Panangmatmat iti Lubong

Maikapis Dagiti Babbai

“Dagiti napanglaw a babbai iti aw-away isuda dagiti maparparitan unay a tattao iti lubong,” kuna ti publikasion ti Naciones Unidas, ti UN Chronicle. “Masaksakitda ken nanengnengnengda ngem dagiti lallaki ken awan ti gundawayda nga adda kadagiti lallaki a mangpasayaat iti bagbagida.” Dua a kangrunaan a panagadal iti kinapanglaw iti lubong iti 1990 nga inaramid ti dua nga internasional nga ahensia iti panangparang-ay, ti United Nations Development Program ken ti World Bank, ti nakagteng iti kasta a nalidem a konklusion. “Agarup kagudua a milion a babbai, 99 por siento kadakuada ti adda kadagiti rumangrang-ay a lubong, ti matay iti panaganak iti tinawen,” kuna ti report ti UN Chronicle.

Sapata iti Aglawlaw

“Datayo a tattao nagbalintayon a peggad iti bagbagitayo met laeng. Masapul nga agtignaytayo iti umiso a tiempo.” Dagidiay a nalawag a sasao buklenna ti paset iti maysa a sapata iti aglawlaw nga innala dagiti presidente ti unibersidad manipud 22 a pagilian idiay Africa, Asia, Europa, ken Norte ken Sud America. Insapatada a dagiti eskuelaanda ti mangisuro iti ad-adu pay maipapan kadagiti isyu iti aglawlaw ngem idi napalabas tapno paaduenna dagiti gameng ti eskuelaan a naipamaysa iti panagsirarak iti aglawlaw. Dagiti opisiales, a nagtitipon iti maysa a kumperensia idiay Talloires, Francia, itoy a napalabas nga Oktubre, impakaammoda met dagiti maymaysa a kalat “maipaay iti makataginayon iti aglawlaw a masanguanan.”

“Mairasion” a Milagro

Ti tikag sinapulna a dagiti “milagro a danum” manipud kadagiti kalatakan iti lubong a libtong idiay Lourdes Francia ket mairasion, a nangpaamak kadagiti bisita nga agsapsapul kadagiti milagro nga ag-agas. Dagiti agtuturay iti relihion ipalubosda a maaddaan dagiti peregrino ti 1/4 laeng a litro ti tunggal maysa iti danum manipud iti ubbog, a sigun iti tradision, timbog idi 1858 kalpasan iti maysa nga aparision iti Madonna. Amin a sobra a bote makumpiskar, ket maibukbok a maisubli iti libtong ti danum. “Kadagiti amin a simsimbaan idiay Francia, agkarkararagda iti Birhen iti Tudo, nga awan ti mamaayna. Ngem iti aniaman a pamay-an, dina mapagtudo laeng idiay Lourdes,” kinuna ti diario a Corriere della Sera.

Parparikut iti Taraken

Ti umad-adu a kinalatak dagiti aso kas taraken iti pagtaengan nagbalinen a pakaseknan kadagiti autoridad iti siudad ken salun-at idiay Francia. Ti magasin a linawas iti Francia nga L’Express ipadamagna a tunggal aldaw 20 tonelada nga ibleng ti aso ti mapidut manipud iti kalkalsada ken kadagiti daldalan iti Paris a pakagastuan iti nasurok a 400 francs ($70, E.U.) iti tunggal kilo. Ngem mainayon pay iti gasto ken ti bannog, adda pay napatpateg a banag a rumsua. Dagiti ibleng ti aso pagtaudan ti sakit a patauden ti parasito a Toxocara canis. Kagudua kadagiti lugar a pagay-ayaman dagiti ubbing ken kahon ti darat a pagay-ayaman iti Paris ti nasarakan a namulitan kadagiti nakaandor a naimbag a mikroskopiko nga itlog ti parasito, isu a sumrek iti pagtaengan babaen kadagiti takon ti sapatos ken dagiti saksaka dagiti taraken. Ti kaaddana iti tao ket di unay maikankano. Ti pannakabannog, sakit ti tian, allergy, sakit ti puso ken pagangsan isuda dagiti nasapa a sintomas iti sakit.

Dagiti Pukaw iti Simbaan

Dagiti listaan iti kangrunaan a denominasion a Protestante agtultuloy a bumaba idiay Estados Unidos, sigun iti 1990 Yearbook of American and Canadian Churches. Nupay ti yearbook, nga impablaak iti National Council of Churches, ipakitana a dagiti pukaw ket basbassit pay ngem 1 porsiento iti kaaduan a kaso, dagitoy ket kankanayon nanipud idi agtengnga iti 1960’s. Ti Disciples of Christ, ti Episcopal Church, ti Presbyterian Church (E.U.A.), ti United Church of Christ, ti United Methodist Church, ti Evangelical Lutheran Church idiay America, ken ti American Baptist Churches idiay E.U.A. napadasanda amin ti bimmaba. Nupay kasta, ti report inlistana dagiti Saksi ni Jehova a kas maysa kadagiti relihion a nangipakita iti immadu a bilang. Dagiti Saksi ni Jehova idiay Estados Unidos immaduda iti 3-porsiento idi 1989 ken maysa a 4-porsiento nga iyaadu maipaay iti 1990.

Dakes a Damag Para kadagiti Managsigarilio

Idi Setiembre 25, 1990, ti Centers for Disease Control idiay Estados Unidos nangiruar ti report a “The Health Benefits of Smoking Cessation: A Report of the Surgeon General, 1990.” Dadduma a nagtengan a a kangrunaan a konklusion ket: “1) Ti panagsardeng nga agsigarilio adda dakkel ken dagus a gunggonana iti salun-at maipaay kadagiti amin a tattao iti amin nga edad . . . ; 2) dagiti dati a managsigarilio napapaut ti biagda ngem dagiti agtultuloy nga agsigarilio; 3) ti panagsardeng nga agsigarilio kissayanna ti peggad iti kanser iti bara ken dadduma a kanser, atake ti puso, istrok, ken ti nakaro a sakit ti bara.”

Panaglako ti Tabako kadagiti Soviets

Nabiit pay idiay Union Soviet, maysa a makaunget a bunggoy dagiti managsigarilio ti dandani agderraaw gapu iti kinakurang iti sigarilio iti dayta a pagilian. Dua a kompania ti Estados Unidos ti nangisapata a punnuanda ti pagkurangan. Iplanoda ti mangilako iti ad-adu ngem makabulan a suplay kadagiti Soviets, 34 a ribo a milion a sigarilio. Makapainteres, kinuna dagiti pannakangiwat dagiti kompania nga Americano a ti sigarilio mabalin nga awanan iti pakdaar ti siruhano heneral iti salun-at maipapan iti kanser ken dagiti dadduma a saksakit a mainaig iti panagusar iti tabako.

Makasabidong a Katay ti Pilat

Ni Dr. Allan Enery iti Canadian Museum of Nature imbagana iti The Globe and Mail nga adda nakaad-adu a populasion dagiti pilat iti unas iti isuamin a lubong iti napalabas a sangapulo a tawen. Ti pilat iti unas, wenno Bufo marinus, “mangiruar iti kasla gatas a makasabidong a likido nga awagan ti U.S. Drug Enforcement Agency a bufotenine.” Idiay Queensland, Australia, ti pilat nagbalinen a saplit ta ti gobierno “imbilangna ti katay ti pilat a kas di legal a sustansia iti sidong ti Drug Misuse Act.” Ti katay nga iruar ti pilat iti unas ket makasabidong ket “pataudenna ti panagarapaap, nakaro a panagbakuar ken panagatake.” Ipadamag ti Globe a dua a taga Canada ti nangdilpat kadagiti ramayda kalpasan ti panangaprosda ti taraken a pilat ti nagsakit a nakarangranggas ta masapul a maospitalda.

Turog Maipaay iti Utek

Apay a kasapulantayo ti turog? Iti nabiit pay a kumperensia idiay Strasbourg, Francia, maysa a mapagsusuppiatan a teoria ti naiparang. Makuna a ti turog dina unay gunggonaan ti bagi ngem ti utek, a makainana manipud pannakabannogna babaen iti turog. Ipamatmat dagiti panangsubok a nupay no “agtultuloy nga aggunay ti bagi a di masingsinga kalpasan ti sumagmamano nga awan ti turog,” kuna ti Die Zeit, “ti utek naiduma.” Kadagiti pangsubokan a kaso, dagiti tattao agsagsagabada iti “nakurang nga atension ken panangipamaysa, nakapuy a memoria, ken ti nakapuy a panagpanunot, ken adda parikut iti pannakibagay iti kasasaad” no awan ti turog.

Panangibangon Manen iti Babilonia Naitantan

Ti kadaanan a Babilonia, ti nalatak a siudad ni Ari Nabocodonosor nga addaan kadagiti agbitbitin a hardin, narbek iti sidong dagiti managparmek nasurok a 2,500 a tawenen a napalabas. Ti basbassit pay a Babilonia nakalasat agingga iti agarup uppat a siglo K.P., idi daytat’ nagbalin a naan-anay a narbek. Ti moderno-aldaw nga Iraq nabiit pay nga implanona nga ibangon ti dati a sarikedked iti imperial a pannakabalin iti kinadayagna idi ugma. (Kitaenyo ti Agriingkayo! a Marso 8, 1988, panid 30.) Nupay kasta, dagiti nabiit pay a napolitikaan a paspasamak idiay Makintengnga a Daya ti nanglapped iti kasta a plano ti konstruksion, kuna ti The New York Times. Ti Isaias 13:19, 20 inlanadna ti makapainteres a padto maipapan iti pannakadadael ti Babilonia, a kunkunana nga “isu dinto matagitauan uray kaano, ket dinto met mataenganen manipud iti kaputotan agingga iti kaputotan.”

Buis iti Iglesia nga Aleman

Idiay Pederal a Republika iti Alemania, dagiti simsimbaan makagun-odda iti suportar babaen iti buis iti simbaan, isu a kissayen dagiti manangiyempleo kadagiti sueldo. Maysa a manangiyempleo ti agkedked a mangipaay iti bius iti simbaan a nakissay manipud kadagiti sueldo ti empleado. Apay? Idi 1964 dagiti inapona napabasolda a mangkukulam ket natutuokda ken napuoranda agingga ken patay, ket imbilangna a biang ti simbaan dayta. Isut’ naipan iti korte, a nakasarak a di nainkalintegan ti tignayna. “Ta no saan a kasta,” kuna ti magasin a Polizei, “siasinoman a nagsagaba dagiti inapoda a di nainkalintegan . . . mabalinda ti agkedked gapu iti konsiensia a mangaramid iti rebbengen nga impabaklay [ti Estado] kenkuana.”

Nabannayat a Musika ken ti Panaginum

Ti panagsirarak a naaramid kadagiti bar nga agpatokar kadagiti musika ti aw-away ken iti laud nasarakanda a “bayat a bumannayat ti musika, kumaro met ti panaginum,” kuna ti pagiwarnak a Psychology Today. Naaramid ti panagadal bayat ti dua a tawen ket inramanna ti 2,000 a grupo dagiti mangnginum. Ni James Schaefer, maysa a managsirarak maipapan iti proyekto, kinunana a “dagiti mangnginum ti naingel kaykayatda ti umimdeng iti nabannayat, agsensennaay, naliday, mangay-ay iti bagi a musika.” Kas intudo ni Schaefer: “Dagiti suki mabalin pay nga agbibiagda a kas iti kanta a pagay-ayatda a patokaren.”