Tapon—Babassit a Selula nga Agserbi a Naimbag Kadakayo
TI SIENSIA immaddang ti dakkel idi 1960’s, idi ni Robert Hooke idiay Inglatera nangala iti maysa a pedaso ti tapon ket sinukimatna dayta iti sidong ti maysa a mikroskopio a naisangsangayan nga imbangonna. Nasarakanna a ti material ket di agpapada ti pannakabukelna, no di ket buklen dagiti adu a babassit a banag a napno iti angin. Inawaganna dagitoy a selula, manipud iti Latin a sao a cella, a kaipapananna “babassit a kuarto.”
Pudno a babassit dagiti selula ti tapon. Awan ti material a naaramid kadagiti selula, gagangay man dayta wenno sentetiko, ti addaan kadagiti adu a selula iti tunggal maysa a unit a kas iti maysa a tapon. Addada, iti promedio, ti napattapatta a 20,000 iti tunggal milimetro! Nagbabassitan dagitoy ta di pay mabalin a makita dagiti detaliado a selula babaen iti gagangay a mikroskopio. Babaen iti panangusar iti electron microscopes, dagiti managsirarak idiay unibersidad iti Cambridge, Inglatera, ken Luleå, Sweden, impalgakda ti narikut a pannakaibangon ti selula ti tapon. Ket daytoy a pannakabangon—maysa nga innem sikiganna a prism a nakupinkupin dagiti didingna, a kas iti yuboyuban ti accordion—ti mangipaay iti tapon kadagiti naisangsangayan ken nausar unay a kualidadna.
Ti tapon ket nalag-an, tumpaw, natibker, nalagda, ken di agbaliw ti itsurana. Daytat’ nalap-it ken mabalin a sedseden. Di mangagsep iti angin, lana, ken danum. Agsepenna ti panagpigerger, ket nasayaat ti pananglappedna iti pannakagunggon, ket saan unay a pumudot. Dagiti sentetiko a material saanda a masukatan dayta kas material a pilien para kadagiti sullat ti bote a nalaka nga ikabil ken nalaka nga ikkaten, ken nagsayaatan ti panangsullatna. Gaput’ di agbaliw ti kemikal a kasasaadda ken kinalap-itda, makaitalimengda kadagiti arak iti adu a tawtawen a di mamulitan. Ti tapon nasaknap a maus-usar iti insulasion, sound proofing, abbung ti datar, ken bulletin boards, gaskets, suelas ti sapatos, ken patapaw dagiti iket—tapno inaganan laeng dagiti sumagmamano.
Ti Cork Oak
Nupay no masarakan ti naingpis a suson ti tapon iti ukis dagiti amin a kayo, manipud iti cork oak iti Mediteraneo—nangnangruna ti Portugal, España, ken Algeria—a magun-odan ti kaaduan iti komersial a tapon iti lubong. Ti cork oak ket kankanayon a nalasbang. Ti ukis ti cork oak sitatalged a maikkat, ket maporma manen dagiti baro a tapon!
Ti ukis ti kayo a tapon addaan ti kaaduan a dua a suson. Ti napuskol a makinruar a suson, a buklen dagiti natay a selula, ti agserbi a mangsalaknib nga abbung, isu a mangsullat ti kayo manipud pudot, panangdangran ti makina, wenno ti pannakapukaw iti danum. Daytoy a suson ti maala babaen iti pamay-an a panangukis. Nupay kasta, masapul a maannadan a ti makin-uneg a sibibiag a suson saan a madadael, wenno awanton ti maporma a baro a tapon.
Ti panangukis maaramid no nataenganen ti kayo ket napuskolen ti ukisna—gagangay nga alaenna ti manipud 20 agingga iti 25 a tawen. Kalpasan ti pannakaikkat ti tapon iti kayo, mapamagaan dayta iti sumagmamano nga aldaw. Kalpasanna maipaburek tapno maikkat ti tannic acid ken ti tutotna. Daytoy pakaruenna ti kinalap-itna ken paluknengenna ti tapon tapno malinteg ken maipempen a mareppet tapno maipatulod. Ti nakersang, makinruar a suson mapalukay met babaen itoy a pamay-an ket makarus dayta. Ti kayo mabaybay-an a mangpatubo manen iti makinruar nga ukisna, manipud walo agingga iti sangapulo a tawen, inton mabalin manen nga anien. Ti kasayaatan a tapon aggapu iti maikadua a panangukis, ket ti kayo mabalin nga agpataud ti tapon iti nasurok a sangagasut a tawen.
Ti panagpataud iti tapon lab-awannan iti kagudua a milion a tonelada iti makatawen—katupag ti kaadu a 28 milion tonelada a landok. Tinawen agarup 20 ribo a milion a sullat ti maaramid a maipaay kadagiti bote ti arak laeng. Adu kadagiti pakausaran iti tapon ti naammuanen iti nasurok a 2,000 a tawen. “Sumagmamano laeng a material ti addaan iti kasta a nakabaybayagen a historia wenno nakalasaten a naimbag iti pannakisalisal manipud kadagiti inaramid-tao a kasuno,” kuna ti maysa a panagadal nga inaramid ti Cambridge University. Ti sekretona? Ti naisangsangayan ti pannakabukelna a babassit a selula ti tapon—maysa a pagsidsiddaawan iti panamarsua.