Ti Bará—Pagsidsiddaawan a Disenio

MABIAGKA nga awanan taraon iti adu a lawlawas. Mabiagka nga awanan danum iti adu nga al-aldaw. Ngem no medmedam ti angesmo, di nasayaat ti riknam iti uneg laeng ti sumagmamano a segundos. Ket iti uneg laeng ti uppat a minutos a maawananka iti oksihena mabalin a dadaelenna ti utek ken matayka. Wen, ti oksihena isut’ kangrunaan a kasapulan ti bagi ti tao!

Nalabit a diyo matengngel a naimbag ti kualidad ti angsenyo nga angin. Nupay kasta, kasapulanyo ti angin, ket kasapulanyo dayta itan! Kasanot’ panagbiagyo no nakalamlamiis wenno nakapudpudot wenno nakamagmaga wenno nakarugrugit ti angin? Kasano ti pananggun-odyo iti makaited-biag nga oksihena manipud iti kasta nga angin, ken kasano a makagteng ti oksihena iti amin a paspaset ti bagiyo? Kasanot’ panangikkatyo iti carbon dioxide, maysa a kita ti gas, iti bagiyo? Mapasamak amin dayta ket pagyamanan laengen iti nagsayaatan ti pannakadiseniona a baráyo.

Ti Apagbiit a Panangmatmat iti Bará

Dagiti baráyo ti dua a kangrunaan nga organo iti panaganges. Nagsayaatan ti pannakaisaadna iti uneg dagiti paragpagyo, addada iti agsumbangir a sikigan ti puso. Ti makinkannawan a baráyo addaan iti tallo a paset, wenno lobes, ken ti makinkannigid a baráyo addaan iti dua a lobes. Tunggal lobe naisina kadagiti dadduma. Gapu itoy, dagiti siruhano mabaelanda nga ikkaten ti agsakit a lobe a dida isakripisio ti pakausaran dagiti dadduma a lobe. Iti apagbiit a panangmatmat ti kasasaad ti tisyu ti bará mabalin nga agparang a kasla espongha.

Dagiti bará makagtengda agingga iti diaprama, maysa a nabileg a pedaso dagiti piskel a mamagsina iti barukong ken ti tian. Ti diaprama isut’ kapapatgan a piskel iti pagangsan, isu a mangipaay iti kankanayon nga idadakkel ken ibabassit ti bará. Manipud iti diaprama, dagiti baráyo saklawenda agingga iti lansad ti tengngedyo. Maysa a naingpis a kulanit ti mangabbong iti tunggal bará. Daytoy a kulanit, wenno pleura, ti mangap-ap met iti uneg ti diding ti barukong. Ti espasio iti nagbaetan dagiti dua a tukad a kulanit a pleura napno kadagiti nagalis a pluido. Daytoy a pluido ti mangisin a silalaka iti bará ken ti paragpag, nga awan ti pannakagasgas, bayat ti panaganges.

Adda 25 agingga iti 30 a kita iti selula iti bará a nailasinen dagiti sientista. Dagiti nadumaduma a piskel ken nerbio, tultulang ken nalukneng a tulang, dagiti ur-urat ti dara, pluido, hormones, ken dagiti kemikal adda amin kangrunaan a pasetda iti panagandar ti bará. Nupay no dagiti dadduma a paspaset ti bará di pay naan-anay a naawatan dagiti sientista, ammuentayo ti dadduma kadagiti adu a paspaset a naawatanen.

Maysa a “Kayo” iti Pagangsan

Kangrunaanna ti pagangsanyo ket nagkokonekta nga agsisilpo a tubtubo ken pagnaan. Sakbay a makagteng ti angin iti baráyo, adda atiddog a biahena. Umuna, lumasat ti angin manipud iti agongyo wenno ngiwatyo a sumrek iti paringe, wenno karabukob. Ti paringe mausar agpadpada a pagalimon ken pagangsan. Tapno lapdan ti taraon ken ti inumen a sumrek iti dalan ti angin, maysa a bassit a makutkuti a kalub a maawagan epiglottis ti mangserra iti pagserkan no agalimonkayo.

Kalpasanna lumasat ti angin iti laringe, isu a yan dagiti kuerdas bokalesyo. Sumaganad isut’ dandani 11.5 centimetros a trachea, wenno windpipe, a pabilgen ti agarup 20 a kasla itsura ti C a nalukneng a tultulang a nadayday nga agpapada ti kaaddayuda iti intero a kaatiddogna. Ti windpipe ngarud agsangan iti dua a 2.5 centimetro ti kaatiddogna a tubtubo a maawagan kangrunaan a bronchi. Ti maysa a bronchus sumrek iti kannigid a bará, ti sabali iti kannawan a bará. Iti uneg dagiti bará dagitoy a tubtubo mabingbingayda pay iti ad-adu a sangsanga.

Daytoy a panagsasanga maulit-ulit a mapasamak iti uneg ti bará agingga a maysa a kasasaad a kas iti kayo ti maporma, nga addaan iti kayo, sangsanga, ken babassit a sangsanga. Siempre, iti tunggal panagsanga bumassit a bumassit ti dalanen ti angin. Kalpasanna sumrek ti angin iti bassit a sangsanga a maawagan bronchioles, a tunggal maysa adda diametrona nga agarup 1 milimetro. Agturong dagiti bronchioles kadagiti babbabassit pay a dalanen, isu a mangipan iti angin kadagiti agarup 300 a babbabassit a supot ti angin a maawagan alveoli. Dagitoy a supot ti angin nararaayda ket kakaslada agbitbitin a rinaay ti ubas wenno babassit a lobo. Ditoy nga agpatingga ti kasla kayo a sistema iti dalanen ti angin ket ti angin makagtengen iti maudi a pagtungpalanna.

Ti Maudi a Pagtungpalan

Inton makagtengen iti maudi a pagtungpalan, addan ti angin nga angsenyo iti nakaing-ingpis ti didingna nga alveoli. Dagitoy agrukodda laeng iti 0.5 micron ti kaakabana. Ti papel a nausar itoy a magasin ket agarup 150 a daras ti kapuskolna ngem ti diding ti alveoli!

Tunggal maysa kadagitoy babassi-usit nga alveoli ket naabungotan iti linabag dagiti urat ti dara a maawagan pulmonary capillaries. Dagitoy a capillaries ket akikid unay ta maysa laeng a selula ti nalabaga a dara ti makalasat iti maminsan! Ket dagiti didingna nakaing-ingpis ta ti carbon dioxide iti dara sumlep iti alveoli. Ti oksihena, ngarud, lumasat iti kasungani a direksion. Rummuar iti alveoli tapno agsepen ti nalabaga a selula ti dara.

Tunggal maysa kadagitoy a nalabaga a selula ti dara, wenno corpuscles, a lumasat a sinaggaysa, agtalinaedda iti pulmonary capillaries iti agarup tallo a kakapat ti maysa a segundo. Daytoy ket adun a tiempo a panagsinnukat ti carbon dioxide ken ti oksihena iti lugar. Daytoy pannakaiyakar dagiti gas ket babaen iti pamay-an a maawagan diffusion. Ti addan oksihenana a dara ngarud lumasatdan kadagiti daddadakkel nga urat iti bará, a kamaudiananna makagteng iti kannigid a paset ti puso, isu a pakaibombaan ti dara iti intero a bagi kas sungrod iti biag. Amin-amin, alaenna ti agarup maysa a minuto para iti dara a lumasat iti daytoy a nakarikrikut ti pannakadiseniona a sistema!

Itan ta nakagtengen ti angin iti maudi a pagtungpalanna, kasano ti iruruarna iti bará nga addaan iti awit a carbon dioxide? Masapul kadi ti maikadua a grupo dagiti dalanen ti angin a mausar a pangiruaran? Maysa a pakaskasdaawan iti disenio, daytoy a “kayo” iti pagangsan iti baráyo mausar nga agpadpada maipaay iti sumrek ken rummuar nga angin. Makapainteres, bayat nga ikkatenyo iti baráyo ti carbon dioxide babaen ti panagsang-awyo, mapagpigergeryo met ti kuerdas bokalesyo, isu a mangpataud iti timek a nasken iti panagsao.

Panangkontrol iti Kualidad

Bayat ti ilalasat ti angin iti agong ken ngiwatyo, iti kinapudnona daytoy ti tamtamingen ti estasion a mangkontrol ti kualidad. No nalamiis unay ti angin, daytat’ dagus a mapapudot iti kalalainganna a temperatura. No napudot unay ti angin, daytat’ mapalamiis. Aniat’ mapasamak no ti angin ket nakamagmaga? Dagiti diding ti agongyo, dagiti sinus ti agongyo, ti karabukob, ken dagiti dadduma a dalanenna naap-apanda iti pluido a maawagan buteg. No makalang-abkayo iti namaga nga angin, ti basá ti buteg mamagaan iti angin. Inton ti angin makagtengen iti kaadayuan a paset ti baráyo, addaanen ti relatibo a kinabasá a dandani 100 porsiento. Makapainteres, no agsang-awkayo, isubli ti angin ti nasurok a kagudua iti kinabasána iti buteg.

Daytoy a mangkontrol iti kualidad a sistema ramanenna met ti moderno a sagatan ti angin. Iti uneg ti maysa nga aldaw, agarup 9,500 a litro iti angin ti lumasat iti bará. Daytoy nga angin masansan a napno kadagiti makaimpeksion nga ahente, dagiti makasabidong a bambanag, asuk, wenno dadduma pay a rugit. Nupay kasta, ti sistema ti pagangsanyo nadisenio a mangikkat iti kaaduan kadagitoy a mangmulit a bambanag.

Iti damo, dagiti buok ken ti kulanit ti buteg iti agongyo aramidenda ti pasetda a mangtiliw kadagiti daddadakkel a rugit. Kalpasanna, addaankay kadagiti minilion a mikroskopiko, kakasla buok a banag nga agtubo iti diding ti pagangsanyo. Dagitoy ti maawagan cilia. Kakasla gaod, dagitoy ti agsublisubli nga agiwas iti kapartak nga agarup 16 a daras iti maysa a segundo, a mangiduron a mangyadayu kadagiti narugit a buteg manipud iti bará. Agpannuray met ti baráyo iti serbisio dagiti naisangsangayan a selula, a maawagan alveolar macrophages, a nadisenio a mangpapatay iti bakteria ken manglapped kadagiti makadangran a bambanag.

Gapuna, ti angsenyo nga angin nadalusanen ken nasagaten sakbay a makagteng iti kadedelikaduan a tisyu iti baráyo. Pudno unay, maysa a nakaskasdaaw a disenio!

Maysa nga Automatiko a Sistema

Saan a kas iti taraon ken danum, ti oksihena mabalin a magun-odan iti aglawlaw nga awan ti aniaman a ginagara a panangikagumaanyo. Iti kapartak a 14 a panaganges iti tunggal minuto, ti nasalun-at a paris ti bará automatiko a makagun-od iti oksihena manipud iti angin. Uray pay bayat ti pannaturog agtultuloy nga agtrabaho ti baráyo a di masipsiputan.

Mabalinyo met a pilien ti temporario a panangtimbeng itoy nga automatiko a sistema. Gapuna, mabalin a gagaraenyo a kontrolen ti panagangesyo agingga iti kayatyo. Ta, kayatyo kadi nga agtultuloy nga automatiko ti mekanismo ti panagangesyo bayat ti panaglangoyyo iti uneg ti danum? Iti kapartak a 14 nga anges iti tunggal minuto, addaankay kadi ti umdas a tiempo nga aglisi iti napnot’ asuk a kuarto bayat iti uram no dikay mamedmedan ti panagangesyo? Siempre, daytoy nga automatiko a sistema di mabalin a labsingen iti mabayag a tiempo. Kalpasan ti sumagmamano a minutos iti kaaduanna, talaga nga agsublin ti bará iti automatiko a kasasaadda.

Ngem aniat’ mangtignay kadagiti piskel a mangpabussog wenno mangpakeppes iti baráyo bayat daytoy nga automatiko a panagandar? Ti sentro a mangkontrol masarakan iti ungkay ti utek. Ditoy dagiti naisangsangayan a receptors ti mangsiput iti kaadu ti carbon dioxide iti bagi. No umadu ti carbon dioxide, maipatulod dagiti mensahe babaen iti sangal dagiti nerbio, isu a mangtignay kadagiti umiso a piskel iti panaganges.

Daytoy ti mangipaay iti nakaskasdaaw a panagbaliwbaliw iti sistema ti pagangsan. Ti bará kabaelanna a tamingen uray pay ti dagdagus a panagbaliw ti aramidyo. Kas pangarigan, bayat ti makabannog nga arsisio, mabalin nga usaren ti bagiyo ti agarup 25 a daras a kaadu ti oksihena ket mangpataud iti agarup 25 a daras ti kaaduna a carbon dioxide no idilig iti kaaduna no agin-inana. Nupay kasta, dagiti baráyo dandani giddato a makibagay iti kapartak ken kauneg ti panagangesyo tapno mabagayanna ti kankanayon a panagbaliw ti kasapulan nga oksihena.

Addada dadduma a moderno a pangtimbeng tapno mabaelan ti baráyo ti agandar a siuumiso. Kas pangarigan, dadduma a piskel a nausar maipaay iti panaganges nausarda met kadagiti dadduma nga aramid, kas iti panagalimon ken panagsao. Dagitoy a pakausaran matimbengda tapno mammano a bianganda ti panagangesyo. Ket amin daytoy maaramid nga awan ti aniaman a panangsipsiputyo. Wen, automatiko!

Siempre, mabalin a maaramid dagiti adu a di umiso a bambanag iti baráyo, nangnangruna no nakapuy ti resistensiayo. Tapno inaganan ti sumagmamano a saksakit, adda ti angkit, brongkitis, emphysema, kanser ti bará, edema ti pulmon, pleurisy (nadanum a bará), pneumonia, tesis, ken adu nga impeksion iti bakteria, mikrobio, ken buot.

Ngem dagitoy a saksakit saan a resulta ti dakes wenno di umiso a disenio dagiti bará. Kaaduan a saksakit ti bará ket resulta iti pannakaisarang kadagiti mangmulit a bambanag, tapuk, ken dagiti sengngaw nga ibelleng ti tao iti aglawlaw. Minilion itatta ti agsagsagaba iti kanser iti bará, brongkitis, ken emphysema gapu iti panagsigarilio ken dadduma pay a panangabusotayo iti sistema ti pagangsan.

Iti sidong dagiti normal a kasasaad, nupay kasta, dagiti baráyo agtalinaedda a kas pakaskasdaawan iti disenio ken kas pammaneknek iti Naindaklan a Diseniador, ni Jehova a Dios! Pudno unay, kas kinuna ti salmista, ‘nakaskasdaaw, ken nakaam-amak ti pannakaaramid[tayo].’—Salmo 139:14.

[Kahon iti panid 22]

Apay a Mapasamak Dayta?

Baen: Di inggagara ken napartak nga iruruar ti angin iti ngiwat ken agong. Dagiti pungto ti nerbio iti agong ti mamagbaen kadakayo tapno ikkatenna ti makasinga a banag iti agongyo. Ti nalamiis nga angin mabalin met a pataudenna ti panagbaen. Ti baen mabalin a pataudenna ti kapartak ti angin nga agingga iti 166 kilometros iti tunggal oras ket iruarna ti agingga iti 100,000 a tedted ti buteg ken mikroorganismo. Gapu itoy, malaksid no apputennyo a naimbag ti ngiwatyo ken agongyo, ti baenyo mabalin a makadangran kadagiti dadduma a tattao.

Uyek: Dagus nga iruruar ti angin, a mangikkat iti bará kadagiti makadangran a sustansia no ti ap-ap ti pagangsanyo ket masinga. Ti panaguyek mabalin met a ginagara a panangdalus iti karabukob wenno ti bronchi. Kas iti baen, ti panaguyek makaisaknap kadagiti mikrobio a mangpataud iti sakit.

Saiddek: Ti kellaat, di ginagara nga iseserrek ti angin a patauden iti sagpaminsan a panagkeppes ti diaprama. Daytoy a dagus a panagkeppes mabalin a patauden ti pannakasinga dagiti organo iti asideg ti diaprama. Ti kellaat a panagkeppes pastrekenna ti angin iti bará babaen iti laringe. Bayat a sumrek ti angin iti laringe, sagidenna ti epiglottis, a mamagpigerger iti kuerdas bokales. Daytoy ti mamataud iti saiddek.

Panagurok: Maysa a naungor a timek bayat ti pannaturog, a gagangay a patauden ti panaganges ti tao iti ngiwatna. Dagiti nalukneng a tisyu iti atep ti ngiwat iti asideg ti karabukob agpigergerda bayat ti ilalasat ti angin. Ti bibig, pingping, ken dagiti abut ti agong mabalin nga agpigerger met. No nakadatakayo a maturog, agnganga ti ngiwat, ket serraan ti dila ti pagangsan. Ti panagsikig a maturog pasardengenna ti panagurok.

Panagsuyaab: Ti nauneg a di ginagara a pananglang-ab iti angin a mapapati a kas tignay iti iyaadu iti carbon dioxide iti baráyo. Ti panagsuyaab natukoy a kas ti makaakar nga ugali iti kagimongan gaput’ makasuysuyaabka no makitam wenno mangngegmo ti maysa nga agsuysuyaab. Di mailawlawag dagiti sientista daytoy a pasamak.

[Dagiti Diagram iti panid 23]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Paringe

trachea

Main bronchi

Kannawan a bará

Dagiti sinus ti agong

Epiglottis

Laringe

Kuerdas Bokales

Kannigid a Bará

Detalye ti bronchiole

Pulmonary capillaries

Alveoli