Panaglakot’ Dara Dakkel a Negosio

NALABAGA a balitok! Kas ipamatmat ti nagan, daytoy ket nakapatpateg a sustansia. Daytat’ maysa a napateg a pluido, maysa a kasapulan unay a gagangay a kinabaknang a naipadis saan laeng nga iti balitok no di ket iti lana ken karbon. Nupay kasta, ti nalabaga a balitok ket saan a minasen kadagiti bato babaen kadagiti pagsunda ken dinamita. Daytat’ minasen manipud kadagiti urat dagiti tattao babaen iti narikrikut pay a pamay-an.

“Pangngaasiyo, ti bassit nga anakko a babai kasapulanna ti dara,” impakaasi ti maysa a pagipakaammuan a nakabitin iti maysa nga aduan tao a kalsada iti Siudad ti Nueva York. Dadduma a pakaammo ti mangparegta: “No nagidonarkayo, dakay ti klase a kasapulan unay daytoy a lubong.” “Napateg ti darayo. Tumulongkayo.”

Nalawag a dagiti tattao a mayat a tumulong maawatanda ti mensahe. Aglilineada nga agdadarop, iti sangalubongan. Awan duadua kaaduan kadakuada, agraman dagiti tattao nga agkolkolekta iti dara ken dagiti tattao a mangiyal-alison iti dara, sipapasnek a tarigagayanda ti tumulong kadagiti agsakit ket patienda a makatultulongda.

Ngem kalpasan a maidonar ti dara ken sakbay a maiyalison dayta, daytat’ aglasat iti ad-adu pay nga im-ima ken pannakaasikaso ngem ti mabigbigtayo. Kas iti balitok, ti dara tignayenna ti kinabuklis. Daytat’ mabalin a mailako nga addaan ganansia ken kalpasanna mailako manen iti dakdakkel a ganansia. Dadduma a tattao makidangadangda maipaay iti kalintegan nga agkolekta iti dara, ilakoda iti nakangingngina, agganansiada iti dayta, ket ipuslitda pay dayta manipud iti maysa a pagilian nga agturong iti sabali. Iti intero a lubong, ti panaglakot’ dara ket dakkel a negosio.

Idiay Estados Unidos, dagiti agidonar ket mabayadanda idi iti darada. Ngem idi 1971 ti Briton nga autor a ni Richard Titmuss nagreklamo a babaen iti panangawis kadagiti napanglaw ken agsakit a mangidonar iti darada gapu iti sumagmamano a doliar, ti sistema nga Americano saan a natalged. Kunana pay a dakes ti panagganansia dagiti tattao babaen ti panangipaayda iti darada tapno makatulong kadagiti dadduma. Ti panangatakena tinignayna ti panangipatingga iti panangbayad kadagiti agidonar iti darada iti Estados Unidos (nupay no ti sistema agtultuloy pay laeng kadagiti dadduma a daga). Kaskasdi, dayta dina pinakapuy ti panangilako iti dara. Apay?

No Kasano a Nagtalinaed a Pagganansiaan ti Dara

Idi 1940’s, dagiti sientista rinugiandan a sinasinaen ti dara kadagiti paspasetna. Ti pamay-an, a maawagan itan a fractionation, pagbalinenna ti dara nga ad-adda a nasayaat a negosio. Kasano? Bueno, usigenyo: No masinasina ket mailako dagiti paspasetna, ti kaudian a modelo a kotse mabalin nga aggatad iti mamin-lima a daras iti gatadna no saan a nasinasina. Umasping iti dayta, ad-adu ti gatad ti dara no daytat’ masinasina ket mailako a sinaggaysa dagiti paspasetna.

Ti plasma, a mangbukel iti kagudua iti intero a kaadu ti dara, ket maysa a naisangsangayan a nangina a paset ti dara. Agsipud ta ti plasma awan selulana—ti nalabaga a selula, puraw a selula, ken dagiti platelets—daytat’ mabalin a pamagaen ken maidulin. Kasta met, ti agidonar mapalubosan a mangipaay iti interamente a dara iti maminlima laeng iti makatawen, ngem mabalinna ti mangited iti plasma iti mamindua iti maysa a lawas babaen iti panaglasatna iti plasmapheresis. Iti kastoy a pamay-an, ti intero a dara maikkat, mailasin ti plasma, ket kalpasanna dagiti paspaset nga addaan selula ti mayalison a maisubli iti nagidonar.

Palubosan pay laeng ti Estados Unidos a mabayadan dagiti agidonar iti plasmada. Kasta met a ti pagilian palubosanna dagiti agidonar a mangipaay iti mamimpat a daras nga ad-adu a plasma iti tinawen ngem ti irekomendar ti World Health Organization! Di ngarud pagduaduaan, a ti Estados Unidos makakolekta iti nasurok a 60 porsiento a suplay ti lubong a plasma. Amin dayta laeng a plasma aggataddan iti agarup $450 milion, ngem ad-adu pay ti mapaglakuan iti dayta ta mabalin met a sinasinaen ti plasma kadagiti nagduduma a ramen. Iti sangalubongan, ti plasma ti pakaibatayan iti $2,000,000,000-iti-tinawen nga industria!

Ti Japan, sigun iti diario a Mainichi Shimbun, usarenna ti agarup kakatlo iti plasma iti lubong. Dayta a pagilian gumatang iti 96 porsiento itoy a ramen ti dara, a kaaduan iti dayta ti aggapu idiay Estados Unidos. Dagiti kritiko iti Japan inawaganda dayta a pagilian “ti karasaen iti lubong,” ket ti Japanese Health and Welfare Ministry pinadasnan a lapdan ti negosio, a kunaenda a di nainkalintegan ti agganansia manipud iti dara. Kinapudnona, mamabasol ti Ministry a dagiti medikal nga institusion idiay Japan makagun-odda iti $200,000,000 a ganansia iti tinawen manipud iti maysa laeng a paset ti plasma, ti albumin.

Ti Pederal a Republika iti Alemania usarenna ti ad-adu a produkto ti dara ngem ti dadduma iti Europa no pagtitiponen, ad-adu iti tunggal tao ngem ti aniaman a pagilian iti lubong. Ti libro a Zum Beispiel Blut (For Instance, Blood) kunaenna maipapan kadagiti produkto ti dara: “Nasurok a kagudua ti magatang, nangnangruna manipud idiay E.U.A., ken kasta met manipud iti Third World. Iti aniaman a kaso manipud kadagiti napanglaw, a mayat a mangpasayaat iti sapulda babaen iti panangidonarda iti plasma.” Dadduma kadagitoy a napanglaw ilakoda ti adu a darada ta matayda iti napukaw a darada.

Adu a komersial a sentro a pagurnongan ti plasma ti nagsayaatan ti puestoda kadagiti nababat’ sapulna a luglugar wenno iti pagbeddengan dagiti napapanglaw a pagpagilian. Awisenda dagiti napanglaw ken dagiti managdakdakes, a situtulok a mangilako iti plasmada maipaay iti kuarta ket adut’ rasonda a mangipaay iti ad-adu ngem ti maipalubos wenno ilimedda ti aniaman a sakitda. Dayta a panaglako iti plasma timmauden kadagiti 25 a pagilian iti agliklikmut ti lubong. Apaman a mapasardeng iti maysa a pagilian, tumaud iti sabali. Ti panangpasuksok kadagiti opisiales agraman ti panagipuslit ket gagangayen.

Ganansia kadagiti Di Pagganansiaan

Ngem dagiti di pagganansiaan a banko ti dara nakaro met ti pannakababalawda iti nabiit pay. Idi 1986 ni Andrea Rock nagreklamo iti magasin a Money a ti maysa a yunit a dara paggastuan ti banko ti dara iti $57.50 a mangkolekta kadagiti agidonar, a gatangen dagiti ospital iti $88.00 kadagiti banko ti dara, ket gatangen dagiti pasiente manipud $375 agingga iti $600 tapno mayalison kadakuada.

Nagbaliwen kadi ti kasasaad nanipud idi? Idi Setiembre 1989 ti reporter a ni Gilbert M. Gaul iti The Philadelphia Inquirer nagsurat ti agsasaruno nga artikulo ti diario maipapan iti sistema a panagibanko ti dara.a Kalpasan ti imbistigasion a nakatawen, impadamagna a dadduma a banko ti dara dawatenda ti panagidonar dagiti tattao iti dara ket kalpasanna pumanawdan ket ilakoda ti kagudua ti dara kadagiti dadduma a pagurnongan ti dara, a dakkel ti ganansiada. Pinattapatta ni Gaul nga ilako dagiti banko ti dara ti agarup kagudua milion a litro ti dara iti tinawen iti kastoy a pamay-an, iti mapagduaduaan a $50,000,000-iti-tinawen a paglakuan nga agan-andar a kas iti maysa a paglakuan iti aksíon.

Adda kangrunaan a nagdumaanna, nupay kasta: Daytoy a pannakailako ti dara ket saan nga ay-aywanan ti gobierno. Awan ti makarukod ti eksakto a kasaknap dayta, uray pay ti presiona. Ket adu a nagidonar iti dayta ti di makaammo iti dayta. “Maal-allilaw dagiti tao,” kuna ti maysa a retirado a managbanko ti dara iti The Philadelphia Inquirer. “Awan ti mangibagbaga kadakuada a ti darada umay kadakami. Makarurodda no maammuanda dayta.” Maysa nga opisial iti Red Cross nakalawlawag ti panagkunana: “Iti nakaad-adu a tawen inallilaw dagiti managbanko ti dara ti publiko nga Americano.”

Idiay Estados Unidos laeng, mangkolekta dagiti banko ti dara iti agarup 6.5 milion a litros a dara iti tinawen, ket ilakoda ti nasurok a 30 milion a yunit a produkto ti dara iti agarup sangaribo milion a doliar. Daytoy ket nagdakkelan a gatad. Dagiti banko ti dara dida usaren ti termino a “ganansia.” Kaykayatda ti sasao a “sobra iti gastos” manipud 1980 agingga iti 1987.

Agprotesta dagiti banko ti dara nga isudat’ di agganansia nga organisasion. Kunaenda a saan a kas kadagiti dadakkel a korporasion iti Wall Street, ti kuartada saan a mapan kadagiti mangik-ikut kadagiti aksíon. Ngem no ti Red Cross addaan kadagiti mangik-ikut kadagiti share, daytat’ maibilang kadagiti kaaduan ti ganansia a korporasion iti Estados Unidos, kas iti General Motors. Ket dagiti opisiales ti banko ti dara pudno a dadakkel ti sueldoda. Kadagiti opisiales dagiti 62 a banko ti dara a nasurbey ti The Philadelphia Inquirer, 25 porsiento ti nakaganansia iti $100,000 iti tinawen. Dadduma ti nakagun-od iti ad-adu pay ngem doble dayta a gatad.

Dagiti managbanko ti dara kunaenda a dida “ilako” ti dara a kolektaenda—singirenda laeng ti bayad iti panangtaming iti dayta. Kuna ti maysa a managbanko ti dara iti dayta a sao: “Pagmauyongennak no kunaen ti Red Cross a dina ilako ti dara. Daytat’ kaasping ti panagkuna ti supermarket a singirenda laeng ti bayad ti karton, saan a ti gatas.”

Ti Paglakuan ti Lubong

Kas met iti negosio iti plasma, ti negosio iti intero a dara agliklikmut iti lubong. Kasta met ti panangbabalaw iti dayta. Ti Red Cross a Hapones, kas pangarigan, tinignayna ti rurod idi Oktubre 1989 idi pinadasna ti sumrek iti paglakuan a Hapones babaen iti panangited kadagiti dadakkel a diskuento kadagiti produkto a naala manipud iti naidonar a dara. Nakagun-od dagiti ospital kadagiti dadakkel a ganansia babaen iti panangibagada kadagiti pormada iti seguro a ginatangda ti dara iti gagangay a presio.

Sigun iti diario ti Thailand a The Nation, dadduma a pagpagilian iti Asia masapul a lapdanda ti panaglako iti nalabaga a balitok babaen ti panangipatingga kadagiti nabayadan a donasion. Idiay India agingga iti 500,000 ti mangilako iti darada met laeng tapno makasapulda iti pagbiagda. Dadduma, a nakapsuten ken nakapangpanglaw, ti manglimo tapno makaidonarda iti ad-adu ngem ti maipalubos. Daddumat’ gagaraen dagiti banko nga ikkatan ti agsobsobra a dara.

Iti librona a Blood: Gift or Merchandise, ni Piet J. Hagen kunaenna a dagiti mapagduaduaan nga ar-aramid dagiti banko ti dara ket kadadaksan idiay Brazil. Dagiti ginasgasut a komersial a banko ti dara idiay Brazil mangpapaandarda iti $70 milion a paglakuan a mangawis kadagiti mananggundaway. Sigun iti libro a Bluternte (Panagapit iti Dara), dagiti napanglaw ken dagiti awan pagtrabahuanna mapanda kadagiti nakaad-adu a banko ti dara idiay Bogotá, Colombia. Mangilakoda iti kaguduat’ litro a darada maipaay iti sangkabassit a 350 agingga iti 500 pesos. Dagiti pasiente mabalin a bayadanda iti manipud 4,000 agingga iti 6,000 pesos ti isu met laeng a kaguduat’ litro a dara!

Nalawag, ti maymaysa a sangalubongan a kinapudno manipud iti naibagan nga immuna: Panaglakot’ dara dakkel a negosio. ‘Ngem ania koma ngay? Apay koma a saan a dakkel a negosio ti dara?’ imtuoden dagiti dadduma.

Bueno, aniat’ mamagsikor kadagiti tattao maipapan iti dakkel a negosio? Daytat’ kinabuklis. Rumsua ti kinabuklis, kas pangarigan, no ti dakkel a negosio allukoyenna dagiti tattao a gumatang kadagiti bambanag a pudno a dida kasapulan; wenno dakdakes pay, no itultuloyna ti mangipilit iti publiko kadagiti produkto a naammuanen a napeggad, wenno agkedked a gumastos tapno pagbalinen a nataltalged ti produkto.

Ti negosio a dara ket namantsaan iti dayta a kita iti kinabuklis, ti biag dagiti minilion a tattao iti intero a lubong agpegpeggad. Ti kadi kinabuklis dinadaelnan ti negosio ti dara?

[Footnote]

[Kahon/Ladawan iti panid 6]

Panaglakot’ Kadkadua

Nalabit mammano a babbai a kalkalpasda pay laeng a nagpasngay ti mangpanunot no aniat’ mapasamak iti kadkadua, ti adu a tisyu a mangbibiag iti ubing bayat ti kaaddana iti aanakan. Sigun iti The Philadelphia Inquirer, adu nga ospital ti mangidulin iti dayta, iyiladoda, ket ilakoda. Idi 1987 laeng, ti Estados Unidos nangipatulod iti 0.8 milion kilos a kadkadua iti ballasiw taaw. Maysa a kompania iti asideg ti Paris, Francia, ti gumatgatang iti tinontonelada a kadkadua iti inaldaw! Dagiti kadkadua ket nalaka a gubuayan iti plasma ti dara iti ina, isu nga aramiden ti kompania a nagduduma nga ag-agas ket ilakona kadagiti agarup sangagasut a pagilian.

[Graph/Ladawan iti panid 4]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Dagiti Kangrunaan a Paspaset iti Dara

Plasma: agarup 55 porsiento iti dara. Daytat’ 92 porsiento a danum; ti dadduma buklen dagiti naririkut a protina, kas dagiti globulins, fibrinogens, ken albumin

Platelets: agarup 0.17 porsiento iti dara

Puraw a Selula: agarup 0.1 porsiento

Nalabaga a Selula: agarup 45 porsiento