Ti Kasasaad ti Salun-at ti Lubong—Kumarkaro a Panaggidiat
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY BRAZIL
IDI naakaran ni Ali Maow Maalin iti burtong idiay Somalia idi 1977, daytat’ nakayospitalanna ken nakaigapuan pay ti pannakaisurat ti naganna iti paulo ti damdamag. Kalpasan a naagasan ken naimbagan, impakaammo ti WHO (World Health Organization) idi 1980 a ti burtong—kalpasan a pinatayna ti minilion a tao kadagiti napalabas a siglo—ti napunasen iti amin a natauan a kagimongan. Naipadamag a ni Ali ti kaudian a biktima iti lubong.
Idi 1992, inreport ti WHO ti dadduma a nagsayaatan ti pannakataripato ti salun-at: Kabayatan ti dekada ’80, umad-adu a tattao kadagiti napanglaw a pagilian ti nakagun-od iti natalged a danum nga inumen ken pasilidad ti sanitasion. Kanayonanna, nakagun-od ti dakdakkel a porsiento ti populasion kadagiti napangpanglaw a pagilian iti serbisio agpaay iti salun-at iti lugarda. Kas banagna, kabayatan ti napalabas a dekada, bimmassit ti bilang dagiti matmatay nga ubbing iti dadduma a lugar.
Dagiti Nakaam-amak a Kinapudno
Dagitoy a gunggona, nupay kasta, ket inatiw dagiti pukaw ken linab-awan dagiti dumegdegdeg a peggad. Usigenyo ti sumagmamano a nakaam-amak a kinapudno.
HIV/AIDS—Nasurok a 17,000,000 a tattao iti sangalubongan ti naakaran iti HIV, ti virus a pakaigapuan iti AIDS. Ag-3,000,000 ti naakaran iti maysa laeng a nabiit pay a tawen, ag-8,000 iti kada aldaw. Nasurok a sangamilion nga ubbing ti nakaala iti HIV. Mabalin nga artapanto ti ipapatay ti ubbing gapu iti AIDS ti aniaman a rinang-ayan a naaramid iti pannakaispal ti ubbing kadagiti napalabas a dekada. Ket mangrugrugin ti kellaat a panagraira ti epidemia iti adu a lugar, kas iti Asia. Nasurok a 80 porsiento kadagiti amin a biktima ti HIV, kuna ti Aids and Development, ti agnanaed kadagiti napanglaw a pagilian.
Sarut (TB)—Nupay no di naikankano iti napalabas a dua a dekada, maminsan manen a sapliten ti TB ti lubong, a mangpappapatay iti agtallo a milion a tattao iti kada tawen, a mamagbalin iti dayta a kangrunaan a mammapatay iti lubong kadagiti amin a makaakar a sakit. Napasamak kadagiti napanglaw a pagilian ti nasurok a 98 porsiento kadagidiay nga ipapatay. Ti ad-adda pay a mangpakaro iti dakes a kasasaad, adu a naakaran-HIV a tattao ti agsakitto metten iti TB, a mangporma iti makakettel-biag a panagtipon, nga addaan kadagiti makapapatay a resulta. Manamnama nga inton tawen 2000, matayto ti sangamilion a tattao a naakaran-HIV gapu iti TB iti kada tawen.
Kanser—Ad-adu ita ti bilang dagiti addaan iti kanser kadagiti napanglaw a pagilian ngem kadagiti nabaknang a pagilian.
Sakit ti Puso,—“Asidegtayon iti sangalubongan a pannakadadael gapu iti sakit ti puso,” ipakdaar ni Dr. Ivan Gyarfas ti WHO. Ti sakit ti puso ket saanen a saplit kadagiti nabaknang laeng a nasion. Idiay Latin America, kas pagarigan, dua agingga iti tallo a daras nga ad-adu a tattao ti matayto gapu iti sakit ti puso ngem kadagiti makaakar a sakit. Iti unos ti sumagmamano a tawen, ti coronary thrombosis ken pannakaatake ti kangrunaanto a pakaigapuan ti ipapatay kadagiti amin a napanglaw a pagilian.
Saksakit iti Tropiko,—Ipakdaar ti WHO: “Kasla di matengngel ti sipapardas a panagraira ti saksakit iti tropiko, buyogen ti panagraira ti cholera kadagiti America . . . , ti epidemia ti yellow ken dengue fever a mangap-apektar iti umad-adu a tattao, ken dumakdakes ti kasasaad ti malaria.” Kuna ti magasin a Time: “Kadagiti napangpanglaw a pagilian ti lubong, ti panangparmek iti makaakar a sakit ket maysan a didigra.” Ti bilang dagiti matmatay a tattao gapu laeng iti malaria ket agarup dua a milionen iti kada tawen—ket daytoy ti kasasaad kalpasan a naipagarup a napunasen dayta ag-40 a tawenen ti napalabas.
Saksakit Mainaig iti Panagibleng—Nakaam-amak ti bilang dagiti ubbing a matmatay kadagiti napanglaw a pagilian. Gistay 40,000 nga ubbing ti matmatay iti kada aldaw gapu iti impeksion wenno malnutrision; maysa nga ubing ti matay iti kada walo a segundo gapu laeng iti saksakit a mainaig iti panagibleng.
Salun-at ken Kinapanglaw—Agkanaig
Ania ti ipasimudaag daytoy a kasasaad ti salun-at kadatayo? “Naipasango dagiti napanglaw a pagilian iti nagkadua a parikut,” kuna ti maysa nga eksperto iti salun-at. “Sagsagabaenda itan amin a tumantanor a moderno a makapapatay a saksakit agraman dagiti adda pay laeng a saksakit iti tropiko.” Ti resultana? Bimmatad ti makapadanag a “panaggidiat,” kuna ti libro nga Achieving Health for All by the Year 2000. No kasta, ti pannakataripato ti salun-at ti ag-40 a nasion ti Africa ken Asia ket “saan a rumangrang-ay iti dadduma a paset ti lubong.” Nagdakkel ti naggidiatan—ken kumarkaro.
Nupay nagadu ti makagapu itoy a kumarkaro a panaggidiat, maysa a kangrunaan a gapu ti nakapuy a salun-at, kuna ti magasin a World Health, “isut’ kinapanglaw.” (Idiligyo ti Proverbio 10:15.) Masansan nga isagmak ti kinapanglaw dagiti tattao iti nakurapay a pagtaengan a buklen ti kinaawan ti sanitasion, kinaawan ti natalged ken umdas a danum, ken ti napusek, nailet a pagnaedan. Saan laeng a mangdangran iti salun-at dagitoy a tallo a banag no di ket aktual a pakaigapuan pay iti saksakit. Ti malnutrision ti mangpakaro pay, a mangpakapuy iti pananglaban ti bagi iti sakit, isu a maawatanyo a makadadael ti kinapanglaw iti salun-at kas iti anay dadaelenda ti kayo.
No inulin dagiti makapapatay a sakit ti pagtaengan, a mangbaldado iti bagi, ken mangpapatay iti ubbing, dagiti napanglaw ti kangrunaan a maapektaran. Usigenyo ti dadduma a pagarigan: Kadagiti napanglaw a paset ti Sud Africa, ti kaadda ti sarut ket sangagasut a daras a nangatngato ngem kadagiti dakkel-mateggedanna a lugar iti isu met laeng a nasion. Kadagiti napanglaw a paset ti Brazil, innem a daras nga ad-adu a tattao ti matmatay gapu iti pulmonia ken trangkaso ngem kadagiti nabakbaknang a kaarrubada iti ketegan. Ket ti bilang dagiti maladaga a matmatay kadagiti nakapimpiman a pamilia idiay India ket maminsangapulo a daras nga ad-adu ngem kadagiti kabaknangan a pamilia idiay India. Ti nasaem a kinapudno ket nakabatbatad: ‘Ti kinapanglaw ket makadangran iti salun-atyo!’
Isu met la gayam a nasurok a sangabilion nga agnanaed kadagiti iskuater iti sangalubongan ti masmasnaayan. Dida makontrol dagiti kangrunaan a pakaigapuan ti kinapanglaw, ket dagiti mangpataud-sakit a bungada ti mangdominar iti biagda. No agsagsagabakayo kadagiti dakes nga epekto ti kinapanglaw, mabalin nga uray dakayo ket maut-utoyan metten iti kinaawan-namnama nga immapay iti nakapimpiman a dasig ti naggidiatan ti salun-at. Kaskasdi, napanglaw man wenno saan, addada maaramidyo a pamay-an tapno masalakniban ti salun-atyo ken dagiti annakyo. Ania dagidiay a pamay-an? Mangipaay ti sumaganad nga artikulo kadagiti sumagmamano a singasing.