Panagibales Dagiti Mikrobio

TI MAIKA-20 a siglo nakitanan ti nakaskasdaaw a rinang-ayan ti medikal a siensia. Iti rinibribu a tawen, dandanin awan gaway ti tao a maibusor iti panangsaplit dagiti makapapatay a mikrobio. Ngem nangrugi a nagbalbaliw dagiti bambanag idi agtengnga ti 1930’s idi natakuatan dagiti sientista ti sulfanilamide, ti umuna a substansia a makaparmek iti bakteria a di nakaro ti panangdangranna iti naimpektaran a tao.a

Iti simmaruno a tawtawen, nakapataud dagiti sientista kadagiti nabileg a baro nga agas a manglaban iti makaakar a saksakit​—chloroquine a mangparmek iti malaria ken dagiti antibiotiko a mangparmek iti pulmonia, scarlet fever, ken sarut. Idi 1965, nasurok a 25,000 a nadumaduma a produkto nga antibiotiko ti napataud. Adu a sientista ti nagkuna a dagiti sakit a patauden ti bakteria saanen a dakkel a pakaseknan wenno paginteresan ti panagsirarak. Ta, apay nga adalen dagiti sakit a mabiiten a mapukaw?

Kadagiti nabaknang a pagilian iti lubong, kasta unayen ti panangpabassit dagiti baro a bakuna kadagiti matmatay iti kamuras, kabbi, ken German measles. Nakabalballigi ti nasaknap a kampania ti bakuna iti polio, a narugian idi 1955, ta bimmaba [ti bilang] dagiti nagsakit idiay Akinlaud a Europa ken Norte America manipud 76,000 iti dayta a tawen agingga iti nakurang a 1,000 idi 1967. Napukawen iti sangalubongan ti burtong, maysa a kangrunaan a mammapatay a sakit.

Nakita met daytoy a siglo ti pannakaimbento ti electron microscope, maysa nga alikamen a nakabilbileg ta palubosanna dagiti sientista a makakita kadagiti virus a minilion a daras a basbassit pay ngem ti kuko ti tao. Dagita a mikroskopio, agraman dagiti dadduma pay a rinang-ayan ti teknolohia, pinagbalinna a posible a maawatan ken labanan dagiti makaakar a sakit ngem idi.

Kasla Naipanamnama ti Balligi

Kas banag dagitoy a natakuatan, adda naan-anay a panagtalek ti medikal a komunidad. Maparparmeken dagiti mikrobio ti makaakar a sakit gapu iti armas ti moderno a medisina. Agtalek dagiti tattao a napartak, makaikeddeng, naan-anay ti balligi ti siensia iti mikrobio! No di pay nagun-odan ita ti agas iti espesipiko a sakit, mabiiten a magun-odan dayta.

Agingga idi 1948, impannakkel ti sekretario iti estado ti E.U. a ni George C. Marshall a dandanin ti pannakaparmek dagiti amin a makaakar a sakit. Tallo a tawen kalpasanna, kinuna ti World Health Organization (WHO) a ti malaria iti Asia mabiiten nga agbalin a “saan unay a pakadanagan.” Idi agtengnga ti 1960’s, nakasaksaknapen ti panamati a napalabasen ti panawen ti saplit ken angol ta imbaga ti siruhano heneral ti E.U. a ni William H. Stewart kadagiti opisial ti salun-at a tiempon ti panangserra iti libro dagiti makaakar a sakit.

Agsubli Dagiti Dati a Sakit

Nupay kasta, ti libro dagiti makaakar a sakit di pay mabalin nga iserra. Saan a napukaw dagiti mikrobio iti planeta gapu laeng ta nakaimbento ti siensia kadagiti agas ken bakuna. Imbes a naparmek, dagiti nalatak a mammapatay a mikrobio nagsublida a narungrungsot pay! Kanayonanna, rimsua dagiti dadduma a makapapatay a mikrobio​—dagiti mikrobio a di pay ammo idi dagiti doktor. Gapuna, dagiti mikrobio a dati ken baro napartak ti panagsaknapda a mangpatpataud iti sakit ken ipapatay, a mamagpeggad, mamagsakit, wenno mangpapatay iti di mabilang a minilion a tattao iti sangalubongan.

Rimsua manen dagiti mammapatay a sakit a naipagarup idi a naparmeken, ad-adda a makapapatay ngem idi ken narigrigat a paimbagen dagiti agas. Maysa a pagarigan ti sarut (TB). Nabiit pay a kinuna ti WHO: “Nanipud 1944, dagiti agas ti TB nasaknapen a maus-usar idiay Japan, Norte America ken Europa a kasta unay ti panangkissayna iti [bilang] dagiti agsakit ken matmatay iti TB. Nupay kasta, naliwayan ti panangikagumaan a mangkontrol iti TB kadagiti napanglaw a pagilian, . . . a nakagapu iti panagsubli ti sakit a napegpeggad pay, naan-andur iti agas a porma ti sakit kadagiti nabaknang a pagilian.” Itatta ti TB, a gagangay a patauden ti bakteria iti angin a kumpet iti bará, papatayennan ti agarup tallo a milion a tattao iti tinawen​—nasurok a 7,000 iti inaldaw. Inton tawen 2005, mabalin nga umadu pay ti matay agingga iti uppat a milion iti tinawen.

Dadduma pay a dati a mammapatay ti umad-adu met. Nasaknapen ti cholera iti adu a paset ti Africa, Asia, ken Latin America; sapliten ken papatayenna ti umad-adu a bilang dagiti tattao. Rimsua ti interamente a baro a kita idiay Asia.

Ti dengue, nga isaknap ti lamok nga Aëdes aegypti, napartak met ti iyaaduna; pagpeggadenna ti 2.5 bilion a tattao ita iti nasurok a 100 a pagilian iti sangalubongan. Nanipud idi 1950’s, maysa a makapapatay a baro a mamagpadara a porma ti sakit ti rimsua ken nagsaknap iti intero a Tropiko. Napattapatta a papatayenna ti agarup 20,000 a tattao iti tinawen. Kas iti kaaduan a sakit a patauden ti virus, awan ti bakuna a mangsalaknib iti panagsakit ken awan ti agas a mangpaimbag iti dayta.

Ti malaria, a ninamnama idi ti siensia a pukawenna, papatayenna itan ti agarup dua a milion a tattao iti tinawen. Agpadpada dagiti parasito ti malaria ken dagiti lamok nga agawit kadakuada nagbalindan a narigrigat a patayen.

Makadadael a Baro a Saksakit

Nalabit ti makapapatay nga AIDS ti kalatakanen kadagiti baro a sakit a nabiit pay a rimsua a nangsaplit iti sangatauan. Daytoy a di maagasan a sakit ti patauden ti maysa a virus a di pay idi naammuan sangapulo ket dua wenno ad-adu pay a tawen ti napalabas. Ngem, idi arinunos ti 1994 addan bilang a nagbaetan ti 13 ken 15 milion a tattao iti sangalubongan a naimpektaran.

Dadduma a di pay nailasin idi a makaakar a saksakit iramanna ti hantavirus pulmonary syndrome. Babaen ti panangyakar ti utót iti talon, nagparang dayta idiay akin-abagatan a laud nga Estados Unidos ket napaneknekan a makapapatay ti nasurok a kagudua a naipadamag a kaso. Dua a kita ti hemorrhagic fever​—baroda a dua, makapapatayda a dua​—ti rimsua idiay Sud America. Rimsua met ti dadduma a nakaam-amak a sakit​—dagiti virus nga addaan karkarna, naidumduma a nagnagan​—Lassa, Rift Valley, Oropouche, Rocio, Q. Guanarito, VEE, monkeypox, Chikungunya, Mokola, Duvenhage, LeDantec, ti virus iti utek a Kyasanur Forest, ti Semliki Forest agent, Crimean-Congo, O’nyongnyong, Sindbis, Marburg, Ebola.

Apay a Rumrumsua Dagiti Baro a Sakit?

Babaen ti amin a pannakaammo ken sanikua nga inikutanen ti moderno a medikal a siensia, apay a nakarigrigaten a parmeken dagiti mammapatay a mikrobio? Ti naparpartaken nga iyaakar ti kagimongan ita ti maysa a rason. Mabibiiten a pagsaknapen ti moderno a transportasion ti epidemia iti maysa a lugar a sangalubongan. Ti panagbiahe iti jet nalaka laengen nga iyakarna ti makapapatay a sakit, a kimpet iti naimpektaran a tao, manipud maysa a paset ti lubong nga agturong iti aniaman a sabali a paset ti lubong iti las-ud ti sumagmamano nga oras.

Ti iyaadu ti populasion ti lubong ti maikadua a rason a napartak a mangisaknap iti mikrobio​—nangnangruna kadagiti siudad. Siempre, patauden dagiti siudad ti basura. Addaan ti basura kadagiti plastik a pagikkan ken goma a napno iti danum a tudo. Iti Tropiko, agbanag dayta iti panagadu ti lamok nga agawit kadagiti mammapatay a sakit a kas iti malaria, yellow fever, ken dengue. Mainayon pay, no kasano a ti napuskol a kabakiran rubrobanna ti uram, kasta met ti nakaad-adu a populasion mangipaay kadagiti apag-isu a kasasaad para iti napartak a panagraira ti sarut, trangkaso, ken dadduma nga awiten ti angin a saksakit.

Adda pakainaigan ti maikatlo a rason iti panagsubli ti mikrobio iti panagbalbaliw ti kababalin ti tao. Immadu ken nagraira dagiti mikrobio a mayakar babaen iti sekso kas banag iti awan kapadana a kaadu dagiti agsusukát ti parehada a panagdenna, a mangilasin iti maudi a paset ti maika-20 a siglo. Ti panagraira ti AIDS ti maysa laeng a pagarigan.b

Ti panangraut ti tao kadagiti bakir ken natutudo a kabakiran ti maikapat a rason no apay a nakarigrigat a parmeken dagiti mammapatay a mikrobio. Kunaen ti autor a ni Richard Preston iti librona a The Hot Zone: “Ti panagparang ti AIDS, Ebola, ken adu a dadduma a makapataud-sakit a bambanag manipud iti natutudo a kabakiran agparang a gagangay a pagbanagan ti pannakadadael ti biosphere iti tropiko. Dagiti rumrumsua a virus tumataudda iti nadadaelen ti ekolohiana a paspaset ti daga. Adu kadakuada ti rimsua kadagiti naperdin a pingir ti natutudo a kabakiran iti tropiko . . . Ti natutudo a kabakiran iti tropiko dagiti nangnangruna a pagtaudan ti biag iti planeta, a naglaon iti kaaduan kadagiti kita ti mula ken ayup iti lubong. Dagiti met natutudo a kabakiran ti kadakkelan a pagtataudan dagiti virus, yantangay addaan virus amin a sibibiag a bambanag.”

Ngarud immas-asideg ti tao kadagiti insekto ken dagiti nabarat’-darana nga ayup a sadiay ti pagtaengan, pagpaaduan, ken pakatayan dagiti virus nga awan panangdangran. Ngem no “lumagto” ti maysa a virus manipud ayup a mapan iti tao, nalabit agbalin a makapapatay ti virus.

Dagiti Limitasion ti Medikal a Siensia

Mainaig iti medikal a siensia a mismo dagiti dadduma a rason no apay nga agsubsubli dagiti makaakar a sakit. Adu a bakteria ti makaanduren kadagiti antibiotiko a nangpapatay idi kadakuada. Nakalkaldaang, dagiti antibiotiko a mismo timmulongda a mangpataud itoy a kasasaad. Kas pagarigan, no ti maysa nga antibiotiko patayenna laeng ti 99 porsiento a makadangran a bakteria iti naimpektaran a tao, mabalinen nga umadu ken agpaadu ti nabiag pay a maysa a porsiento a nakaandur iti antibiotiko, kas maysa a naandur a kita ti ruot iti kaar-arado a taltalon.

Pakaruen dagiti pasiente ti parikut no dida turposen ti kaadu ti antibiotiko nga inreseta ti doktorda. Mabalin a sumardeng ti pasiente nga agtomar kadagiti tableta apaman a mangrugin a makagin-awada. Nupay no natayen ti kakapuyan a mikrobio, agbiag ti kaanduran ket siuulimek nga agpaadu. Iti sumagmamano a lawas, rumsua manen ti sakit, ngem ita narigrigat, wenno imposible a maimbagan kadagiti agas. No rauten dagitoy a naanduren iti agas a kita dagiti mikrobio ti dadduma a tattao, agbanag iti nakaro a parikut ti salun-at ti publiko.

Kinuna dagiti eksperto idiay WHO iti nabiit pay: “Nagbalinen nga epidemia ti kinaandur [iti antibiotiko ken dadduma pay a banag a mangsumra iti mikrobio] iti adu a pagilian ken ti kinaandur [ti mikrobio] iti adu nga agas ti mamagbalin kadagiti doktor a dandani saandan a kabaelan nga agasan a sibaballigi ti umad-adu a bilang dagiti sakit. Kadagiti laeng ospital, adda rumrumsua a napattapatta a maysa a milion a pannakaimpektar iti bakteria iti inaldaw iti sangalubongan, ket kaaduan kadagitoy ti naandur iti agas.”

Nakatulong met iti panagraira dagiti makaakar a sakit ti panangyalison iti dara, nga umad-adu ti pannakausarna nanipud idi maikadua a gubat sangalubongan. Nupay adda panangikagumaan ti siensia a mamagtalinaed a nadalus ti dara kadagiti makapapatay a mikrobio, ti panangyalison ti dara dakkel ti naitulongna iti panagraira ti hepatitis, cytomegalovirus, naandur-ti-antibiotiko a bakteria, malaria, yellow fever, sakit a Chagas, AIDS, ken adu a dadduma pay a nakaam-amak a sakit.

Kasasaad ti Bambanag Ita

Nupay nasaksian ti medikal a siensia ti iyaadu ti pannakaammo bayat daytoy a siglo, agtalinaed pay dagiti adu a misterio. Inadal ni C. J. Peters dagiti napeggad a mikrobio idiay Centers for Disease Control, ti kangrunaan a laboratorio ti salun-at ti publiko idiay America. Iti maysa nga interview idi Mayo 1995, kinunana maipapan iti Ebola: “Dikam ammo no apay a makapapatay unay iti tao, ket dikam ammo no aniat’ ar-aramidenna [wenno] sadino ti ayanna, no di mamatpataud kadagitoy nga epidemia. Dikam masarakan. Awanen ti sabali pay a pamilia ti virus . . . a kasta unay ti kinaawan pannakaammomi.”

Uray pay no adda dagiti epektibo a medikal a pannakaammo, agas, ken bakuna a manglaban iti sakit, ti panangipaay kadakuada kadagidiay makasapul sapulenna ti kuarta. Minilion ti agbibiag iti kinapanglaw. Kuna ti World Health Report 1995 ti WHO: “Ti kinapanglaw ti kangrunaan a rason no apay a saan a mabakunaan dagiti ubbing, no apay a saan a maipaay ti nadalus a danum ken ti kinadalus, no apay a di magun-odan dagiti makapaimbag nga agas ken dadduma a panangagas . . . Tunggal tawen iti napanglaw a lubong 12.2 milion nga ubbing a nababbaba ngem 5 a tawen ti matay, kaaduan kadakuada manipud kadagiti pakaigapuan a mabalin koma a nalapdan babaen iti nalaka laeng a gastos ti EU iti tunggal ubing. Matayda a nangnangruna gapu iti di panangikankano ti lubong iti kasasaadda, ngem kangrunaanna matayda gapu ta napanglawda.”

Iti 1995, dagiti makaakar a sakit ken parasito ti kaaduan a mammapatay iti lubong, a manggudas iti biag ti 16.4 milion a tattao iti tinawen. Nakalkaldaang, di mabilang a minilion a tattao ti agbibiag kadagiti kasasaad a nalaka a pagtaudan ken pagrairaan dagiti makapapatay a mikrobio. Amirisenyo ti nakalkaldaang a kasasaad ita. Nasurok a maysa a bilion a tattao ti agbibiag iti nakaro a kinapanglaw. Kagudua iti populasion ti lubong ti saan a makagun-od iti medikal a pannakaagas ken dagiti nasken nga agas. Agkaiwara dagiti minilion a nabaybay-an nga ubbing kadagiti namulitaan a kalsada dagiti dadakkel a siudad, nga adu kadakuada ti agdroga ken agbalangkantis. Minilion a nagkamang ti agbibiag kadagiti di nadalus a kampo nga agsagsagaba iti cholera, síka, ken dadduma a saksakit.

Iti panagdangadang ti tao ken mikrobio, kumarkaro ti panangpabor dagiti kasasaad iti mikrobio.

[Dagiti Footnote]

[Blurb iti panid 6]

“Kadagiti laeng ospital, adda rumrumsua a napattapatta a maysa a milion a pannakaimpektar iti bakteria iti inaldaw iti sangalubongan, ket kaaduan kadagitoy ti naandur iti agas.”​—World Health Organization

[Kahon iti panid 7]

No Lumaban Dagiti Mikrobio

Ti maysa a bassit a mikrobio a maawagan bakteria “agdagsen iti kabassit a 0.00000000001 gramo. Ti maysa nga asul a balyena agdagsen iti agarup 100,000,000 a gramo. Ngem mapatay ti bakteria ti maysa a balyena.”​—Bernard Dixon, 1994.

Dagiti naandur-iti-agas a kita iti Staphylococcus aureas mairamanda kadagiti pagbutbutngan unay a bakteria a nasarakan kadagiti ospital. Dagitoy a kita saplitenda ti masakit ken ti nakapuy, a mamataud iti makapapatay nga impeksion iti dara, pneumonia, ken toxic shock. Sigun iti panangamiris, ti staph papatayenna ti agarup 60,000 a tattao idiay Estados Unidos iti tinawen​—nasursurok ngem dagidiay matay iti aksidente iti kotse. Kadagiti sumagmamano a tawen, dagitoy a kita ti bakteria nagbalindan a nakaan-andur iti antibiotiko ta idi 1988 adda laeng maymaysan nga antibiotiko nga epektibo a mangpatay kadakuada, ti agas a vancomycin. Di nagbayag, nupay kasta, naipadamag a nangrugi a tumaud dagiti naandur iti vancomycin a kita manipud iti aglawlaw ti lubong.

Ngem, uray pay no aramiden dagiti antibiotiko ti trabaho a maiparbeng nga aramidenda, mabalin a tumaud dagiti dadduma a parikut. Idi agtengnga ti 1993, napan ni Joan Ray iti maysa nga ospital idiay Estados Unidos agpaay iti gagangay nga operasion. Ninamnamana a makaawid iti sumagmamano laeng nga aldaw. Imbes ketdi, nagtalinaed idiay ospital iti 322 nga aldaw, nangnangruna gapu iti impeksion a napataudna kalpasan ti operasion. Inagasan dagiti doktor ti impeksion babaen iti adu unay nga antibiotiko, agraman ti vancomycin, ngem limmaban dagiti mikrobio. Kuna ni Joan: “Diak mausar dagiti imak. Diak mausar dagiti sakak. . . . Diak pay makapidut iti libro a basaek.”

Inkagumaan dagiti doktor nga ammuen no apay a masakit pay laeng ni Joan kalpasan ti adu a bulan a pannakaagas iti antibiotiko. Impakita ti trabaho ti laboratorio a mainayon iti impeksion ti staph, adda pay sabali a kita ti bakteria iti bagi ni Joan​—ti naandur iti vancomycin nga enterococcus. Kas ipakita ti nagan, saan a madangran daytoy a bakteria iti vancomycin; kasla maanduranna met ti tunggal sabali nga antibiotiko.

Kalpasanna naammuan dagiti doktor ti banag a nangkellaat kadakuada. Saan laeng a maanduran ti bakteria dagiti agas a rumbeng koma a nangpapatay iti dayta no di ket, maisupadi iti ninamnamada, talaga nga inusarna ti vancomycin tapno agbiag! Kinuna ti doktor ni Joan, maysa nga espesialista iti makaakar a sakit: “[Ti bakteria] kasapulanna dayta vancomycin tapno agpaadu, ket no awananda iti dayta dida umadu. Gapuna, kaipapananna, nga us-usarenda ti vancomycin kas taraon.”

Idi insardeng dagiti doktor nga ikkan ni Joan iti vancomycin, natay ti bakteria, ket simmayaaten ti salun-at ni Joan.

[Ladawan iti panid 8]

Umadu dagiti mikrobio no di umiso ti panangusar dagiti pasiente kadagiti antibiotiko

[Ladawan iti panid 9]

Isaknap ti panangyalison ti dara dagiti makapapatay a mikrobio