Panangmatmat iti Lubong
BARO A LINTEG ITI DARA
Idi Enero 1, 1990, nagbalin ti California nga immuna nga estado iti Estados Unidos a mangipaulog iti linteg a masapul a pakaammuan dagiti doktor ken siruhano dagiti pasienteda maipapan iti peggad iti panangyalison iti dara “no adda ti posibilidad a nasken ti panangyalison kas resulta iti pannakaopera.” Sigun iti baro a linteg, masapul a maibaga met iti pasiente iti maysa a surat agpadpada dagiti peggad ken pagimbagan dagiti nadumaduma a pamusposan ngem ti panangawat iti dara ti sabali iti panangyalison. Masapul a dagiti siruhano ken dodoktor mangaramidda iti pakaammo iti medikal a rekord ti pasiente a napakaammuan ti pasiente. Dagitoy nga addang di agaplikar, nupay kasta, no adda ti makuna a “panagpeggad iti biag nga emerhensia.” Maawagan iti Paul Gann Blood Safety Act, ti addang ket naipanagan iti nalatak a krusado iti reporma ti buis a natay iti AIDS a naalana iti panangyalison iti dara. Sigun iti listaan dagiti natnatay iti magasin a Time, patien ni Gann a dagiti tattao a pagaammoda a mangiyakarda iti [AIDS] masapul a mabistada maipaay iti panangpapatay.’”
ADDA KADI KALINTEGAN DAGITI NARS NGA AGPILI?
Nupay kunaen dagiti umanamong iti aborsion a tunggal babai addaan iti kalintegan a mangpili iti aborsion, adu a nars idiay Canada ti makarikna a mailiblibak ti kalinteganda nga agpili—ti wayawaya nga agkedked a tumulong kadagiti doktor iti aborsion. Sigun iti The Globe and Mail iti Toronto, Canada, adu a nars iti dayta a pagilian ti madawat nga agpirma kadagiti sasao a mangibagbaga a ti relihiuso ken personal a pammatida saan a manglapped kadakuada a mangibanag iti aniaman a rebbengen a maituding kadakuada. No agkedkedda a tumulong iti aborsion, masapul nga agsapulda iti sabali a trabaho,” sigun iti pannakangiwat iti Ontario Hospital Association. Dadduma a pagilian ti mangpalubos iti konsiensia dagiti nars. Ti Royal College of Nursing iti Britania isingasingna pay ti panangbalakad kadagiti nars a tumultulong iti aborsion, yantangay dagiti nars mabalin nga ikeddengda ti saanen a mangaramid iti dayta kalpasan ti pannakakitada a mismo iti aborsion.
MAYSA A NARIKUT NGA UNIBERSO
Ti pannakasarak kadagiti dadakkel a bambanag iti law-ang mabalin a pilitenna dagiti sientista a mangusig manen kadagiti teoriada. Ti maysa kadagita a banag, a matuktukoy kas “ti dakkel a pader,” ket nadeskribir a kas maysa a nagdakkelan, patad a tangatang dagiti galaksi a naiwaras iti nasurok a sangaribo a milion a light-years. Ti sabali pay a patakder makuna a “ti dakkel a manangguyod” agsipud ta guyodenna dagiti nakaad-adu a galaksi, agraman ti galaksitayo, nga agturong kenkuana met laeng. Napaliw ti The New York Times a dagita a patakder, a “saan laeng a basta galaksi wenno grupo dagiti galaksi, no di ket dadakkel a ‘kontinente dagiti galaksi,’” patalgedanna dagiti teoria a “dagiti kangrunaan a bambanag iti uniberso ket daddadakkel ken narikrikut ngem ti pagarupen dagiti astronomo.” Maysa nga astropisiko ti nangibaga iti Times nga adu a mangar-aramid iti teoria inanamaenda a ti dakkel a manangguyod pumanaw koma. Apay? “Kinunana, “basta ditay maawatan no kasano a maporma ti kasta a nagdakkelan a patakder.”
“PANAGKAPUY ITI RELIHIUSO A BIAG”
Napateg kadi ti relihion kadagiti tattao iti Italia? Saan sigun iti nabiit pay a surbey iti 2,008 nga Italiano manipud iti edad a 14 agingga iti 70. Kadagidiay a napagsaludsodan, 61.5 porsiento ti nagkuna a pulos a dida wenno mammano nga agkarkararagda. Adda 0.5 porsiento laeng a mapan iti padi a maipaay iti pammalakad. Ti bassit laeng a 8 porsiento ti nakarikna a kasapulan ti pammati a mangpasayaat iti relasion dagiti tattao. Sigun iti diario nga Italiano nga Il Corriere della Sera, “45 porsiento [kadagiti Italiano a tattao] ti agkuna a manamatida, ngem saanda a sigurado no aniat’ patienda.” Ket ti Il Giornale kunaenna a ti patpatien dagiti Italiano isut’ “basta panangawat lattan iti napalabas ngem ti panagpili a buyogen ti panangusig.” Iladawan ti La Stampa ti kasasaad a kas maysa a “panagkapuy iti relihiuso a biag” idiay Italia. Aniat’ napasamak kadagiti masinasinan a relihion? Sumungbat ti Il Corriere della Sera: “Iti lugarda, iti apagkanito, adda vacuum.”
AIDS IDIAY INDIA
Iti pangrugian ti 1990, adda laeng naipadamag a 41 a naan-anay a kaso iti AIDS idiay India; kaskasdi dayta a nasion mabalin nga isu ti umuna idiay Asia nga agsagaba iti kangrunaan nga epedemia iti AIDS, sigun iti The Toronto Star. Ti gobierno ti India pattapattaenna nga adda 10,000 kadagiti 100,000 a balangkantis idiay Bombay a naimpektaranen iti makapapatay a mikrobio. Dayta laeng a grupo ket mabalinen a mangimpektar iti 20,000 a lallaki iti maysa laeng a tawen. Adu a balangkantis ti agkedked nga agsardeng iti trabahoda uray pay no naammuandan a naimpektaranda, a kunaenda nga awan ti sabali a pagsapulanda. Ginasgasut a kankanayon nga aglaklako iti dara ti addaan met iti mikrobio ti AIDS; ngem adut’ mangitultuloy pay laeng a mangilako iti darada tapno makasapulda. Bayat ti panagsaknap ti mikrobio iti intero a pagilian, maysa nga opisial iti medisina idiay Bombay ti nangsumario iti ladawan dayta a siudad: “Daytoy ket agtiktiktik a naorasan a bomba.”
NALASINLASIN A SUBWAYS
Ti baro a subway iti Cairo, Egipto, ket maidaydayaw iti kasta unay gapu iti kinadalusna, kinaepektibona, ken kinatalgedna. Dagiti babbai idiay Cairo, nupay kasta, kayatda a mapasayaat pay. Maysa a kotse iti tunggal tren ti nailasin a maipaay laeng kadagiti babbai. Ti baro a pagalagadan ket sinuportaran ni Thuraya Labna, maysa a babai a mangitantandudo iti kinababai a miembro iti parliamento nga Egipcio, isu a nagkuna a dagiti babbai nga Egipcio kasapulanda ti natalged a pamay-an a panangusar iti transportasion publiko a saan nga agsagaba iti aniaman a pannakaraut iti sekso isu a nakasaksanapen idiay Cairo. Nupay no adda pammabalaw iti plano (kas pangarigan, ti kotse dagiti babbai ket kas iti ‘balay dagiti babbai nga addaan dalig’), makuna nga adda pagimbaganna iti kalat a mangsalaknib kadagiti babbai.
TI KAPANGLAWAN KADAGITI NAPANGLAW
Idi Pebrero dagiti pannakabagi manipud 42 a kapanglawan a nasnasion iti lubong nagtitiponda iti maysa a ngudot’-lawas idiay Bangladesh a mangbuangay kadagiti baro a pamay-an a mangkumbinsir kadagiti nabaknang a nasnasion iti lubong nga agarup 500 milion a tattao ti naganat a makasapul iti tulong. Kinapudnona, ipadamag ti The New York Times a “ti 1980’s inyegnat’ ad-adu a nakababain a kinapanglaw, bumasbassit dagiti makaammo nga agbasa/agsurat, kumapkapuy a salun-at ken kaaduanna nababbaba nga estandarte ti panagbiag.” Ti promedio a sapul ti maysa a tao kadagiti 42 a nasnasion ket $200 laeng ti makatawen. Duapulo ket walo a pagilian ti adda idiay Africa, siam idiay Asia, uppat nga isla a nasnasion ti adda idiay Pacifico ken Indian ocean, ken maysa ti adda idiay Carribbean Sea iti Americas.
ALKOHOL KEN DAGITI BABBAI
Nabayagen a napaliiw a ti alkohol ad-adut’ epektona kadagiti babbai ngem kadagiti lallaki. Maysa a nalatak a panangilawlawag ket nadagdagsen dagiti lallaki, ket maagsepda ti ad-adu nga alkohol. Ngem itan dagiti sientista nga Italiano ken Americano nasarakanda a ti bagi dagiti babbai pataudenda ti 30 porsiento a basbassit nga enzyme a maawagan alcohol dehydrogenase ngem ti bagi ti lalaki. No adda pay laeng ti alkohol iti bituka, ti enzyme sinasinaenna ti dadduma iti dayta sakbay ti panagturongna iti dara ken agbiahe nga agturong iti utek, dalem, ken kadagiti dadduma nga organo. Dagiti alkoholiko a lallaki itultuloyda ti mangpataud iti agarup kagudua iti kaadu ti gagangay a kaadu ti enzymeda, ket dagiti babbai dandani awan ti pataudenda.
PARIKUT ITI INUMEN
“Ti panamagtalinaed a nadalus iti inumen a danum ket maysa a nalawagen a parikut iti intero nga Europa ken iti labes pay dayta,” kuna ti The German Tribune. Sigun iti Deutsches Allgemeines Sonntagsblatt, pattapattaen ti German Gas and Water Boards Association a kadagiti 6,300 a mangsupsuplay iti danum iti Pederal a Republika iti Alemania, adda iti nagbaetan ti 10 ken 20 porsiento ti saan a makasabet iti estandarte ti inumen a danum. Ipalubos ti gobierno ti panangusar iti agarup 1,400 a pestisidio, nga addaan iti agarup 240 a kemikal. Agingga ita, adda agarup 40 kadagitoy a kemikal a masarakan kadagiti inumen ti pagilian a danum. Malaksid iti dayta, ti danum nga inumen dagiti Aleman ket addaan pay laeng kadagiti epekto iti Gubat Sangalubongan II. Iti maysa a bassit nga ili, ti lugar ti dati a paktoria iti armas, innem a bubon ti naserraan; dagitoy ket namulitan iti arinsaed iti panangpataud iti TNT.
DAKDAKES PAY NGEM KINALUKMEG
Gagangayen a naammuan a ti panagsardeng nga agsigarilio mabalin nga agbanag iti panaglukmeg ket ti panaglukmeg ket makadangran iti salun-at. Ngem dagidiay dua a kinapudno dina suportaran ti panangikalintegan a dadduma a managsigarilio ket nasalsalun-atda no agtultuloyda nga agsigarilio ket agtalinaed a napintas ti bagida ngem ti isardengda ti agsigarilio ket lumukmegda. Sigun iti Economist iti Britania, maysa a mangal-ala ti estadistika ken epedemiologo ti nangusig kadagiti impormasion manipud iti nasaknap a panangadal kadagiti nasurok a 7,000 a lallaki a Briton. Kuna dagiti managsirarak a nupay no napeggad ti lumukmeg, ti panagsigarilio iti 20 a sigarilio iti inaldaw ket dakdakes pay. Kuna ti The Economist: “Uray pay ti nakaro a kinalukmeg nasarakan a nasaysayaat pay ngem ti panagsigarilio (saan a gapu ta saan a dakes ti nakaro a lukmeg, no di ket pudno a nakaam-amak ti panagsigarilio).”
MAIKA-20-SIGLO A SAKIT
Ti moderno-aldaw a polusion pinataudna ti karkarna a baro a sakit. Matuktukoy a sakit iti ekolohia, ti environmental hypersensitivity, wenno maika-20-siglo a sakit, ket makuna a mangsapsapliten iti 30,000 a tattao idiay laeng Ontario, Canada. Dagiti agsagsagaba nakaro ti kinasensitiboda iti nakaad-adu nga inaramid-tao a kemikal ken dagiti bambanag a mangmulit, manipud iti asuk ti sigarilio agingga iti tinta dagiti naiprenta a pinanid. Kadagiti nakaro a kaso, dagiti agsagsagaba agbalinda nga inutil iti pagtaengan, nga agangesda babaen iti maskara nga oksihena. Napaliiw ti The Toronto Star a dadduma nga eksperto patienda a ti panagsagaba dagitoy sumagmamano “ket pakdaar nga adda banag a dakes unay a napasamak.”