“Nabingaybingay ti Daga, Nagkaykaysa ti Lubong”—Ti Estoria ti Panama Canal
Babaen ti koresponsal ti “Agriingkayo!” iti Panama
“NABINGAYBINGAY ti daga, Nagkaykaysa ti lubong.” Bayat ti adu a dekada, daytoy a sasao nagparang iti maysa a selio iti Panama Canal. Babaen ti panangrangtayna kadagiti dua a dadakkel a taaw, ti canal pinagkaykaysana ti lubong iti dadduma a pamay-an. Ket pudno nga addaan iti dakkel nga epekto iti biagyo ngem ti mabalin a mabigbigyo. Nalabit ti kotseyo, dagiti aplayans iti balayyo, wenno uray ti taraon iti lamisaanyo nagbiaheda iti dayta a dalan!
Ti Agosto 15, 1989, tinandaanna ti maika-75 nga anibersario iti umuna a panagdaliasat iti daytoy a dalan iti baybay. Nupay kasta, dagiti tagtagainep, plano, ken bannog a namataud iti daytoy a 80 kilometros a panagdaliasat iti danum agsubli iti adu a siglo iti napalabas.
Kalpasan ti pannakadiskubre ni Columbus iti makunkuna a Baro a Lubong, nangrugi ti panawen iti panagsirarak dagiti konkistadores nga Español. Gapuna, ni Vasco Núñez de Balboa binallasiwna ti akikid nga Istmo iti Panama idi tawen 1513. Naparegta babaen kadagiti estoria nga insalaysay dagiti lokal nga umili maipapan iti “akikid a lugar” nga agturong iti sabali a baybay, sinapul ni Balboa dayta agingga a nasarakanna ti dakkel a makinlaud a taaw.
Sumagmamano a tawen kalpasanna, ni Ferdinand Magellan naglayag iti aglawlaw ti makin-abagatan a murdong iti Sud America, a limmasat iti manangallilaw nga estrecho a napanagananen iti naganna, ket simrek iti dayta met laeng a dakkel a taaw. Inawagan ni Magellan dayta ti el pacifico, ti sitatalna, a maisupadi iti nadaleg nga Atlantico. Ti atiddog, napeggad a panagdaliasat tinignayna ti panangsapul iti nasaysayat a dalan nga agturong iti Pacifico.
Idi 1534 ni Ari Charles I iti España sinuportaranna ti nakaskasdaaw a singasing: maysa a canal a mangikonekta kadagitoy dua a dadakkel a taaw! Nupay no nangibilin ti maaramid a panangsurbey, ti proyekto ket di pay kabaelan dagiti teknolohikal a paglaingan idi panawenna. Nasurok a tallo a siglo ti mapalabas sakbay ti pannakaibanag ti tagtagainep.
Idi 1800’s dagiti baro a teknolohia a paandaren ti sengngaw ken dagiti riles rinugianda ti nangpataud kadagiti makaparagsak a baro a gundaway. Idin dimtengen ti kasta unay a panagsapul iti balitok. Dagiti managsapul nakasarakda iti ababa a dalan nga agturong idiay California: panaglayag manipud iti makindaya a baybay iti E.U. nga agturong idiay Panama, a ballasiwenda ti istmo a magmagna wenno agsakayda iti mule, ket kalpasanna aglayagda nga agturong iti San Francisco! Maysa a riles a bumallasiw iti Istmo iti Panama ti mabalin nga usarenen idi 1855. Kaskasdi, ti panggep a kanal nagtalinaed.
Ti Nakaam-amak a Proyekto a Canal a Pranses
Simmaruno iti balligina iti panangibangon iti Suez Canal, ni Count Ferdinand de Lesseps innalana ti addang a mangibanag iti Panama Canal. Indauluanna ti maysa a komite a nangiturong iti immuna a surbey ket nagun-odanna ti 99-tawen a kalintegan manipud Colombia, a paset dayta ti Istmo iti Panama. Nangrugi ti trabaho iti canal idi 1881. Kasta unay dagiti pananginanama, yantangay ti canal ket kagudua laeng ti Suez ti kawatiwatna, ket saan nga agkurang ti danum wenno ti darat iti disierto.
Ngem dagiti baro a kabusor—ti tropikal a kabakiran, dagiti dadakkel a turod ti bato, ti marmargaay a daga, ken, ti kadadaksan, ti yellow fever ken ti malaria—napaneknekan a nakaro unay para kadagiti trabahador. Ti imbungana a parparikut iti panagtrabaho, nabannayat a panagtrabaho gapu iti kinakurang ti alikamen, ken ti di umiso a panangaywan kadagiti pundo ti nangpilit kadagiti Pranses a mangbaybay-a iti proyektoda kalpasan ti 20 a tawen a panagtrabaho, maysa a naggastosan iti 260 milion a doliar, ken nakapukawan ti adu a biag.
Panangawat iti Karit
Idi asidegen nga agngudo ti siglo, mangrugrugin a bumileg ti Estados Unidos kas maysa a pannakabalin ti lubong ket di nagbayag impamaysana ti atensionna iti Panama. Bayat ti Gubat Español-Americano, innala ti barko a pakigubat nga Oregon ti 68 nga al-aldaw a naglayag manipud California agingga iti Florida a limmasat iti Estrecho iti Magellan! Daytoy ti nangiparangarang ti pannakasapul iti nasaysayaat a dalan iti Daya-Laud. Gaput’ pannakabigbig iti kinapraktikal iti Panama canal, ginatang ti Estados Unidos dagiti kalintegan a mangibangon iti dayta.
Ti pannakisarita ti E.U. iti Colombia, nupay kasta, di nagbayag nadadael. Kalpasanna indeklara ti Panama ti panagwaywayasna manipud Colombia idi 1903 ket dagdagus nga intedna iti Estados Unidos ti kalintegan a mangibangon iti canal ket sakopenna ti 16 kilometros a daga a mangsurot iti dalanna.
Kaskasdi, adda dagiti dati a parparikut a nangsaplit kadagiti Pranses—ken dadduma a baro a parikut a di nakita—a mangkarit kadagiti manangibangon bayat ti panangrugi manen ti trabaho. Tunggal maysa ti napagballigian iti maitutop a tiempo:
Sakit: Nasaknap ti yellow fever ken malaria iti dayta a tropikal a daga. Nupay kasta, ni Coronel William Crawford Gorgas, impaalagadna ti nainget nga addang iti kinadalus. Babaen ti panangiramanna iti dayta ti interamente a pannakidangadang a maibusor iti agawit ti sakit a lamok, dagidiay a saksakit ket naan-anay a napukaw!
Panagtrabaho: Saan a kabaelan ti Panama ti mangipaay iti adu a trabahador a kasapulan iti proyekto. Ti solusion? Rinibribo a trabahador ti naala manipud West Indies.
Parparikut iti Panagkali ken Panagibelleng: Dagiti natangken a bato ken ti marmargaay a daga nagtultuloy a parikut. Nupay kasta, ti pangngeddeng a mangibangon iti canal nga addaan bangen imbes a maysa a canal a maipatas iti baybay ti nangpabassit iti kaadu ti makali a daga. Sadino, nupay kasta, ti pakaikabilan ti nakali a daga? Ti pannakaibangon dagiti dam a mangpataud kadagiti danaw kas paset iti dalan iti danum nga adda iti uneg ti nangusar iti adu iti daga. Ti nabati ket nausar a maipaay kadagiti dike, tambak, ken gabor tapno maikkat dagiti libtong ken baresbes. Ti gabor nangipaay kadagiti luglugar a maipaay iti industria ken pagbalayan.
Ni John F. Stevens, maysa nga addaan kapadasan iti riles, isu ti nangidaulo kadagidiay immuna nga al-aldaw. Dagiti alikamen a pagbunag iti daga ken dagiti maiyakar-akar a paspaset iti riles a mabalin nga iyakar bayat ti panagtultuloy ti trabaho ket napaneknekan a praktikal unay. Nupay no iti kamaudiananna nagikkat ni Stevens, nagtultuloy a nausar dagiti pamay-an a rinugianna agingga a nakompleto ti proyekto.
Ni Teniente Coronel George Washington Goethals, maysa nga inheniero iti U.S. Army, ti naikabil idi a mangidaulo, a tinudingan ni Presidente Theodore Roosevelt. Ti kapadasan ni Goethals kas maysa nga inheniero ket pudno a nakapatpateg iti pannakaaywan ti proyekto agingga a naturpos. Nalukatan ti canal idi Agosto 15, 1914, ket dagiti bangen napaneknekan a saan laeng a naballigi no di ket nalagda pay. Agbiahetayo a lumasat iti canal ket paliiwentayo a mismo no kasano ti panagandar ti sistema.
Panagbiahe a Lumasat iti Canal
Maikontra iti mabalin a pagarupenyo, bayat ti panagbiahetayo manipud iti Atlantico nga agturong iti pungto ti Pacifico a pungto ti canal, agdaliasattayo, saan a manipud iti daya nga agturong iti laud, no di ket manipud iti amianan a laud nga agturong iti abagatan a daya. (Kitaenyo ti mapa.) Umuna lumasattayo iti nagbaetan ti 4.8 kilometros a dike a mangipaay iti pannakasalaknibtayo iti nakadaldaleg a panniempo iti Baybay Caribbean. Maibaba dagiti sinipete ti barkomi kadagitoy a nalinongan a dandanum, nga aguray iti batangna a lumasat iti canal. No dumteng dayta, sumrektayo iti Bangen ti Gatun. Iti tallo a tukad, dagitoy ti mangital-o iti barkomi iti agarup 26 metros agingga iti patas ti Danaw ti Gatun. Tunggal tukad ti bangen ket nagdakkelan: 34 metros ti kalawana ken 305 metros ti kaatiddogna, umdas a manglaon iti dandani amin a komersial ken namilitaran a luglugan.
Kastoy ti panagandar dagiti bangen: Sumrek ti danum kadagiti kukuarto babaen iti grabidad, a mangipangato iti barko. Dagiti paandaren ti koriente a makina ti tren, wenno “mules,” ti mangiguyod iti barko iti umiso a posision iti uneg ti tunggal kuarto. Iti nagbabaetan dagiti bangen, umakar ti barko babaen kadagiti bukodda a makina a sumrek iti canal.
Panawantayo ti maudi a bangen ti Gatun a sumrek iti Danaw ti Gatun, isu nga idi tiempo ti pannakaturposna isu ti kadadakkelan nga inaramid-tao a bagi ti danum iti lubong. Daytoy ket obramaestra iti panangaywan iti danum. Ti adu a tudtudo iti tropiko nausarda saan laeng a mangipaay iti dalan a danum a mismo no di ket mangipaay iti koriente a pangpaandar iti canal. Iti panagbiahe a lumasat iti danaw ti Gatun, makitatayo dagiti nakaad-adu nga isla. Sakbay a nalayus daytoy a kabakiran iti tropiko, dagitoy dagiti tuktok ti turturod!
Umakikid ti canal bayat a bigla a sumang-at ti daga agingga iti Continental Divide. Ditoy Gaillard Cut a naibanag ti kadadakkelan a proyekto a panangiyakar iti daga iti dayta a tiempo. Nasurok a 150 milion metro kubiko a daga ken bato ti naikkat. Ti kankanayon a panagreggaay ti nangupay ti panagtrabaho, a masansan a manggabor kadagiti riles ken alikamen. Itatta, dagiti tattao ken alikamen ti kankanayon a maipaay a mangtaginayon iti 150 metros a dalan iti danum.
Lumasattayo iti dua pay a sistema dagiti bangen—a maawagan Pedro Miguel ken Miraflores—agingga a kamaudiananna sumalogtayo agingga iti patas ti baybay idiay Pacifico a pagpatinggaan ti canal. Naturposen ti panagbiahemi. Ngem para kadagiti adu a barko nga agur-uray a lumasat iti canal nga agturong iti kasungani a direksion, ti panagbiaheda ket mangrugi pay laeng.
Nupay no dagiti moderno a pamay-an iti transportasion napartak ti irarang-ayda kadagiti nabiit pay a tawtawen, ti Panama Canal agserserbi pay laeng a kas nasken a mangisilpo iti lubong ti komersio. Nasurok a 12 a ribo a luglugan ti lumasat iti dayta iti tinawen, a mangawit iti 145 milion a tonelada a karga. Awan duadua a kadagiti umay nga adu a tawtawen, agtultuloyto ti canal a maysa a lugar a sadiay ti maysa masarakanna a “nabingaybingay ti daga—nagkaykaysa ti lubong.”
[Mapa iti panid 21]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
Norte America
Central America
Panama Canal
Sud America
[Ladawan iti panid 21]
Idi Agosto 15, 1914, ti barko nga Ancon damdamo a limmasat iti canal
[Credit Line]
Panama Canal Commission, Office of Public Affairs