Panangmatmat iti Lubong
DI UMISO A PANANGIPETSA
Bayat dagiti pinulpullo a tawen, dagiti historiador ken paleontologo masansan a nagtalekda iti radiocarbon dating a mangpattapatta iti edad dagiti tedtedda. Nupay kasta, sigun iti magasin a Time, “dagidiay a pattapatta, nupay napategda, ket naammuan met a mapagduaduaan.” Innayon pay ti magasin a ti “kaadu ti carbon 14 iti angin—ken kasta met ti kaadu ti agsepen dagiti organismo—ket makuna nga agbaliwbaliw bayat ti panaglabas ti tiempo, ket dayta apektaranna ti resulta ti carbon dating.” Kalpasan ti panangipadis kadagiti resulta iti panangsubok iti carbon-14 iti panangsubok iti uranium-thorium, nasarakan ti maysa a grupo dagiti geologo idiay Lamont-Doherty Geological Laboratory idiay Palisades, Nueva York, a dagiti petsa iti radiocarbon mabalin a makissayan iti agingga iti 3,500 a tawtawen—mabalin nga umdasen a mangipilit iti panagbalbaliw iti agdama a panagpampanunot maipapan kadagita a napateg a salsaludsod nga apag-isu kas idi damo a nakagteng ti tao idiay Americas.”
“WIRE DIET”
Impadamag ti The Jerusalem Post ti nabiit pay a kasasaad ti dadduma a tattao nga agtarigagay a kumuttong. Tapno makissayan ti pannanganda iti taraonda, dadduma ti mangdawdawat kadagiti doktor wenno dentista ti panangserrada iti pangada babaen iti kawit. Nadlaw dagiti autoridad daytoy a pagannayasan idi dagiti “anunsio a mangiyan-anunsio iti panangikawit nagparang kadagiti diario.” Saan a legal ti aramid; nabaelan ti Health Ministry iti Israel a pasardengen ti agarup sangadosena a dentista a mangaramid iti kastoy a trabaho a panangikawit kadagiti sangi dagiti pasiente. Sigun iti Post, ni Dr. Moshe Kelman, pangulo iti Health Ministry’s Dental Health Department, kinunana a ti opisinana im-imbestigarenna ti panagbekkel ti maysa a 18-años nga ubing a babai a dagiti pangana ket napagkabit tapno kumuttong.
MAPABASOL TI POLUSION
“Kumapuy a kumapuy ti tunggal kaputotan bayat a kumarkaro ti polusion ket pakapuyenna ti resistensia,” kuna ti espesialista iti alergy a ni Dr. Jean Monro iti Breakspear Hospital for Allergy and Environmental Medicine iti Britania. Ti polusion iti aglawlaw, ti saan a panangpasuso kadagiti annak, ti pannakailaok dagiti kemikal iti taraon ken suplay a danum, ken ti di nainsiriban a panangusar iti ag-agas ken droga ti maisitar kas makagapu a bambanag. Dagiti saksakit a manipud angkit agingga iti kanser, ken uray pay dagiti kababalin ti ubing, ti resultana. Kas impadamag ti The Times iti London, ti napattapatta a 17 milion a tattao, agarup 30 porsiento iti populasion ti Britania, ti mabalin nga agsagsagaba manipud iti nagargari a saksakit, nga adu ti di makabigbig iti dayta.
NARARANGGAS A PAWIKAN
Dagiti autoridad iti eskuelaan idiay Australia sangsanguenda ti umad-adu a parikut iti kinaranggas kadagiti ubbing. Sigun iti The New York Times, dadduma pabpabasolenda ti pannakaallukoy iti nalatak a Teen-Age Mutant Ninja Turtles. Kinuna ti maysa nga eksperto a dagiti ubbing “masursurodan a ti kinaranggas, kas inusaren dagiti naimbag a lallaki, isut’ sungbat kadagiti amin a parparikut ket daytoy matuladda kadagiti kababalinda.” Adu nga eskuelaan iti Australia ti nangipariten kadagiti ay-ayam nga armas, a pinakdaaranda dagiti estudiante nga “ibatida ti Ninja a kampilanda, nunchakus ken dagiti batbatda iti pagtaengan.” Kuna pay ti diario a “nupay nasaknap ti pannakaseknan iti epekto ti Pawikan kadagiti ubbing, agpadpada ti sine a Ninja Turtle ken dagiti serie ti telebision nangato pay laeng dagiti agbuybuya.”
TI SEKRETO ITI ATIDDOG A BIAG
Maysa a baro a rekord iti atiddog a biag ti naipasdek dagiti Hapones nga addaan iti promedio a kaatiddog ti biag para kadagiti babbai a nakagteng iti 81.77 a tawen ken para kadagiti lallaki a 75.91 a tawen. Dagiti eksperto ipabiangda daytoy iti “nababbaba nga ipapatay kadagiti maladaga ken lumallakayen a tattao,” kuna ti Mainichi Daily News. Iti edad a 112, ni Waka Shirahama, ti kalakayanen a tao idiay Japan, ken maysa kadagiti centenario a 3,298 iti nasion, imbagana a ti sekreto iti atiddog a biag isut’ “panagbiag iti sigagaget, kalalainganna ken nasingpet a biag,” sigun iti The Daily Yomiuri. Iti sabali a panagsaludsod kinunana pay: “Kanem amin a kita ti taraon nga awan ti idaddadumam, maaddaan ti adu a turog, ket dikay liplipatan ti umisem.”
DALUSAN DAGITI KLONGS
Dagiti klongs, ti makaawis, okupado unay a kanal iti Bangkok a napaigidan kadagiti balbalay a naibangon kadagiti atiddog a poste, ti nakatulong a namagbalin iti kabisera ti Thailand a nalatak. Ngem napaliiw ti magasin nga Asiaweek a “dadduma kadagiti kanal napagbalindan a nalabutab, naangot a pagibellengan dagiti basura ken dagiti rugit ti kasilyas.” Kaaduan a pagtaengan iti ig-igid ti klongs ti di maisilpo kadagiti pagayusan dagiti ibleng iti Bangkok ken di magteng dagiti trak ti basura. Ti resulta: Inaldaw 140 a tonelada a rugit manipud kadagiti kasilyas ken basura ti agtungpal iti nabileg a Karayan Chao Phraya, isu a mangtagtaginayon kadagiti klongs. Dadduma a klong, a napnapnon kadagiti rugit ken awananen iti makasustener iti biag nga oksihena, ti nabangsiten a narigat nga ibturanen dagiti agnanaed iti igid ti karayan. Maysa a kampania ti naiyuswat a panangdalus kadagiti klong. Napaliiw ti Asiaweek a “dagiti buyot dagiti boluntario ti simmungbat iti tignay.”
DAGITI NADARA A PELIKULA
“No pagarupenyo a dagiti sine itatta ket nadardarada ken narangranggasda ngem idi napalabas, ket ti bilangda umad-adu,” kuna ti The New York Times, “naan-anay nga umisokayo.” Ti moderno a teknolohia ken ti baro a sustansia ti plastik ti mamagbalin kadagiti manangpataud iti sine a manginayon kadagiti makapakigtot a kinapudno kadagiti nararanggas nga eksena. Dadduma kadagiti ad-adda a nalatak a pelikula iramanna dagiti ginasut a nararanggas nga ipapatay. Kas maysa a pangarigan, ti diario dinakamatna ti pelikula a Die Hard 2 a sadiay nasurok a 260 a tattao ti siraranggas a napapatay, agraman ti maysa a lalaki a nabagsolan ti utekna a simmalput iti bukel ti matana ken ti sabali a sinultop ti makina ti jet. Sigun iti isu met laeng nga artikulo, adu kadagitoy a pelikula ti “kasla kita ti sine nga action-adventure a nangdominar itatta iti paglakuan.”
PANNAKAPAPATAY DAGITI SEAL?
Ti naiplano a panangpang-or kadagiti 30,500 a seal iti makinlaud nga igid ti baybay iti Sud Africa tinignayna ti kasta unay a rikna ti publiko ta naibbatanen ti plano. Nupay kasta, dadduma a manangitalimeng patienda a ti panangpili kadagiti seal ket nasken maipaay iti aglawlaw dagiti biag iti danum. Sigun iti The Star iti Johannesburg, ti pannakapusek iti 1.3 milion a seal iti aglawlaw ti Cape ken ti igid ti baybay ti Namibia pagpeggadennan ti pagnaedan dagiti biag iti danum. Kuna ni manangitalimeng a Vic Kabalin: “Adu a tawenen a napalabas ti Seal Island . . . nalatak gapu kadagiti dutdotan a seal iti Cape ken kadagiti jackass penguins rookeries. Itan makitayo laengen dagiti seal.” Ti rason ti di panagtimbeng ti ekolohia? Kuna ti The Star: “Ti kangrunaan a mangkakaan iti seal iti Cape, dagiti dakkel a pating, bimmassitdan iti kasta unay babaen kadagiti panangtabukol ken panagkalap iti pating. Gapuna ti 1.3 milion wenno ad-adu pay a seal . . . bassit laengen ti mangtimbeng iti bilangda malaksid ti tao.”
NAISANGSANGAYAN A PAGSASAO
Sarungkaranyo ti Gomera, maysa kadagiti pito nga isla iti Canary Islands, ket mabalin a mangngeganyo ti kasla canario nga addaan megaphone. Kas impadamag ti The Hawke’s Bay Herald-Tribune iti New Zealand, daytat’ silbo, wenno sagawisiw a pagsasao, ket iti ginasgasuten a tawen nausar a kas ti maikadua a pagsasao dagiti umili iti isla. Nupay alaenna ti lima a tawen a panangsuro ken sapulenna ti kasta unay a kinasigo, daytat’ nasaknap nga us-usaren dagiti agtartrabaho a mannalon iti makin-uneg a kabambantayan iti isla, ta ad-adut’ maiyallatiwmo iti dayta ngem ti masasao a pagsasao. “Mabalinmo ti mangibaga iti aniaman babaen laeng iti panagsagawisiw ken no ti panniempo ket nasayaat mangngegmo dayta iti kaadayo a 3 kilometros ti kaadayuna,” kuna ti maysa a mangus-usar. Gapu ta tunggal letra ti alpabeto ket adda katupagna a timek ti sagawisiw, uray pay dagiti moderno a sasao mabalin nga isagawisiw.
AKSIDENTE ITI EROPLANO
Maysa a kangrunaan a managpataud ti eroplano, ni Boeing, ad-adalennan ti kasansan ken gapu dagiti aksidente iti eroplano. Sigun iti The Wall Street Journal, ti managpataud sinukimatnan ti agarup 850 a dadakkel a pannakatnag a napasamak nanipud idi 1950’s. Kunaen ni Boeing a “dagiti biddut dagiti trepolante ti panagpatayab ti nakagapu kadagiti nasurok a 72% iti aksidente bayat ti napalabas a 10 a tawen.” Kinuna ti report a no ti bilang dagiti panagtayab ti eroplano agtultuloy nga umadu iti agdama a kaadu, inton agtengnga ti sumaganad a dekada, ti pakagupgopanna “ket agpromedionto iti 20 a kangrunaan a pannakatnag iti tinawen para kadagiti amin a kita ti eroplano . . . , ngimmato itan manipud iti 15.”
IPAPATAY MANIPUD KADAGITI MINAS
“Iti tunggal tonelada a maminas a balitok, mapapatay ti maysa a minero,” kuna ti The Star iti Johannesburg, Sud Africa. Sigun iti estadistika nga impaay ti Chamber of Mines, ti promedio a nasurok a 560 a natnatay napasamak iti tinawen idiay pagminasan ti balitok iti Sud Africa bayat ti napalabas a pito a tawen. Nupay dagiti natay naipakita a bimmaba bassit, kuna ni Mr. Reinoud Boers, liaison officer iti Chamber of Mines: “Ti kinapudno ket ti panagminas maysa a napeggad a trabaho. Nupay no kaykayattayo nga awan komat’ matay, kastoy ti kinapudno iti sangalubongan.” Kagudua kadagiti ipapatay ket gapu iti ipipigsa ti bileg ket margaay dagiti batbato. “Dagiti minas iti Sud Africa,” kuna ni Mr. Boers, “ket kauunegan iti lubong (agingga iti 4 kilometros ket pudno a sarangtentayo agpadpada ti pudot ken ti nakaro a bileg ti kabatbatuan. Kalkalientayo met ti katatangkenan a bato iti sadinoman iti lubong.”