Angol iti Maika-20 a Siglo

TI Black Death idi maika-14 a siglo idiay Europa saan a nangituggod iti panungpalan ti lubong, kas ipadpadles dagiti adu. Ngem iti ngay tiempotayo? Dagiti kadi epidemia ken saksakit iti kaaldawantayo ipasimudaagda nga agbibiagtayon iti awagan ti Biblia a “ti maudi nga al-aldaw”?​—2 Timoteo 3:1.

‘Sigurado a saan,’ mabalin a kunayo. Ad-adun ti naaramidan ti irarang-ay ti medisina ken siensia a tumulong kadatayo a mangtarus ken manglaban iti sakit ita ngem iti aniaman a tiempo iti pakasaritaan ti tao. Nakapatauden dagiti sientipiko iti medisina ti adu a kita ti antibiotiko ken bakuna​—nabibileg nga armas a panglaban kadagiti sakit ken mikrobio a mangparnuay kadakuada. Nakatulong met iti pananglaban kadagiti makaakar a sakit dagiti simmayaat a pannakaaywan ti tattao kadagiti ospital agraman ti pannakadalus ti danum, sanitasion, ken pannakaisagana ti taraon.

Iti sumagmamano a dekada a napalabas, impagarup ti adu a nalpasen ti dangadang. Awanen ti burtong, ket simmaruno ti panangpukaw kadagiti dadduma a sakit. Epektibo a pinarmek dagiti agas ti adu nga an-annayen. Nanginanama dagiti doktor iti masanguanan. Maparmekton dagiti makaakar a sakit; agsasarunonto a maparmek. Mangabakto ti siensia ti medisina.

Ngem naabak. Ita ti makaakar a sakit ti kangrunaan pay la a pakaigapuan ti ipapatay iti lubong, a pinapatayna ti nasurok a 50 milion a tattao idi laeng 1996. Ti pananginanama idi napalabas masuksukatanen iti kumarkaro a pannakaseknan iti masanguanan. Mamakdaar ti The World Health Report 1996, nga inruar ti World Health Organization (WHO): “Adu nga irarang-ay a nagun-odan kadagiti kallabes a dekada a mangpasayaat iti salun-at ti tao ti agpegpeggaden. Mangrugrugin ti sangalubongan a krisis dagiti makaakar a sakit. Awan ti natalged a pagilian.”

Ad-adda Pay a Makapapatay Dagiti Dati a Sakit

Maysa a makagapu iti pakaseknan ket dagiti nalatak a sakit, a naipagarup idi a naparmeken, nagsublida manen iti porma a nakarkaro a makapapatay ken narigrigat nga agasan. Maysa a pagarigan ti sarut, sakit a naibilang idi a naparmeken kadagiti nabaknang a pagilian. Ngem saan a napukaw ti sarut; patpatayenna itan ti agarup tallo a milion a tattao iti tinawen. No saan a maparang-ay dagiti pamay-an ti panangparmek, agarup 90 milion a tattao ti mainanama nga agsarut bayat ti dekada 1990. Agsaksaknap ti di maagasan a sarut iti adu a pagilian.

Ti sabali pay a pagarigan iti agsublisubli a sakit ket ti malaria. Uppat a pulo a tawenen ti napalabas ninamnama dagiti doktor ti napardas a pannakapukaw ti malaria. Ita, patpatayen ti sakit ti agarup dua a milion a tattao iti tinawen. Ti malaria agraraira, wenno kanayon nga adda, iti nasurok a 90 a pagilian ket pagpeggadenna ti 40 porsiento iti populasion ti lubong. Dagiti lamok nga agawit kadagiti parasito ti malaria naandurdan kadagiti pestisidio, ket dagiti parasito a mismo naandurda unayen kadagiti agas ta maamak dagiti doktor a ti dadduma a kita ti malaria mabalin a dinto maagasanen.

Sakit ken Kinapanglaw

Dagiti dadduma a sakit kanayonda a mangpapatay nupay adda dagiti epektibo nga addang a mangparmek kadakuada. Usigenyo, kas pagarigan, ti spinal meningitis. Adda dagiti bakuna a manglapped iti meningitis ken dagiti droga a mangagas iti dayta. Adda rimsua idiay sub-Saharan Africa idi kattapog ti 1996. Nalabit dikay naammuan dayta; ngem, pinatayna ti nasurok a 15,000 a tattao​—kaaduanna napanglaw a tattao, kaaduanna ubbing.

Dagiti impeksion iti lower respiratory tract, agraman ti pulmonia, patayenna ti uppat a milion a tattao iti tinawen, kaaduan kadakuada ti ubbing. Ti kamuras patayenna ti sangamilion nga ubbing iti tinawen, ket ti kelkel patayenna ti sabali pay a 355,000. Adu met kadagitoy nga ipapatay ti nalapdan koma babaen iti nalaka a bakuna.

Agarup walo a ribu nga ubbing ti matay iti inaldaw a maugotan gapu iti suyot. Dandani amin dagitoy nga ipapatay nalapdan koma babaen iti naimbag a sanitasion wenno nadalus nga inumen a danum wenno babaen ti panangipaay iti oral rehydration solution.

Kaaduan kadagitoy nga ipapatay mapasamak kadagiti napanglaw a pagilian, a sadiay nakaro ti kinapanglaw. Agarup 800 a milion a tattao​—dakkel a paset iti populasion ti lubong​—ti di makagun-od iti pannakaagas. Kinuna ti The World Health Report 1995: “Ti kakaruan a mammapatay iti lubong ken ti kadakkelan a pakaigapuan ti an-annayen ken panagsagaba iti intero a globo ti nailista iti dandani ngudo ti Internasional a Pakailasinan Dagiti Sakit. Naikkan iti pakailasinan a Z59.5​—nakaro a kinapanglaw.”

Dagiti Kabbaro a Nailasin a Sakit

Dadduma pay a sakit ti kabbaro, nabiit pay a nailasin. Nabiit pay a kinuna ti WHO: “Bayat ti napalabas a 20 a tawen, agarup 30 a baro a sakit ti rimsua a mamagpeggad iti salun-at ti ginasut a milion a tattao. Awan ti agas, pakapaimbagan wenno bakuna para iti adu kadagitoy a sakit ket limitado ti pamay-an ti pananglapped wenno panangparmek kadakuada.”

Usigenyo, kas pagarigan, ti HIV ken AIDS. Awan idi napalabas nga agarup a 15 a tawen wenno nasursurok pay, ita saplitendan dagiti tattao iti tunggal kontinente. Itatta, agarup 20 milion nga adulto ti addaan iti HIV, ket nasurok nga 4.5 milion ti nagsakit iti AIDS. Sigun iti Human Development Report 1996, ti AIDS ti kangrunaan a pakatayan ita dagiti adulto nga awan pay 45 a tawenda idiay Europa ken Amianan nga America. Iti sangalubongan, agarup 6,000 a tattao ti maakaran nga inaldaw​—maysa iti tunggal 15 segundo. Mapattapatta nga agtultuloy ti napartak nga iyaadu dagiti agsakit ti AIDS. Inton tawen 2010, mainanama a ti kapaut ti biag kadagiti nasion ti Africa ken Asia a kakaruan a naapektaran iti AIDS ket bumabanto agingga iti 25 a tawen, sigun iti maysa nga ahensia ti E.U.

Ti kadi AIDS naisangsangayan, naidumduma a sakit, wenno mabalin kadi a rumsua ti epidemia dagiti dadduma a sakit a mamataud iti umasping wenno nakarkaro pay a panangdangran? Sumungbat ti WHO: “Awan duadua, dagiti sakit a di pay rimsua a mabalin a mangdangran a kas iti AIDS mabalin a rumsuada iti masanguanan.”

Bambanag a Mangpaadu Kadagiti Mikrobio

Apay nga agdanag dagiti eksperto iti salun-at kadagiti epidemia ti sakit iti masanguanan? Ti maysa a rason ket ti iyaadu ti tao kadagiti siudad. Sangagasut a tawenen ti napalabas, adda laeng agarup 15 porsiento iti populasion ti lubong nga agindeg kadagiti siudad. Maipadpadto, nupay kasta, nga inton tawen 2010, mapattapatta a nasurok a kagudua kadagiti tattao iti lubong ti agindegto kadagiti siudad, nangnangruna kadagiti dadakkel a siudad iti napanglaw a pagpagilian.

Nawadwad dagiti bambanag a makaimpeksion kadagiti adu ti tattaona a lugar. No nasayaat dagiti balay ken maikanatad dagiti pagiblengan ken dagiti gubuayan ti danum ken ti pannakaaywan ti salun-at iti maysa a siudad, maksayan ti peggad ti epidemia. Ngem dagiti siudad a napartak ti iyaaduna adda kadagidiay napanglaw a pagilian. Dadduma a siudad ti addaan iti maysa laeng a kasilias para iti 750 wenno ad-adu pay a tattao. Adu met a siudad ti awanan kadagiti nasayaat a balay ken natalged a danum nga inumen agraman dagiti medikal a pasilidad. No adda ginasut a ribu a tattao nga agindeg a nakapuspusek kadagiti narugit a kasasaad, naparpartak a mayakar ti sakit.

Kayat kadi a sawen daytoy a mapasamak laeng ti epidemia iti masanguanan kadagiti napusek, napanglaw a dadakkel a siudad? Sumungbat ti warnakan nga Archives of Internal Medicine: “Masapul nga awatentayo a kadagiti babassit a lugar a nakaro ti kinapanglaw, kinaawan namnama iti ekonomia, ken dagiti ibungada ti kalakaan a pagtaudan ken pagsaknapan ti impeksion ket rimbawanna ti teknolohia ti dadduma a sangatauan.”

Saan a nalaka ti mangibaga a ti sakit adda laeng iti maysa a lugar. Agkaraakar ti adu a tattao. Tunggal aldaw agarup sangamilion a tattao ti mapan kadagiti sabali a nasion. Tunggal lawas sangamilion ti agbiahe a mapan ken aggapu kadagiti nabaknang ken napanglaw a pagilian. Bayat nga umakar dagiti tattao, sumurot dagiti makapapatay a mikrobio kadakuada. Kuna ti The Journal of the American Medical Association: “Masapul a bigbigenen ita a rumsuanto ti sakit iti aniaman a lugar kas pangta iti kaaduan a pagilian, ken nangnangruna kadagidiay agserbi a kas kangrunaan a sentro ti internasional a panagbiahe.”

Gapuna, uray adda dagiti rinang-ayan ti medisina iti maika-20 a siglo, agtultuloy ti angol a pakaigapuan ti ipapatay ti adu a tattao, ket pagamkan ti adu a mabalin a nakarkaronto pay iti masanguanan. Ngem ania ti kunaen ti Biblia maipapan iti masanguanan?

[Blurb iti panid 4]

Dagiti makaakar a sakit ti agtalinaed a kangrunaan a pakaigapuan ti ipapatay iti lubong, a patpatayenna ti nasurok a 50 a milion a tattao idi 1996 laeng

[Kahon iti panid 6]

Naandur Kadagiti Antibiotiko

Adu a makaakar a sakit ti narigrigaten nga agasan gapu ta naan-andurdan kadagiti antibiotiko. Kastoy ti mapasamak: No impektaran ti bakteria ti maysa a tao, umaduda la nga umadu, nga iyallatiwda dagiti genetiko a kasasaadda kadagiti annakda. Iti itataud ti tunggal baro a bakteria, mabalin a mapasamak ti mutation​—apag-apaman a pakaidumaan ti pannakakopia a mangpataud iti baro a kababalin ti baro a bakteria. Bassiusit ti posibilidad a mapasamak ti mutation iti pamay-an a mamagbalin iti dayta a makabael a mangandur iti antibiotiko. Ngem umadu dagiti bakteria iti binilion, a no dadduma agpataud iti tallo a kaputotan dagiti anak iti maysa nga oras. Isu a mabalin a mapasamak ti di inanamaen​—sagpaminsan adda tumaud a bakteria a narigat a patayen babaen iti antibiotiko.

Isu a no agtomar ti naimpektaran a tao iti antibiotiko, dagiti saan a naandur a bakteria mapukawda, ket nalabit sumayaat ti rikna ti tao. Nupay kasta, agbiag ti naandur a bakteria. Ngem itan saandan a makiagaw iti sustansia ken teritoria kadagiti padada a mikrobio. Nawayadan nga umadu a saan a malaplapdan. Tangay umadu ti maysa laeng a bakteria nga agbalin a nasurok a 16 milion a bakteria iti maysa laeng nga aldaw, saan a mabayag agsakitto manen ti tao. Ita, nupay kasta, naimpektaranen iti kita ti bakteria a naandur iti agas a rumbeng a mangpatay koma iti dayta. Dagitoy a bakteria impektaranda met ti dadduma a tattao ket inton agangay mapasamakto manen ti mutation nga agbalin a naandur iti dadduma nga antibiotiko.

Kuna ti editorial ti warnakan nga Archives of Internal Medicine: “Ti napartak nga itataud ti bakteria, virus, fungus, ken dagiti parasito a naandur iti agdama nga alikamen ken pamay-an ti panangagas pagpanunotenna ti maysa saan nga iti pannakaabakto ti tao iti dangadang a maibusor kadagiti mikrobio, no di ket no kaanonto a maabak ti tao iti daytoy dangadang a maibusor kadagiti mikrobio.”​—Kuami dagiti italiko.

[Kahon iti panid 7]

Dadduma a Baro a Makaakar a Sakit Nanipud 1976

Sadiay Damo

Tawen a Nagparanganna Wenno

a Nailasin Nagan ti Sakit Nakailasinanna

1976 Legionnaires’ disease Estados Unidos

1976 Cryptosporidiosis Estados Unidos

1976 Ebola hemorrhagic fever Zaire

1977 Hantaan virus Korea

1980 Hepatitis D (Delta) Italia

1980 Human T-cell lymphotropic virus 1 Japan

1981 AIDS Estados Unidos

1982 E. coli O157:H7 Estados Unidos

1986 Bovine spongiform encephalopathy* United Kingdom

1988 Salmonella enteritidis PT4 United Kingdom

1989 Hepatitis C United States

1991 Venezuelan hemorrhagic fever Venezuela

1992 Vibrio cholerae O139 India

1994 Brazilian hemorrhagic fever Brazil

1994 Human and equine morbillivirus Australia

*Sakit laeng dagiti animal.

[Credit Line]

Gubuayan: WHO

[Kahon iti panid 8]

Agsubli Dagiti Dati a Sakit

Sarut: Nasurok a 30 milion a tattao ti mainanama a matay iti sarut bayat daytoy a dekada. Gapu iti di umiso a pannakaagas ti sakit idi napalabas, ti naandur iti agas a sarut pangta itan iti sangalubongan. Dadduma a kita ti agdama a saanen a matay babaen iti agas a di bumurong a nangpatay idi iti bakteria.

Malaria: Daytoy a sakit saplitenna ti agingga iti 500 a milion a tattao iti tinawen, a patayenna ti 2 a milion. Saan a naparmek gapu iti kinaawan ti agas wenno di umiso a panangusar ti agas. Kas resulta, dagiti parasito ti malaria nagbalinda a naandur kadagiti agas a nangpapatay idi kadakuada. Ti mangpakaro pay iti parikut ket ti kinaandur dagiti lamok iti insektisidio.

Kolera: Papatayen ti kolera ti 120,000 a tattao iti tinawen, kaaduanna idiay Africa, a sadiay ti epidemia nakasaksaknap ken masansanen. Rimsua ti kolera idiay Peru idi 1991, nga iti adu a dekada saan idi a naammuan idiay Abagatan nga America, ket nanipud idi nagsaknapen iti intero a kontinente.

Dengue: Daytoy nga awiten ti lamok a virus saplitenna ti napattapatta a 20 milion a tattao iti tinawen. Bayat ti 1995 rimsua ti kakaruan nga epidemia ti dengue idiay Latin America ken iti Caribe iti 15 a tawen iti agarup 14 a pagilian sadiay. Umad-adu ti epidemia ti dengue gapu iti iyaadu dagiti siudad, ti panagsaknap dagiti agawit ti dengue a lamok, ken ti iyaakar dagiti adu a naimpektaranen a tattao.

Dipteria: Ti programa a panagbakuna iti kaaduan a nangrugi 50 a tawen ti napalabasen ti namagbalin a manmano daytoy a sakit kadagiti industrialisado a pagilian. Nanipud idi 1990, nupay kasta, napasamak ti epidemia ti dipteria iti 15 a pagilian iti Makindaya a Europa ken ti dati a Soviet Union. Adda 1 iti 4 a tattao a nagsakit ket natay. Bayat ti umuna a kagudua ti 1995, agarup 25,000 ti naipadamag a nagsakit.

Bubonic plague: Bayat ti 1995, agarup 1,400 a tattao ti nagsakit a naipadamag iti World Health Organization (WHO). Idiay Estados Unidos ken iti dadduma a lugar, nagsaknap ti sakit kadagiti lugar nga awanan idi iti dayta a sakit iti adu a dekada. [Credit Line]

Gubuayan: WHO

[Ladawan iti panid 5]

Nupay simmayaat ti panangaywan iti salun-at, di nabaelan ti siensia ti medisina a pinasardeng ti panagsaknap dagiti makaakar a sakit

[Credit Line]

Rinetrato ti WHO babaen ken ni J. Abcede

[Ladawan iti panid 7]

Nalaka nga agsaknap dagiti sakit no agindeg a nakapuspusek dagiti tattao kadagiti narugit a kasasaad

[Ladawan iti panid 8]

Agarup 800 a milion a tattao iti napanglaw a pagilian ti di makagun-od iti pannakaagas