Ti Dangadang iti Sakit ken Ipapatay​—Napagballigianen Aya?

AWANEN sakit, awanen ipapatay! Iti kaaduan a tattao daytoy ti kasla ar-arapaap laeng. Uray pay kasta, kas insurat ni Wade W. Oliver a doktor ken propesor iti bakteriolohia: “Nanipud pay kasapaan a nairekord a historia, ti sakit di masinnunuo a sinukogna ti pagtungpalan ti sangatauan . . . Dagiti dakkel nga epidemia ti nangduprak ti tao iti nakabutbuteng a kapartak . . . Ti an-anayen ti kankanayon a nangsursurot kadagiti addangna.”

Adda aya rason a pamatian a makitkitan ti bigla a panagbalbaliw? Asidegen aya ti medikal a siensia iti panangikkat ti amin a sakit ken nalabit uray ti ipapatay a mismo?

Di pagduaduaan, nakaaramiden dagiti doktor ken managsirarak iti naisangsangayan nga aramid iti pannakidangadang iti sakit. Asino a nasursuruan a tao ti mapaay nga agyaman iti naballigi a panangagas iti kolera, nga iti kamaudianan nagun-odanen iti arinunos ti maika-19 a siglo, wenno iti pannakapataud ti bakuna maibusor ti nakabutbuteng a burtong? Dayta a bakuna ket napataud idi 1796 babaen ken Edward Jenner manipud di unay makapapatay nga ulser a sumsumngaw a sakit ti baka. Idi 1806, ni Thomas Jefferson a presidente ti Estados Unidos inyebkasna ti rikrikna ti adu a sabsabali pay idi nagsurat ken Jenner: “Ti adda kenka ket komportable a panangisarming a ti sangatauan dina pulos malipatan a nagbiagka; dagiti nasion iti masanguanan maammuandanto iti historia laeng a naadda ti makasimron a burtong.”

Mainayon pay, dagiti balligi ti medikal a panagsirarak mainaig kadagiti sakit kas ti diphtheria ken poliomyelitis ti masapul a madakamat met a paborable ken buyogen panagyaman. Ket sumagmamano a tattao itatta dida pagraeman ti nabibiit pay a panagrang-ay iti panangagas ti sakit ti puso ken kanser. Uray pay kasta, kaskasdi a matmatay pay laeng dagiti tattao manipud sakit ti puso ken kanser. Ti kalat ti panangikkat ti amin a sakit ken sagubanit ti napaneknekan a nakaat-atap.

Dagiti “Baro” a Saksakit

Maisupadi iti dayta, ti panawen itatta a nakakita ti iyaay dagiti pagsapul ti sakit a CAT ken reconstructive a panangagas ti nakakita met ti itataud ti adu a “baro” a saksakit, kas ti sakit a Legionnaires, toxic shock syndrome, ken ti nasaknap-pannakaipabpablaakna a mammapatay a nainaganan AIDS.

Ala wen, adu dagiti mangsaludsod no kasano a baro dagitoy a saksakit. Ti maysa nga artikulo iti U.S.News & World Report agkumento nga, iti sumagmamano a kaso, dagiti sakit nga addan iti nabayag a tiempo ket basta ad-adda a siuumiso a nadayagnosda ken naikkan ti baro a nagnagan. Ti sakit a Legionnaires, kas pangarigan, ti umuna a nabigbig idi 1976, ngem mabalin nga immun-una a di umiso a nadayagnos dayta kas gapu-ti-mikrobio a pulmonia. Umas-asping, ti toxic shock syndrome mabalin a napagbiddutan nga immun-una kas iscarlatina a gurigor.

Uray pay kasta, adu a saksakit ti kasla di pagduaduaan a baroda. Ti AIDS ti awan duadua kalatakan kadagitoy. Daytoy makadadael ken makapapatay a sakit ti immuna a nailasin ken nainaganan idi 1981. Sabali pay a di unay pagaammo a “baro” a sakit isut’ Brazilian purpuric a gurigor. Nabigbig dayta idiay Brazil idi 1984 ket addaan napattapatta a 50 porsiento a kapartak a panangpapatay.

Awan Makita a Pannakaagas

Gapuna, agpapan pay ti kasayaatan a panagregget ti tao, ti naan-anay ken permanente a pannakaagas para kadagiti natauan nga an-anayen ti di pulos makita. Pudno a ti promedio a kapaut ti biag para kadagiti tattao ti nasurokan iti agarup 25 a tawen nanipud pay ti tawen 1900. Ngem daytoy a panagbalbaliw ket maigapu kangrunaanna kadagiti medikal a teknik a nangpabassit ti risgo ti ipapatay kabayatan ti kinamaladaga wenno panagubing. Ti kaatiddug ti biag ti tao ti kangrunaanna nga agtaltalinaed iti asideg ti Biblikal a “pitupulo a tawen.”​—Salmo 90:10, King James Version.

Nagdinamag ngarud idi a ni Anna Williams natay idi Disiembre 1987 iti edad a 114. Agkumkumento iti ipapatay ni Balasang a Williams, maysa a kolumnista ti nagsurat: “Pampanunoten dagiti sientista a 115 ingganat’ 120 a tawen ti nalablabit nangatngato a pagbeddengan ti napaut a biag ti tao. Ngem apay rebbengna a kasta? Apay nga agkapuy ti natauan a bagi kalpasan ti 70, 80, wenno uray pay 115 a tawen?

Kadagiti 1960, dagiti medikal a sientista nadiskubreda a dagiti natauan a selula kasla addaanda ti kapasidad a mabingbingay iti agarup 50 a daras laeng. Apaman a magtengan daytoy a pagbeddengan, agparang nga awanen ti aniaman a maaramidan tapno biagen dagiti selula. Mabalin a sumuppiat daytoy iti nasapsapa a sientipiko a teoria a dagiti selula ti tao makapagtalinaed iti di ammo a kapaut no maikkan kadagiti umiso a kasasaad.

Parisanyo dayta iti pannakabigbig nga adu kadagiti panagsagsagaba ti tao ket aramid-tao. Kas sipapanunot a kinuna ti maysa a managsirarak: “Di pulos naparparmek dagiti sakit babaen kadagiti biomedikal a panangagas laeng. Ti historia ti sakit ket nasinged ti pannakaisinggalutna kadagiti sosial ken moral a pakaigapuan.”

Napaliiw ti World Health Organization: “Sinugatantay ti bagbagitayo, iti panamati a ti siensia, dagiti doktor ken ospital makasarakda ti pannakaagas, imbes a panangtiped ti pakaigapgapuan dagiti an-anayen iti damdamona. Siempre awan maaramidantayo no awan dagiti pasilidad ti medikal a panangaywan nga aktual a mangispal ti biag, ngem pagbalinentay a nalawag a dida manayonan ti ‘salun-attayo’​—pasardengendatayo a matmatay. . . . Ti makadadael-iti-bagi a karirikna ti managsigarilio ken managinum, dagiti epekto ti kinaawan ti pagtrabahuan iti isip ken bagi​—dagitoy ti sumagmamano kadagiti ‘baro a saksakit.’ Apay a palubosantayo ti ‘aksidente ti kalsada nga epidemia,’ a mangdaddadael ti biag ken mangib-ibus ti kuarta?”

Ti sakit, sagubanit, panagsagaba, ken ipapatay ket ngarud kaskasdi addada pay laeng kadatayo. Uray pay kasta, addaantay ti rason a manginanama a sitatalek iti maysa a tiempo inton awanen ti sakit ken awanen ti ipapatay. Kasayaatan amin, adda ti tunggal rason iti panamati a dayta a tiempo ket nakaas-asidegen.

[Kahon iti panid 4]

DAGITI “SAKSAKIT ITI EGIPTO”

A ti tao ket nakidangadang iti an-anayen a bareng-bareng manipud nasapa a tiempo ket nailanad uray pay idiay Biblia. Ni Moises, kas pangarigan, nangaramid ti nakaskasdaaw a panangtukoy iti “amin a dakes a saksakit iti Egipto.”​—Deuteronomio 7:15.

Dagitoy nalawag nga inramanda ti elephantiasis, disenteria, burtong, saplit a bubonic, ken ophthalmia. Dagiti tattao naliklikanda dagiti an-anayen nangnangruna gapu iti adelantado nga al-alagaden ti panagdalus a kinalikaguman kadakuada ti tulag ti Linteg.

Ti naannad a panangusig kadagiti mummy iti Egipto, nupay kasta, nagresulta iti pannakailasin kadagiti adu a sabsabali pay a “saksakit iti Egipto.” Dagitoy inramanda ti arthritis, spondylitis, dagiti sakit ti ngipen ken panga, apendisitis, ken gout. Ti nasapa a medikal a surat, a pagaammo kas ti Ebers Papyrus, dakamatenna pay dagiti sakit kas ti tumor, saksakit iti tian ken dalem, diabetes, kukutel, kamata, ken kinatuleng.

Dagiti mangngagas iti Egipto idi ugma inaramidda ti amin a kabaelanda tapno labanan dagitoy nga an-anayen, a dadduma ti nagbalin nga espesialisado kadagiti medikal a tay-akda. Insurat ni Griego a historiador a ni Herodotus: “Ti pagilian [Egipto] ket aduan kadagiti mangngagas; ti maysa agasanna laeng dagiti sakit ti mata; ti sabali dagidiay sakit iti ulo, ngipen, barukong, wenno akin-uneg nga organo.” Nupay kasta, adu kadagiti “medisina” ti Egipto ket talaga a narelihiusuan a panaginkukuna ken adayo iti kinasientipiko.

Dagiti moderno a mangngagas tinagiragsakda ti dakdakkel a balligi iti pannakidangadangda maibusor ti sakit. Kaskadi, ni Jessie Dobson a medikal a managsirarak pinataudna daytoy mamagpanunot a konklusion: “Ania, ngarud, ti mabalin a maadal manipud panangadal kadagiti sakit iti napalabas a pampanawen? Ti pangkaaduan a konklusion manipud maysa a surbey iti ebidensia agparang a kasla dagiti sakit ken an-anayen iti nabayagen a napalabas awan pakaidumaanda kadagidiay adda iti agdama . . . Nalawag nga amin dagiti paglaingan ken panagregget ti naanus a panagsirarak ket bassit laeng ti naaramidanna iti panangikkat ti sakit.”​—Sakit iti Tao idi Ugma.