Mabalin Kadi nga Agkappia ti Tao ken Animal?
“Mariknak a kasla addaak iti ruangan ti paraiso; ti tao ken animal agdanggayda nga addaan panagtalek.” Kastat’ panangiladawan ni Joy Adamson iti maysa a buya iti arubayan ti Karayan Ura sadi Kenya bayat a binuyana ti nagduduma a klase ti tumatayab ken animal nga umay uminum. Ti nakaskasdaaw a paset ti buya isut’ sitatalna a panagtugaw ti animal iti sibayna—maysa a nataenganen a babai a leon!
Adda kadi naisangsangayan maipapan iti daytoy a babai a leon, ni Elsa, a naam-ammo ti minilion babaen ti libro a Born Free, ni Joy Adamson? Awan, gagangay laeng a babai a leon. Ti nakaidumaanna a ta naadalnat’ makipagnaed a sitatalna iti tattao.
Kalpasanna, idi naaramid ti pelikula a Born Free, adu a napaamo a babbai a leon ti nausar a mangiladawan ken Elsa. Maysat’ naawagan Mara. Suspetsosa idi damona, ket kalpasanna isut’ manangtagikua, a dina ipalubos a maiyadayo iti panagkitana dagiti kabbaro a gagayyemna a tattao. Tapno mapakalma, ti asawa ni Joy, ni George Adamson, inyakarnat’ toldana iti sango iti kulongan ni Mara. Idi agangay, inyakarnat’ toldana iti mismo nga uneg ti kulongan. “Iti sumaganad a tallo a bulan,” insuratna iti librona a Bwana Game, “isut’ regular a maturog iti uneg [ti toldak], a masansan a nakaunnat iti datar iti abay ti katrek ken no dadduma iti rabawna. . . . Dinak pulos inikkan ti pagdanagan maipapan iti personal a kinatalgedko.”
“Maysa kadagiti paboritomi nga ay-ayam,” insurat ni Mr. Adamson, “isut’ panagiddak iti daga a nakalemmeng iti likudan dagiti ruot. Umay kaniak ni Mara buyogen ti napalalo a kinasikap, nga agarudok kas kadawyan ti leon ket kalpasanna addanto ti kamaudianan a kasla kimat nga idadarup sa agdissonto kaniak. Kanayon a kontrolenna ti napeggad a kukona ket dinak pulos nasaktan.”
Maysa pay a babai a leon a nangakem iti paset ni Elsa ket agnagan iti Girl. Idi naturposen ti pelikula, naisubli ni Girl iti bakir, a sadiay ti nakidennaanna ket naaddaan ti dua nga urbon. Nasarakan dagiti dua a gayyem ni Adamson ti taengna. Insurat ni Adamson: “Buyogen ti nakaskasdaaw unay a panagtalek ken kinasingpet pinalubosan ni Girl ti dua a lalaki, a mangal-ala iti dakkel a risgo, tapno umasideg iti agarup maysa a metro iti lugar a naganakanna . . . Ti tignay ni Girl ket ad-adda a nakaskasdaaw ta [maysa kadagiti lallaki] ket dina am-ammo unay.” Maipapan ken Adamson, isut’ pinaulbusan pay ni Girl a mangsagid iti annakna, idinto a dadduma a leon ket maabogda.
Panangpaamo ti Narungsot a Leon
Agduduma ti kababalin ti tunggal leon. Idi padpadakkelen ni Joy Adamson ni Elsa, iti adayo nga abagatan ti Akin-abagatan a Rhodesia (Zambia itan), ti agbambantay kadagiti animal, ni Norman Carr, kasta met laeng ti ar-aramidenna kadagiti dua nga urbon a lallaki. Maysa kadagiti urbon, ni Big Boy, mannakigayyem unay. Ti sabali, ni Little Boy, managlaladot. Maipapan iti naud-udi, kastoy ti insurat ni Carr iti librona a Return to the Wild:
“No ni Little Boy adda kadagitoy a rikrikna, agtugawak iti abayna bayat a ngerngerannak, nga agarup di magaw-at dagiti kukona nga addaan ti dua-pulgada a tadem a nakaunnat a mabalinna nga usaren iti narungsot nga idadarupna. Siaanus a pinadasko nga ay-ayuen babaen ti pannakisaritak a silalamuyot kenkuana bayat nga in-inut nga umas-asidegak; ket no masagidkon ngumerngernger pay laeng ngem di unayen lumaban. Bayat nga isallabayko ti imak iti burboran nga abaga ken barukongna, madlaw nga isut’ agtalna a kasla lumukayen amin dagiti nairteng a piskelna. . . . Ipasaklotna ti ulona, nga awisennak a mangkarkarinio kenkuana.”
Iti pakpakauna a sasao ti libro ni Carr, ti Earl iti Dalhousie, a gobernador heneral iti pagilian, salaysayennat’ maysa a pasamak a naimatanganna idi nasurok a duat’ tawen dagiti leon ket agpaspasiarda a di mabambantayan iti kapatagan nga asideg ti kampo ni Carr. Nagsultip ni Carr, ket kastoy ti panangiladawan ti Earl ti tignayda: “Immayda iti direksion ti sultip ti apoda ket inggusugosdat’ nabileg nga uloda kenkuana, bayat nga iyungorda ti naragsak ngem nakabutbuteng a kablaaw. Ti ayatda kenkuana ket pudno a di bimmassit.”
Dagiti lion addaandat’ natural a panagbuteng iti tao ket gagangay nga umadayoda kenkuana. Daytoy a kasisigud a tignay a masarakan kadagiti leon ken dadduma nga animal umisot’ pannakadeskribirna iti Biblia. (Genesis 9:2) No awan dayta ti tao agbalinen nga awan-gawayna a biktima. Kaskasdi, dadduma nga animal agbalinda a mannangan-tao.
“Mailaksid iti Pagannurotan”
Ni Roger Caras, maysa nga eksperto iti daytoy a tema, ilawlawagna: “Ngangngani kadagiti amin a kita ti dadakkel a pusa adda sumagmamano a masinunuo nga agparang nga abnormal a mangan iti tao. Mailaksidda iti pagannurotan . . . Iti kaaduanna ti tao mabalinnat’ makipagnaed a sitatalna a kadua [dagiti dadakkel a pusa].”
Adu nga animal kasla dida mabigbig ti tao no isut’ nailemmeng iti lugan. Iti daytoy a wagas kabalinan ti tattao ti makaala kadagiti asideg a retrato dagiti leon. “Ngem,” imballaag ti libro a Maberly’s Mammals of Southern Africa, “maawis ti dakkel a peggad no luktam ti ridaw, wenno padasem ti rummuar nga umasideg kadagiti leon, ta mabigbigdat’ kaadda ti tao, ket ti giddato a panagparang nayonannat’ kigtot ti panagbuteng a nalaka a mangtignay iti leon a rumaut kas panangidepensat’ bagina. . . . Basbassit ti peggadna ti aktual nga isasango iti leon iti bakir ngem iti giddato a panagparang manipud iti lugan iti sanguananna!”
Dagiti Met Ngay Leopardo?
Dagiti leopardo a nagbalin a mannangan-tao mailaksidda met iti pagalagadan. Ilawlawag ni Jonathan Scott iti librona a The Leopard’s Tale: “Di masingsinga ken iti nasayaat a salun-at, ti leopardo ket naulimek, managbabain a parsua nga addaan dakkel a buteng iti tao. No sanguen masansan nga umadayo a mapan iti kaasitgan a paglemmengan.”
Binusbos ni Scott ti adu a bulbulan iti Masai Mara Game Reserve sadi Kenya a mangad-adal iti tigtignay ti maysa a babai a leopardo a pinanaganannat’ Chui. In-inut a nairuam ni Chui iti kaadda ti de-motor a lugan ni Scott, ket iti maysa nga okasion pinalubosannat’ urbonna, a da Dark ken Light, a sumrek ket sukimaten ti kotsena. Patien ni Scott nga iti likudan ti kinaawan rikna ti leopardo iti ruar adda met ti potensial a kadawyan a kinamannakipagrikna.
Daddumat’ nakapasaren ti mannakipagrikna a kasisigud ti leopardo. Kas ehemplo, tinaraken ni Joy Adams ti maysa nga ulila nga urbon ti leopardo nga inawagannat’ Penny. Kalpasan ti pannakaibulosna idiay bakir, nakidenna ni Penny ket naaddaan annak. Idi immay ti gagayyemna a tattao iti lugarna, rimmuar ni Penny ket inawisna ida a mangkita kadagiti kaiyanak nga urbonna. Idiay taengna, a nakatugaw iti denna ti napanakkel nga ina, dineskribir ni Adamson ti makaay-ayo a buya: “Dinilpatanna ti im-imami bayat a dagiti urbonna agilad-iladda iti kammauna a saksakana, a maragragsakanda amin. Ti pangkaaduan a pammati a ta dagiti leopardo isudat’ kapepeggadan kadagiti amin nga animal ti Africa, ket dagiti agtagibi a leopardo nangnangruna a narungsotda.” Ngem kuna ni Adamson a ti kapadasanna ken Penny paneknekanna a “kaaduan kadagiti maakseptar a pammati ket biddutda.”
Sabali pay a “nasingpet” a babai a leopardo, nga agnagan Harriet, impaayanna ni Arjan Singh sadi makin-ammianan nga India iti ad-adda pay a nakaskasdaaw a kapadasan. Tinaraken ni Singh ni Harriet manipud kinaurbonna ket isut’ sinanayna tapno masalaknibannat’ bagina iti kabakiran a dumna iti talonna. Kas paset ti panagsanayna, paregtaen no dadduma ni Singh ti leopardo a rumaut. “No agrukobak ket gargariek a rumaut,” inlawlawagna iti librona a Prince of Cats, “immay a dumarop kaniak . . . , ngem no lagtuennak siguraduenna nga agdisso iti tuktokko, agpusipos iti ulok ken agpauyas iti likudko, a di pulos magumradan ti abagak.”
Ti wagas ti pannakiay-ayam ti leopardo iti aso ni Singh a ni Eelie ket nakaskasdaaw met. Kinuna ni Singh a maysa a “pelikula ipakitana [ti leopardo] nga agtugtugaw ket dumandanog bayat ti iraraut ti aso—ngem dina padpadasen a parmeken ti rumaraut. Ti dakkel a karamutna ngumato iti maysa a bangir ti teltel ni Eelie, mapan iti ulona ken agpababa a mapan iti sabali a bangir kas iti kalamuyot ti pagpunas.”
Daytoy nainggayyeman a relasion iti nagbabaetan ti tao, aso, ken ti leopardo nagtultuloy kalpasan a pimmanaw ni Harriet iti taengna tapno agbiag iti dumna a kabakiran. “No adda agkuna a di rumbeng a pagtalkan dagiti leopardo,” inkonklusion ni Singh, “panunotek laeng ti adu a beses idi immay ni Harriet iti [talonko] iti ngalay ti rabii ket sibabannayat a riniingnak tapno makikinnablaaw bayat ti pannaturogko iti ruar.”
Idi agangay, nakidenna ni Harriet ket naaddaan ti dua nga urbon. Idi nalayus ti taengna, binagkat ti leopardo dagiti urbon babaen iti ngiwatna ket inyegna ida a sinaggaysa iti pagtaengan ni Singh tapno natalgedda. Idi nages-esen ti layus, immuli ni Harriet iti bilog ni Singh, nga insingasingnat’ panangiballasiwna kenkuana iti karayan bayat nga iyakarna a sinaggaysa ti urbonna iti baro a pagtaengan iti kabakiran.
Ti Elepante iti Africa
Naikunan a ti elepante iti Africa ket naatap unay tapno mapaamo. Nupay kasta, adu a tattao paneknekanda a di umiso dayta. Maysa a pangarigan isut’ makatignay a relasion iti nagbaetan ti tallo nga elepante iti Africa ken ti maysa nga Americano nga agnagan Randall Moore. Dagiti elepante pasetda ti maysa a grupo dagiti urbon a natiliw idiay Kruger National Park ti Sud Africa ket naipan iti Estados Unidos. Idi agangay nasanayda para iti maysa a parang iti circus ket nagsayaat ti panagakemda. Idi natay ti makinkua kadakuada, naited dagiti tallo ken Moore ket insublina ida sadi Africa.
Ti dua a babbai, a managan Owalla ken Durga, naiyam-ammoda iti Pilanesberg Reserve of Bophuthatswana idi 1982. Iti dayta a tiempo ti parke addaan adu a naulila nga urbon nga elepante a di nasayaat ti kasasaadda ket kasapulan ti panangaywan dagiti nataengan a kabáyan. Kabaelan ngata da nasanay iti circus nga Owalla ken Durga nga alaen daytoy nga akem?
Kalpasan ti maysa a tawen, nakaawat ni Moore iti report a dagiti elepantena kinupkopda ti amin a 14 nga ulila ket ad-adu pay nga ulila ti maiyam-ammo iti parke. Kaplasan ti uppat a tawen a kaawanna, nagsubli ni Moore tapmo mismo a makitana. Gaput’ ninamnamanat’ naunday a panagbirukna iti Bambantay ti Pilanesberg, isut’ nasdaaw, kalpasan la unay ti idadatengna, a makakita kada Owalla ken Durga a kadua ti dakkel a pangen. “Ti damo, a di propesional a riknak,” insuratna iti Back to Africa, “isut’ panagtaray kadakuada, arakupek ida ket padayawak unay ida. Sinukatak dayta a rugso iti ad-adda a nainkalintegan a pamay-an.”
Umuna, masapul a masigurado da Owalla ken Durga ti kaadda ti nabayagen a gayyemda. Inamirisdat’ nakaunnat nga imana babaen iti ngiwngiwda. “Ni Owalla,” insurat ni Moore, “timmannawag iti ngatuek a kasla agur-uray iti sumuno a bilin. Ti dadduma iti pangen a di nakagaraw naggaaripunoda iti aglawlaw. Pinagustuak. ‘Owalla . . . INGATOM ti sungom ken ti SAKAM!’ Insigida nga ingngato ni Owalla ti makinsango a sakana ket inkunikonna ti sungona nga impangato iti gagangay a panagsaludo kadagidi al-aldaw ti circus. Sinot’ immuna a nangibaga a ti elepante pulos a di makalipat?”
Tallo a tawen kalpasanna, idi Oktubre 1989, nasubok manen ti memoria ni Owalla. Iti daytoy a gundaway inkeddeng ni Moore a padasen ti maysa a banag a dina inaramid nanipud pannakaiyam-ammo dagiti elepante iti parke pito a tawenen a naglabas. Tinungpal ni Owalla ti bilinna nga agunnat iti baba ket isut’ paulienna iti likudna. Naragsakan dagiti agbuybuya iti telbision sadi Sud Africa a makakita kenkuana nga agsakay kenkuana iti tengngat’ 30 a naatap nga elepante. “Inaramidko daytoy,” inlawlawag ni Moore iti interbiu iti Agriingkayo!, “saan a kas maysa a publisidad nga aramid no di ket magagaranak a makaammo iti kadakkel ti personal a relasion ken kinasirib iti maysa nga elepante.” Dagiti ulila ti Pilanesberg nagbiagda iti sidong ti masirib a panangaywan da Owalla ken Durga.
Pudno, dagiti pangarigan ti panaggayyem ti tao ken atap nga animal itatta ket saan nga isut’ normal a kasasaad; kasapulandat’ naannad a panangpatanor. Pudno a kinamaag iti maysa a tao nga agpasiapasiar iti kabakiran ket padasennat’ umasideg kadagiti leon, leopardo, ken elepante. Ngem nupay no mammano ti kasta a panaggayyem iti nagbaetan ti atap nga animal ken tattao itatta, komusta met ngay iti masanuganan? Isunto kadi dayta ti gagangay a kasasaad?
[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 8]
Mabalin a Mapaamo dagiti Leon
“UMAYKAYO ket retratuendak a kadua dagiti leonko,” kunan Jack Seale, direktor ti Hartebeespoortdam Snake and Animal Park sadi Sud Africa. Sinenerbios, isut’ sinurotko iti kulongan dagiti leon, a mangnamnama a palubosannak a mangretrato iti ruar ti mangsalaknib nga alad.
Ti kulongan ket nadalus, nga adut’ linong manipud kadagiti kayo iti aglawlaw. Siam a nasalun-at a leon ti dagus a nakabigbig iti manangsanayda bayat a simrek iti kulongan nga addaan katulong. Dagiti leon nangipaaydat’ mannakigayyem nga ungor ket kimmuyogda a magagaran.
“Sumrekka,” kuna ni Jack. Naginkukunaak a diak nangngeg. “Sumrekka,” inyulitna a napigpigsa. Tapno salakniban ti bagida manipud kadagiti leon, ti laeng adda kadakuada ket bislak! Napartak ti panagbitik ti pusok bayat a linabanak ti kinatakrut, ket kamaudiananna immuliak iti uneg. Insigida a nangretratoakon bayat nga impaay ni Jack dagiti nangayed a bilbilinna. Anian a pannakabang-arko idi amin kami ket sitatalged a nakaruaren! Ngem diak koma nagbuteng.
“Ti rason no apay a mapankami nga addaan ti bislak,” inlawlawag ni Jack kalpasanna, “a ta dagiti leon ket manangkarinioda ket kumagatda gaput’ ayatda. Mangiggemkami kadagiti bislak tapno ngalngalenda imbes a ti im-imami.” Ni Jack ken ti pagragragsakanna kasubsublida manipud ti Etosha National Park sadi Namibia. Apay nga impanna ida a nakaad-adayo iti kabakiran? Inlawlawagna:
“Nausarda a mangipelikula iti maysa a dokumentario maipapan ti no aniat’ ar-aramiden dagiti sientista tapno makontrolda ti iyaadu ti populasion ti leon iti kabakiran ti Namibia. Ngem dagiti tarakenko a leon kaykayatda ti biag a nakairuamandan ditoy. Idiay Namibia, apaman a makitada ti luganko a trak, kumalay-atda iti dayta. Awan rigatna ti panangiyawid kadakuada.”—Naipatulod.
[Credit Line
Pammalubos ti Hartebeespoortdam Snake and Animal Park
[Ladawan iti panid 9]
Ni Randall Moore, a mangipapaay iti bilin iti kabakiran ti Africa