Ti Taraonmo​—Mapapataynaka Aya?

“Adda nakaro a bara ti dakkel nga urat ti pusom, agarup 95% ti nagbara . . . Iti daytoy a kanito mabalin a kandidatokan iti atake ti puso iti masanguanan.”

DANDANI di patien ti tallopulo ket dua ti tawenna a ni Joe dagitoy a sasao ti cardiologo a nangeksamen kenkuana tapno maikeddeng ti gapu iti panagsakit ti barukongna. Dandani kagudua kadagidiay matay iti sakit ti puso ti di pay ket makaammo nga adda sakit ti pusoda.

Ngem ania ti nangituggod iti kasasaad ni Joe? ‘Iti 32 a tawen nanganak iti gagangay a taraon ti Americano a “karne ken gatas,”’ insennaay ni Joe. ‘Kasla diak inkankano ti kinapudno a ti taraon ti Americano ket makadangran iti salun-atko.’

Ti Taraonmo ken ti Sakit ti Puso

Ania ti diperensia ti taraon ni Joe? Kangrunaanna, adut’ linaonna a cholesterol ken taba, nangnangruna ti saturated a taba. Nanipud kinaubingna, agpegpeggaden ni Joe a makapataud iti coronary heart disease iti tunggal sangatinidor a taraon. Ti adu ti tabana a taraon, kinapudnona, ket mainaig iti lima kadagiti sangapulo a pakatayan idiay Estados Unidos. Ti umuna iti listaan ket coronary disease.

Makita ti pakainaigan ti taraon iti sakit ti puso iti maysa a panagadal a naaramid iti pito a pagilian kadagiti agarup 12,000 a lallaki nga agtawen iti 40 agingga iti 49. Nangnangruna nga adut’ ipalgak dagiti nakaro a nagdumaan ti kaadu dagiti maatake iti puso. Impakita ti panagadal a dagiti lallaki a taga Finland​—a mangmangan iti 20 porsiento a calorie a saturated a taba​—addaanda iti nangato a cholesterol ti dara, bayat a dagiti Hapones a lallaki​—a mangan laeng iti 5 porsiento a calorie a saturated a taba​—addaanda iti nababa a cholesterol iti dara. Ket dagiti lallaki a taga Finland mamin-innem a daras nga ad-adu ti maatake iti puso ngem kadagiti lallaki a Hapones!

Ti coronary heart disease, nupay kasta, ket umad-adun idiay Japan. Iti napalabas a sumagmamano a tawenen, agsipud ta limmataken dagiti Estilo-Lumaud a fast food sadiay, immadun iti 800 a porsiento ti pannangan iti taba ti animal. Ita, nangatngato payen ti cholesterol ti dara dagiti babbarito a Hapones ngem dagiti babbarito nga Americano a kapatadanda! Nalawag, ti taba iti taraon ken ti cholesterol mainaigda kadagiti kasasaad a mamagpeggad iti biag, nangnangruna ti sakit iti puso.

Ti Paset ti Cholesterol

Ti cholesterol ket puraw, napigket a substansia a nasken iti biag. Masarakan dayta kadagiti selula ti amin a tattao ken animal. Ti dalemtayo mangpataud iti cholesterol, ket masarakan met dayta iti nagduduma ti kaaduna kadagiti taraon a kanentayo. Ti dara ipanna ti cholesterol kadagiti selula babaen iti molekula a maawagan lipoproteins, a buklen dagiti cholesterol, taba, ken protina. Ti dua a kita ti lipoproteins a mangawit iti kaaduan a cholesterol ti dara ket ti low-density lipoproteins (LDL) ken ti high-density lipoproteins (HDL).

Dagiti LDL adu ti cholesterol-da. Bayat nga agtarayda iti dara, sumrekda kadagiti selula babaen kadagiti receptor ti LDL nga adda iti kulapot ti selula ken masinasinada tapno usaren ti selula. Adda dagita a receptor iti kaaduan a selula ti bagi, ket agsependa ti dadduma nga LDL. Ngem nadisenio ti dalem tapno ikkatenna ti 70 porsiento iti agsepen dagiti receptor nga LDL manipud iti dara.

Iti kasumbangirna, dagiti HDL, ket molekula a mawaw iti cholesterol. No agtarayda iti dara, agsependa ti sobra a cholesterol ket ipanda dayta iti dalem. Ti dalem sinasinaenna ti cholesterol ken iruarna dayta iti bagi. Nakaskasdaaw ngarud ti pannakadisenio ti bagi a mangusar iti cholesterol a kasapulanna ket iruarna ti dadduma.

Adda parikut no adu ti LDL iti dara. Paaduenna ti maurnong a taba iti kulapot ti urat. No umadu ti maurnong a taba, kumipet dagiti urat ket bumassit ti dara nga agawit ti oksihena nga agayus kadakuada. Maawagan daytoy iti atherosclerosis. Ti proseso agtultuloy a sibabannayat ken di madmadlaw, nga alaenna ti pinulpullo a tawen tapno madlaw dagiti sintoma. Ti maysa a sintoma ket angina pectoris, wenno panagsakit ti barukong, kas iti napadasan ni Joe.

No naan-anayen a nagbara ti dakkel nga urat, a masansan a mapasamak babaen iti panagbalay ti dara, ti paset ti puso nga umaw-awat iti dara manipud iti dayta nga urat matayen. Ti pagbanaganna ket kellaat, masansan a makapapatay a myocardial infarction​—pagaammo unay a kas atake ti puso. Uray pay no paset laeng ti dakkel nga urat ti nagbara makaituggod dayta iti ipapatay ti tisyu ti puso, a mabalin a di madlaw babaen ti di nasayaat a rikrikna ti bagi. Ti panagbara ti dadakkel nga urat iti dadduma a paset ti bagi mabalin a pakaigapuan iti istrok, gangrena iti saka, ken uray ti saan a panagandar ti bekkel.

Isu met la gayam a maawagan ti LDL a dakes a cholesterol, ket ti HDL naimbag a cholesterol. No nangato ti LDL wenno nababa ti HDL, nakarkaro ti peggad a maatake ti puso.a Ti simple a panangsukimat iti dara masansan nga ipamatmatna ti rumrumsua a peggad mabayag pay sakbay a marikna ti tao dagiti madlaw a sintoma, kas iti angina. Napateg ngarud, ti kanayon a panangsukimat iti cholesterol ti darayo. Kitaentayo ita no kasano a ti taraonmo apektaranna daytoy a paset.

Cholesterol iti Dara ken ti Taraon

Ti cholesterol ket gagangay a paset ti taraon a nagtaud kadagiti animal. Ti karne, itlog, ikan, poultry, ken dagiti produkto a nagtaud iti gatas naglaonda amin iti cholesterol. Nupay kasta, dagiti taraon nga aggapu kadagiti mula, awan ti cholesterolda.

Patauden ti bagi ti amin a kasapulanna a cholesterol, isu a sobra ti cholesterol a makantayo nga adda iti taraon. Kaaduan a kanentayo a cholesterol mapan iti dalem. Kadawyanna, bayat a sumrek iti dalem ti kanentayo a cholesterol, iproseso ti dalem dayta ket kissayanna ti cholesterol a pataudenna a bukod. Daytoy ti mangtimbeng iti intero a kaadu ti cholesterol iti dara.

Nupay kasta, ania ti mapasamak no nakaad-adu ti cholesterol iti taraontayo ta saan a dagus a maproseso ti dalem? Umadu ti cholesterol a direkta a sumrek iti selula ti kulapot ti urat. No kasta ti maaramid, mapasamak ti atherosclerosis. Agpeggad a nangnangruna ti kasasaad no agtultuloy a mangaramid ti bagi iti isu met laeng a kaadu ti cholesterol kasano man ti kaadu ti makan a cholesterol. Idiay Estados Unidos, 1 iti 5 a tattao ti addaan kastoy a parikut.

Ngarud, ti panangkissay iti kanen a cholesterol ket nainsiriban nga addang. Ngem ti sabali a ramen ti taraontayo addaan dakdakkel pay nga epekto iti kaadu ti cholesterol iti dara​—ti saturated a taba.

Taba ken Cholesterol

Dua a kategoria ti taba: ti saturated ken ti unsaturated. Mabalin a ti unsaturated a taba ket monounsaturated wenno polyunsaturated. Ti unsaturated a taba nasaysayaat para kenka ngem ti katupagda a saturated, tangay pangatuen ti maipapauneg a saturated a taba ti kaadu ti cholesterol iti dara. Dagiti saturated a taba aramidenda daytoy iti dua a pamay-an: Tumulongda a mangparnuay iti ad-adu a cholesterol iti dalem, ken lapdanda dagiti receptor ti LDL kadagiti selula ti dalem, isu a mangpabannayat iti pannakaikkat ti LDL iti dara.

Dagiti saturated a taba ket masarakan a nangnangruna kadagiti taraon a nagtaud iti animal, kas iti mantekilia, nalabaga ti itlog, manteka, gatas, ice cream, karne, ken poultry. Addada met iti tsokolate, niog ken lanana, manteka a nagtaud iti mula, ken lana ti palma. Agbalay ti saturated a taba iti temperatura ti kuarto.

Iti kasumbangirna, dagiti unsaturated a taba, malunagda iti temperatura ti kuarto. Dagiti taraon nga addaan iti monounsaturated a taba ken polyunsaturated a taba mabalin a tumulong a mangkissay iti kaadu ti cholesterol iti darayo no maisukatda kadagiti taraon nga addaan saturated a taba.b Nupay ti polyunsaturated a taba, a kadawyan iti lana ti mais ken lana ti bukel ti sunflower, kissayanna nga agpadpada ti naimbag ken dakes a cholesterol, dagiti monounsaturated a taba, nga adu iti lana ti olibo ken lana ti canola, kissayanna laeng ti dakes a cholesterol a dina kissayan ti naimbag a cholesterol.

Dagiti taba, siempre, ket nasken a paset ti taraontayo. No awanda, kas pagarigan, saan a maagsep dagiti bitamina A, D, E, ken K. Nupay kasta, ti kasapulan ti bagi a taba ket nagbassitan. Nalaka laeng a magun-odan babaen ti pannangan kadagiti nateng, utong, binukel, ken prutas. Gapuna, ti panangkissay iti kanen a saturated a taba dina paidaman ti bagi kadagiti kasapulan a sustansia.

No Apay a Kissayan ti Taba ken Cholesterol

Ti kadi taraon nga aduan iti taba ken cholesterol kanayon a pangatuenna ti cholesterol iti dara? Saan met. Ni Thomas, a nadakamat iti umuna nga artikulo, inkeddengna a masukimat ti darana kalpasan ti panagsaludsod ti Agriingkayo! kenkuana. Dagiti resulta ipalgakna a kalalainganna ti kaadu ti cholesterol-na. Nalawag a tinimbeng ti dalemna ti kaadu ti cholesterol-na.

Daytoy, nupay kasta, dina kayat a sawen a saanen nga agpeggad ni Thomas. Ipamatmat dagiti nabiit pay a panagadal a ti cholesterol iti taraon mabalin nga ituggodna ti panagpeggad iti coronary heart disease a dina apektaran ti kaadu ti cholesterol iti dara. “Ti adu ti cholesterol-na a taraon pakaruenna ti sakit ti puso uray pay kadagiti bassit ti cholesterol ti darada,” kuna ni Dr. Jeremiah Stamler, iti Northwestern University. “Ket daytat’ makagapu no apay a ti panangkissay iti kanen a cholesterol masapul a pakaseknan ti amin a tattao, kasano man ti kaadu ti cholesterol iti darada.”

Maysa pay met a pakaseknan ti taba iti taraontayo. Ti adu unay a taba iti dara, agtaud man dayta iti saturated wenno unsaturated a taba iti taraon, pagkakapetenna dagiti nalabaga a selula. Ti kasta a kinapalet ti dara di makalasat kadagiti nakipet a capillary, ti di pakagun-odan dagiti tisyu kadagiti kasapulanda a sustansia. Dagiti nagkakapet a selula nga agtaray kadagiti urat lapdanda met ti pannakaiwaras ti oksihena kadagiti kulapot ti urat, a pakaigapuan ti pannakaperdida, a sadiay nalaka a maurnong ti taba. Ngem adda pay sabali a peggad ti pannangan iti adu unay a taba.

Kanser ken Taraon

“Amin a taba​—saturated ken unsaturated​—nairamanda iti itataud ti dadduma a kita ti selula ti kanser,” kuna ni Dr. John A. McDougall. Maysa a surbey iti itataud ti kanser iti bagis ken iti kerret ken ti kanser iti suso iti adu a nasion impakitana ti nakaam-amak a pakaidumaan dagiti napanglaw a nasion kadagiti Makinlaud a nasion, a sadiay dagiti taraon aduanda iti taba. Idiay Estados Unidos, kas pagarigan, ti kanser iti bagis ken iti kerret ti maikadua a gagangay unay a kanser kadagiti lallaki ken babbai, ket ti kanser ti suso ti gagangay unay kadagiti babbai.

Sigun iti American Cancer Society, agkanser dagiti tattao a mapan iti pagilian nga aduan iti agkanser, agdepende iti kabayagdan a nagbaliw iti baro nga estilo ti panagbiag ken ti taraon. “Ti itataud ti kanser kadagiti imigrante a Hapones idiay Hawaii,” kuna ti libro ti panagluto a kukua ti cancer society, “ket kapadan ti Lumaud: adu ti agkanser iti bagis ken suso, bassit ti agkanser iti bituka​—kasungani ti kasasaad iti Japan.” Nalawag a mainaig ti kanser iti taraon.

No ti taraonmo adu unay ti tabana, saturated a taba, cholesterol, ken calorie, masapul nga agbalbaliwka. Ti nasayaat a taraon makapasalun-at ken mabalin pay nga ikkatenna ti adu a dakes nga epekto ti dakes a taraon. No panunoten ti pagpilian kas ti nasakit a bypass nga operasion, a masansan nga aggatad iti $40,000 wenno ad-adu pay, talaga a tarigagayantay daytoy nasayaat a taraon.

Babaen ti nainsiriban a panangpili iti kanem, mabalin a kumuttongka, sumayaat ti riknam, ken matulongan ti bagim a mangliklik wenno maikkat pay ti dadduma a sakit. Dagiti singasing maipapan kadagitoy a banag maisalaysayda iti sumaganad nga artikulo.

[Dagiti Footnote]

[Diagram iti panid 8]

Dagiti paset ti kangrunaan nga urat: (1) naan-anay a silulukat, (2) nagbara bassit, (3) dandanin nagbara a naan-anay