Maysa a Mammapatay a Nakemmeg

NATAY ni Faraon Ramses V ti Egipto agarup tallo ribo a tawenen ti napalabas. Awan ti makaammo a talaga ti gapuanan ti ipapatayna, ngem agingga itoy nga aldaw, ti naipreserba a bangkayna ipanayagna dagiti tanda ti maysa maysa a karkarna a mammapatay. Daytoy isu met laeng a kabusor imbatinat’ makatalipupos a tandana idiay nagkauna nga India, Tsina, Grecia, ken ngangngani tunggal dadduma a nasion.

Nakabilbileg daytoy a mammapatay a ta binalbaliwannat’ pasamak iti historia. Sigun iti maysa a gubuayan, idiay makimbaba a Ging-et ti Indus, dinidigrana pay ti nabileg nga armada ni Alexander a Dakkel. Kimmuykuyog ken managsirarak a Cortés ti Mexico, pinarasayna unay ti populasion dagiti katutubo ta agarup ginarantisaranna ti nalaka a panagbiktoria ti konkistador. Idiay Europa idi maika-18 a siglo, iti las-ud ti sumagmamano a tawen adda 600,000 a natay iti im-ima ti mammapatay. Aminda ket biktima ti kabusor a dida makita—maysa a bassit, korte-ladrilio a virus, ti virus ti burtong.

Uray iti moderno a panawen, ti pannakadakamat ti burtong pinagbutengnan ti puspuso dagiti adu. Kas ehemplo, idi 1947, gaput’ 12 a kaso a naireport sadi Siudad ti Nueva York, nasurok a 6 milion nga umili ti nabakunaan. Ket napattapatta nga idi 1967 iti kabiitanna, ti burtong kinettelnat’ dua a milion a biag. Apay a nakabutbuteng unay daytoy a sakit? Pagpeggadan pay laeng kadi dayta itatta?

Pagbutbutngan a Mammapatay

Iti kaaduanna kadatayo, ti laeng am-ammotayo iti dayta a sakit isut’ pannakakita kadagiti piglat iti maysa a tao, a ti likkalikkaong a rupana saritaennat’ estoria ti pannakalasatna iti ibibisita ti mammapatay. Adu, nupay kasta, ti di nakalasat. Iti sumagmamano a purok agangay a 1 iti kada 2 a tattao a naimpektaran ti natay.

Kaskasdi, iti kaaduan, dagiti nalaad a sintomana nakabutbutengda a kas iti adu a bilang ti matmatay. Kadawyanna, iti las-ud ti dua a lawas a pannakaala ti maysa iti virus, daytat’ immadu unayen nga umdasen a mangiyeg kadagiti pudpudno a problema. Nakangatngato a gurigor, sakit ti ulo, ken panagpayegpeg ti mangrugin, a sarunuen nga insigida ti panagkombulsion ken dagiti nakaro nga ut-ot iti duri. Sumagmamano nga aldaw kalpasanna, makitan dagiti babassit a nalabaga a nagbubukel, umuna iti rupa, kalpasanna kadagiti braso, barukong, likod, ken kamaudiananna iti gurong. Alisto dagitoy a dumakkel ket agbalinda a napnot’ nana a kapuyo, wenno busali, a mangiyeg iti nakabutbuteng nga itsura iti biktima. Ad-adda pay a serioso ti pannakaraut dagiti nasken nga organo ti bagi. No ti resistensia ti bagi saanna a mapapigsa a nalaing dagiti pangdepensana, maysa wenno ad-adu pay kadagitoy nga organo ti madadael, a mangiyeg iti ipapatay ti pasiente.

Nupay di maibilang a kas nalaka a makaakar, ti abilidad ti burtong nga agbiag iti mabayag bassit a tiempo iti ruar ti tao a biktima kaipapananna a nalaka la dayta a maiyakar kadagidiay makadenna ti biktima wenno iti dadduma a mangiggem kadagiti nagiddaan wenno kawesna nga addaan kontaminasion. Ti makapapatay a virus, a mairuar manipud bimtak a kapuyo iti naudi a biktimana, agdaliasat iti tapuk wenno tedted ti danum ket nalaka laeng a sumrek iti karabukob wenno pagangsan ti sabali a biktima ket rugianna ti makaimpektar a siklo a paulit-ulit.

Awan ti am-ammo a kemikal wenno agas—ket kaskasdi nga awan pay—a makapasardeng iti panagsaknap ti burtong. Dagiti doktor ken nars basta aramidenda laeng a komportable ti pasiente inggat’ mabalin ket itedda ti agas a mangpabassit ti risgo ti panagsaknap ti impeksion. Ti laeng pangnamnamaan nga agasna ket manipud iti nakaskasdaaw ti pannakadiseniona a resistensia nga adda iti uneg ti bagi ti tao a mismo. Ket daytat’ lugar a nakaangayan ti maysa kadagiti kadakkelan a takkuat ti moderno a medisina, iti kasta ipaayna ti igam a pangparmek iti daytoy naulpit a mammapatay.

Igam a Pangparmek iti Mammapatay

“Dagiti nasion iti masanguanan maammuandanto laeng babaen ti historia a naadda ti nakaam-amak a burtong,” insurat ni Thomas Jefferson, a presidente ti Estados Unidos, idi 1806. Isut’ nagsurat tapno komendaranna ni Edward Jenner, maysa a Briton a mangngagas ti ili ken naturalista, iti pannakatakkuatna iti pamay-an a mangpukaw iti burtong. Ti panangagas ni Jenner, a naawagan iti panagbakuna iti kamaudiananna, isut’ kangrunaan a pamay-an a kabesadon dagiti agdaldaliasat iti daytoy a siglo.

Adu a siglo sakbay ti panagsukimat ni Jenner, maysa nga agarup umasping a panangagas ti burtong ti maus-usaren. Kas pangarigan, idiay Bengal, India, kadawyanen kadagiti nagkauna a seserdote ti Shitala Mata (ti diosa ti burtong) ti mangurnong kadagiti naimpektaran a bambanag manipud kadagiti nakapkapuy a kaso ti burtong ket iti kontrolado a pamay-an iserrek daytoy kadagiti nasalun-at a tattao. Ti nakapkapuy a porma ti sakit masansan nga agresulta manipud iti daytoy nagkauna a klase ti panagbakuna. Ngem apaman a ti resistensia ti pasiente maparmeknan ti sakit, ti indibidual naan-anayton a di rauten ti sakit.

Agpapan pay kadagiti gagangay a peggadna, daytoy a pamay-an ti panangagas naiyam-ammo idiay Europa sakbay ti tiempo ni Jenner. Idi 1757, kas bassit nga ubing a walot’ edadna, naammuan a mismo a silalawag ni Jenner dagiti peggad idi a dagiti agay-aywan kenkuana, a magagaran a mangsalaknib kenkuana manipud iti kadawyan a saplit, dinardarasda isuna nga impan iti maysa kadagiti “pagbakunaan” a gagangay iti dayta nga aldaw. Nagalutan tapno malapdan ti panaggarawna, isut’ naipaidda, kas kadagiti dadduma a pasiente, iti gagangay a tabla a naparabawan ti garami. Sadiay, sinagabanat’ naut-ot nga epekto ti panagbakuna iti burtong, iti sidong ti kauugmaan a porma ti panangagas.

Nupay nakalasat ni Jenner, saan nga immimbag a naan-anay iti adu a tawen. Daytoy a kapadasan ilawlawagna ti regtana iti kamaudianan a paset ti biagna tapno sumapul ti nasaysayaat a sistema ti panagbakuna. Dimteng ti gundaway iti daytoy idi nangrugi nga agsanay kas doktor idiay away ti Sodbury, Inglatera. Isut’ naguyugoy iti kinapudno ti nagkauna a pagsasao iti ili a dagiti babbai nga agtartrabaho iti paggatasan a makaalat’ sakit a maawagan cowpox saandanto a makaalat’ burtong. Idi 1796, kalpasan ti adu a tawen a panagadal, sinubokna dagiti takkuatna babaen ti panangirantana a mangimpektar ti maysa nga ubing, ni James Phipps, iti nakakapkapuy a virus ti cowpox. Ti teoriana a ta ni James ket umimbagto nga addaan laeng ti bassit a rigat ket kalpasanna dinton kaptan ti burtong.

Saan nga amin ket namati iti pammati ni Jenner. Dagiti lokal nga umili improtestada a mabalin nga isut’ makairugi iti nakaam-amak a baro a saplit wenno dagiti ubbing a maagasan makaaladanto iti ugali ti baka. Napagballigian ni Jenner ti protesta, ket idi immimbag ni James nga awanan problema ken, kasayaatan iti amin, naan-anay a din agsakit iti burtong, nagawanen dagiti ibubusor. Nagtultuloy ti panagsirarak inggat’ 1798, idi impablaak ni Jenner dagiti takkuatna iti lubong. Naitandudo ti teoriana. Kamaudiananna adtoyen ti igam a pangparmek iti mammapatay.

Irarang-ay iti Panangkemmeg

Simmaruno iti nangilukat a trabaho ni Jenner, nagtultuloy a nagsirarak dagiti dadduma a sientista. Dagiti nasaysayaat a pamay-an ti panagbakuna ti napatanor, a mangpasamay ti kinaepektibo daytoy baro nga igam a pangpatay. Agpapan pay kadagiti irarang-ay, nupay kasta, nagtultuloy a nangbiktima ti virus ti burtong. Uray idi 1966, dagiti kaso ti burtong kaskasdi a naireportda iti 44 a pagilian, ket dagiti nakabutbuteng nga epidemia gagangayda kadagiti rumangrang-ay a nasion.

Iti arinunos dayta met la a tawen, iti maika-19 a World Health Assembly, a dagiti nasion kamaudiannana nga inkeddengda ti agkaykaysa nga agtignay tapno makemmegda ken madadaelda ti mammapatay. Nagpannuray ti panagballigi iti kinapudno a ti virus ti burtong matayto apaman nga adda iti ruar ti bagi ti tao. Iti sabali a pannao, tattao laeng ti mangkarkarga iti dayta. No malapdan ti tao iti tao a pannakaiyakarna, rummuarto a matay ti virus. Gapuna, naisayangkat ti sangapulo-tawen a ganuat a panangpukaw iti burtong. Inraman daytoy ti panagmanman tapno mabantayan ti aniaman nga itatanor, agraman panangidagadag iti publiko a mangireport iti aniaman a kaso, ken ti adu a panagbakuna tapno mapagtalinaed a nakemmeg ti kabusor, a din makawaras.

Nagun-odan dagiti makaay-ayo a resulta agarup insigida uray pay kadagiti pagilian a limitado dagiti pasilidad a mangaywan ti salun-at. Idiay Lumaud ken Central Africa, kas pangarigan, idi magun-odanen dagiti alikamen, manangbalakad, ken bakuna, 20 a nasion ti nakabalin a nangpukaw iti sakit iti las-ud ti tallo ket kaguda laeng a tawen. Naparegta babaen kadagiti balligi sadi Africa, pinapigsa ti Asia dagiti panagreggetna a panangpukaw. Idi Oktubre 16, 1975, ti naudi a gagangay ti itatanorna a kaso ket naiputputong idiay Bangladesh.

Ngem saan a daytoy ti kamaudiananna, ta idi 1976 maysa kadagiti dua a nakapkapuy a porma ti virus ti kaskasdi a naireport idiay Somalia. Nangrugi ti 13-bulan a pannakidangadang; dagiti opisial ti salun-at kinamat ken tinambanganda ti manangdadael agingga nga iti kamaudiananna, idi Oktubre 1977, natiliwdan. Ti maudi a biktimana isut’ katutubo nga agnagan Ali Maow Maalin. Idi immimbag ni Ali, ti maudi a kaso ti gagangay ti itatanorna a burtong nalpasen. Kamaudiananna, agarup 200 a tawen kalpasanna, pimmudno ti arapaap ni Jenner. “Ti pannakatalipupos ti burtong—ti pagbutbutngan unay a saplit iti puli ti tao”—naibanagen.

Mabalin Kadi a Rumaut Manen?

Idi 1980 opisial a naideklara a ti lubong ket siwayawayan manipud iti burtong. Simmardengen ti inkapilitan a panagbakuna, ket dumakdakkelen ti baro a kaputotan a din kasapulan ti pannalaknib kontra iti virus. Kaskasdi, ania ngay ti mapasamak no ti mammapatay ket agsubli manen kadagita a di nabakunaan a populasion? Dagiti panagbuteng a daytat’ mabalin a mangparasay iti intero a kontinente tignayennatayo nga agsaludsod no posible aya ti isusublina.

“Adda dua a posibilidad,” inlawlawag ti maysa a virologo idiay Calcutta School of Tropical Medicine. “Maysa ket babaen ti panag-leak iti laboratorio; ti sabali isut’ dakes a panagpanggep ti tao.”

Ti kinaagpayso ti umuna kadagitoy a peggad naidemostra idi 1978, idi nga iti apagbiit nga itataudna, ti burtong nagdindinamag manen, iti dayta a tiempo sadi Birmingham, Inglatera. Maysa a retratista, nga agtartrabaho iti ngato ti laboratorio a nakaidulinan ti virus maipaay ti panagsirarak, naalana ti sakit ket kalpasanna natay iti dayta, ngem saan a sakbay ti panangimpektarna iti baketen a nanangna. Naimbag laengen ta, ti alisto a panagtignay dagiti autoridad a Briton nakemmegda manen ti virus ket nalapdan ti ad-adu pay a biktima. Tapno pabassiten ti posibilidad ti kanayonan pay a kasta nga aksidente, ti burtong ket naidulin iti dua laengen a nainget kinatalgedna nga institusion ti panagsirarak, maysa idiay Atlanta, Georgia, E.U.A., ket ti maysa idiay Moscow, U.S.S.R.

‘Ngem,’ mabalin a maisaludsodyo, ‘apay a daytoy a mammapatay ket di papatayen tapno lapdan ti kasta a peggad?’ Ti panagbuteng iti dakes a panagpanggep ti tao isut’ sungbat. Kas nakaam-amak a maipagarup, adda ti kanayon a posibilidad a ti burtong ket mausar a kas biolohikal nga igam iti gubat. Ipakitat’ historia a kabaelan ti tao dayta. Tapno tumulong iti planoda nga agnaed iti Sud America bayat ti maika-17 siglo, adda agnanaed a nangigagara a nangisaknap iti sakit kadagiti katutubo nga Indian. Buyogen ti pananginanama, adut’ makarikna a rimmang-aytayon iti labes ti tukad a ti posibilidad ti kasta a ‘gubat ti burtong’ ket nakabasbassit. Manginanamatayo laeng a kastanto. Manginanamatayo met, a ti burtong ket pudno a naikisapen ket para iti sumagmamano a di-ammo a rason, dinto tumanor manen iti masanguanan.

Gapu iti takkuat ni Dr. Jenner, iti damona a gundaway iti historia, napnuan namnama ti tao a nagballigi iti panangparmekna iti maysa kadagiti mapagbutbutngan a kabusorna a virus. Ti medikal a siensia, a nakabalan itan kadagiti moderno nga alikamen ken pannakaawat nga ad-adayo nga amang iti daydiay ken ni Jenner, pagreggetanda a parmeken dagiti dadduma a makaimpektar a saksakit. Agballiginto ngata? Admitiren dagiti sientista nga agpapan pay ti nakaskasdaaw a panagrang-ay, ti kangrunaan a kalat ket iti kaanoman narigat a magun-odan. Nalawag a ti kinasirib a nangatngato ngem tao ti kasapulan tapno iyeg ti maysa a lubong a sadiay “ti agtaeng dinanto kunaen: ‘Masakitak.’”—Isaias 33:24.

[Dagiti Ladawan iti panid 23]

Ti panagbakuna para iti burtong nangrugi iti trabaho ni Dr. Edward Jenner

[Credit Line]

Retrato ti WHO babaen ken J. Abcede

[Picture Credit Line iti panid 21]

Retrato ti WHO