Ammuenyo ti Umap-apuy a Personalidad
Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! idiay Italia
NO DADDUMA pagarupko a pudno a naisangsangayan unay ti personalidadko—naingpis, namaga, ken nalaka a sumged ta rumsikak. Managpudpudotak ta apagkanito laeng umapuyakon. Daddumat’ makaammo kadagitoy ket gundawayandak. Ti ipupudotko, nupay kasta, ket paset ti kasasaadko. Kinapudnona, marurod dagiti tattao no diak sumged. Ngem adda rason—maysaak a puspuro.
Saan kadi a pudno a no dadduma didak ikankano ket madlawdak laeng no diak agsindi wenno no ti kahon ti puspuro awanen ti kargana? Nupay kasta, kayatko a makitakayo a mangpasged iti apuy iti pamay-anda idi ugma, ti panangpingki iti dua a bislak tapno pasgedan ti nagango a bulbulong wenno ti panangitupa iti pagpingkian iti landok, ket mabalin a masugatan dagiti ramayyo! Iti aniaman a kaso mabalin nga agyamankayo iti nanumo a puspuro.
Panangimbento iti Puspuro a Pagpasged
Ti historia ti pamiliak napnapno kadagiti eksperimento tapno makasarak iti praktikal a pamay-an a mangpasged iti apuy. Uray idi maika-17 a siglo, kalpasan ti pannakadiskubre ti Aleman a kemiko a ni Hennig Brand iti phosphorus, napanunoten ti posibilidad a mangibento iti alikamen a mangpalaka iti panangpasged iti apuy. Nabaybayag dayta ngem ti ninamnama dagiti sientista.
Idi pangrugian iti maika-19 a siglo, ti Pranses a ni Jean Chancel inimbentona ti di sumged a pasta a naaramid iti potassium chlorate, asukar, ken gum arabic. Tapno sumged dayta, maikabil ti bassit iti murdong ti maysa a ruting a naiyuper iti asufre, ket ti maikur-it iti asbestos a naiyuper iti sulfuric acid. Dayta saan nga isut’ kita nga ibulbulsayo!
Agparang a ti damo a pingki a puspuro, wenno “pagpingkian,” ket inimbento ni John Walker idi 1826, maysa nga Ingles a managaramid iti droga. Kamaudiananna daytoy ti naawagan Lucifer-match, wenno Lucifer. Apay a “Lucifer”? Agsipud ta daytat’ Latin a patarus ti Griego a sao a “mangyeg-lawag”—phosphorus! Ket dayta met laeng a sao ti nausar maipaay iti “mangawit lawag,” wenno “baggak,” idiay 2 Pedro 1:19! Ngem, kadagiti dadduma a pagsasao, kas iti Español ken Portuguese, maawaganak pay laeng iti fósforo!
Kagiddan ti panangimbento ni Walker iti puspurona, nagparang ni “Prometheans” (manipud Prometheus iti Griego a metolohia), maysa a Titan a nangtakaw iti apuy manipud ken ni Olympus. Dagitoy addada iti nagtengngaan ti imbento ni Chancel ken ti moderno a puspuro. Ti potassium chlorate, asukar, ken gum napaglalaokda ket nabalkotda iti nalukot a naingpis a papel. Iti maysa a murdong adda bassit a kapsula a sarming a napno iti sulfuric acid. No mabuong ti sarming, agtipon ti asido ken ti sumged a pasta, ket sumged. Bayat ti panagbaniagana iti Beagle a lumasat iti Sud America, ni Charles Darwin nangpataud bassit iti panagdanag idiay Uruguay babaen ti panangkagatna iti kapsula a sarming ti maysa a Promethean, ket simged. Dagitoy ket saan a pingkien a puspuro no di ket puspuro a pasgedan ti kemikal.
Maigiddan iti dayta, maysa nga Italiano a kemiko, ni Domenico Ghigliano, interesado met iti pamiliak. Kalpasan dagiti sumagmamano nga eksperimento, nangisagana ti di sumged a pasta a naaramid iti antimony sulfide ken dadduma a ramen a naaramid a tumangken iti murdong ti bassit a ruting. No maikiskis iti nakersang a rabaw, sumged a dagus ti pasta.
Ti potassium chlorate ken ti puraw a phosphorus, nga iti sumagmamano a tiempo isut’ kangrunaan a ramen ti pasta, agpadpada a napeggad ken makasabidong. Kamaudiananna, dagitoy nasukatanda iti buli ken dioxide (wenno nalabaga a buli agraman ti manganese dioxide) ken ti nalabaga a phosphorus. Daytoy nakatulong met a nangikkat kadagiti pakarigatan iti panangpataud ken panangusar.
Manipud Puon ti Kayo Agingga nga Agbalin a Puspuro
Aniat’ nakaaramidak itatta? Ti ababa, nakuttong, namaga a bagik mabalin a fir, saleng, wenno puraw a poplar. Ti ulok kaaduanna phosphorus sulfide, chlorate, landok, wenno zinc oxide, pinulbos a sarming, ken goma wenno pigket.
Siempre, dakami a puspuro nagduduma ti pamiliami, ket nakarkaro pay ti panagduduma dagiti kahon a paggapuanmi. Siak ti gagangay a puspuro iti kusina, ngem adda met ti cerino, wenno wax match (maysa a gagangay a produkto ti Italia nga addaan iti palito a naaramid iti nalukot a waxed paper). Kalpasanna adda ti puspuro a Sueko (a naaramid nga awan ti phosphorus iti ulona ket nakarikrikut ta sumged laeng no maikiskis iti phosphorus iti kahonna).
Iti simple a panagsao, ti pannakapataudmi nabingbingay iti nagkatlo a tukad: Umuna, adda ti panangisagana iti bagik, ti palito; kalpasanna adda pananglaok kadagiti di sumged a pasta; ken, maudi, ti panagtipon dagiti dua nga elemento.
Iti umuna a tukad, ti puon ti kayo maukisan ket mapagbalin a minilion a napino a palito nga addaan iti kuadrado wenno rektanggulo nga itsura. Iti kasumbangirna, tapno aramiden ti puspuro a wax, maysa nga atiddog a linabag iti natiritir a waxed paper ti maguyod manipud iti pagtinaan. Kalpasanna daytat’ makarkartib a dua-ket-kagudua-centimetro ti kaatiddogna.
Ti pasta maaramid manipud kadagiti nagduduma a kemikal, ket dagiti ulo mabalin a naiduma iti maysa a kita ti puspuro. Ti maudi a tukad isut’ panagtipon ti dua a paset. Dakami a puspuro maiyursongkami iti maysa a kahon, ket napalabasan ti maysa a roller a napno iti pasta. Kalpasanna maipamagakami, ket kamaudiananna maikahonkamin. Ti nakersang a rabaw a pangsindianyo kadakami ket napaglaok a pigket ken minekmek a sarming a naipunas iti sikigan ti kahon ti puspuro. Idi ti intero a pannakapataudmi ket babaen iti ima; itan, siempre, makinan. Pataudendakami iti minilion.
Maysa laeng a pammakdaar—didakam ibati kadagiti lugar a magaw-at dagiti ubbing. Dagitoy nausiusoda unay ket kayatda a tuladen dagiti nataengan—ket inton maammuanyon kiskiskisendan ti ulok iti sikigan ti kahon, ket gapu iti umap-apuy a personalidadko, ti bassit nga apuy mabalin a mamataud iti dakkel nga uram. Gapuna pangngaasiyo ta annadandak!