan ti kinapigsa. Ngem ania a kita ti ehersisio?

Ti kinapigsa ramanenna ti pisikal a kabaelan, edad, ken panagibtur, gapuna ti ehersisio masapul a panggepenna ti panangpapartak iti panagbitik ti puso ti maysa ken ti panagangesna bayat ti panangaramid iti dayta. Daytoy ti gagangay a maawagan aerobic nga ehersisio. Ti panagtaray, napartak a pannagna, ti aerobic dancing, rope skipping, panaglangoy, ken panagbisekleta isu dagiti gagangay a porma iti aerobic nga ehersisio, a tunggal maysa ket addaan kadagiti pagimbagan ken pagdaksan no maipapan iti kinakumbiniente, ngina dagiti pasilidad ken alikamen, ti pannakadangran, ken dadduma pay.

Dagiti dadduma a porma iti ehersisio pabilgenda dagiti piskel ket pasayaatenda ti itsura ti bagi. Dagitoy ramanenna dagiti ehersisio a mangusar kadagiti makina ken panagbagkat. Dagita nga ehersisio papigsaenna ti maysa ken parang-ayenna ti panagibtur ken pasayaatenna pay ti postura ken itsura​—amin maaramid gapu iti tarigagay iti napigsa a bagi.

Ti ngay ehersisio a calisthenics a kaaduan kadatayo ti makalagip iti dayta kadagiti al-aldaw ti panageskuelatayo? Adut’ nagimbaganna kadatayo, inapresiartayo man ida idi wenno saan. Ti panangunnat, panagpusipos, panagtiritir pagbalinenna a nalaka a mapilko ti bagi. Ti panaglagto ken panagkugtar papartakenna ti bitik ti puso. Dagiti sit-ups, push-ups, ken chin-ups pabilgenna dagiti piskel. Ti dakkel a pagimbagan dagita nga ehersisio bayat a lumaklakay ti maysa ket mabalin a pagtalinaedenna a nalap-it ti bagina ken makapagtultuloy nga aktibo iti napapaut a tiempo.

Kamaudiananna, adda dagiti ay-ayam a paglinglingayan​—tennis, racquetball, softball, skating, ken dadduma pay nga ar-aramid. Ti pagimbagan dagita nga ar-aramid ket ad-adda a pagragsakan ngem ti makauma a porma iti ehersisio ket ngarud mabalin a dayta ti kasapulan a mangtignay iti tao nga agehersisio a kanayon. Agpannuray iti no kasano ti kinasigo ken kinabileg ti panangaramid iti maysa kadakuada, dagita nga ar-aramid mabalin a mangipaayda wenno saan iti kasapulan a kaadu iti panangusar iti pigsa a kas kadagiti dadduma a porma iti ehersisio. Nupay kasta, makatulongda a mangpasalun-at iti bagi ken mangpasayaat iti panagtutunosna, ken pasayaatenna ti nalaka a pannakapilkoda ken panaggarawda.

Babaen kadagiti nakaad-adu a porma iti ehersisio a pagpilian, ti sekreto iti panagballigi agpannuray iti panangpili iti maysa, wenno ti kumbinasionda, a mabalinyo a tagiragsaken. Daytoy tulongannakayo nga agtalinaed iti panggepyo, ta ipakita dagiti panagadal a manipud 60 agingga iti 70 porsiento kadagiti nataengan a nangirugi nga agehersisio sumardengda iti uneg ti makabulan wenno ad-adu pay. Laglagipenyo, ti kinaregular, saan a ti kaadu, iti ehersisio ti napateg. Babaen iti panangaramid iti nadumaduma a kita iti ehersisio iti nadumaduma a tiempo, ik-ikkanyo met ti bagiyo iti nagsayaatan a pannakasanay, ket agbalin a napigsa iti natimbeng a pamay-an.

Ti panagpiliyo iti aramidyo masapul met nga agpannuray iti edadyo ken ti kaaduan a kasasaad ti salun-atyo iti pangrugian. Siempre, dagidiay nga addaan kadagiti parikut iti salun-at masapul nga agkonsultarda iti doktor sakbay ti panangrugida iti programa iti ehersisio. Iti aniaman a kaso, dikay bigbiglaen, ket naynayonanyo dayta bayat ti panagtultuloyyo. Sursuruenyo dagiti porma ti ehersisio a pilienyo​—adu dagiti liblibro ken instruksion maipapan iti tema​—ket agpadpada a tagiragsakenyo ken magunggonaankayonto iti panangikagumaanyo.

[Kahon iti panid 12]

Ti Gatad iti Panagsigarilio

◻ Patauden ti tabako ti ad-adda a panagsagaba ken ipapatay kadagiti nataengan ngem ti aniaman kadagiti makasabidong a banag iti aglawlaw.

◻ Ti sangalubongan a napukaw a biag dandanin 2.5 milion iti tinawen, dandani 5 porsiento kadagiti amin nga ipapatay.

◻ Ti gastos iti salun-at agraman dagiti pukaw iti ekonomia idiay [Estados Unidos] ket manipud $38 a bilion agingga iti $95 a bilion, wenno manipud $1.25 agingga iti $3.15 iti tunggal pakete. Dagitoy a nakagupgopan dina iraman ti gatad ti tabako a mismo​—agarup $30 bilion iti tinawen.

◻ Dagiti makalang-ab laeng iti asuk ti sigarilio nalabit mamitlo a daras a mabalin a matayda iti kanser iti bara no idilig iti panagbiagda no saanda a maisarang iti asuk ti sigarilio.

◻ Ti panagsigarilio dagiti inna pabassitenna ti pisikal ken mental a paglaingan dagiti annakda, ket iti adu a pagilian nasurok a kakalima kadagiti ubbing ti maisarang iti asuk iti kastoy a pamay-an.