Kasapulanyo Kadi ti Air-Conditioning?
DAYTAT’ napudot ken nadagaang nga aldaw. Ti init darangannakayo a siuulpit bayat ti panagawidyo manipud pagtrabahuan. Ngem inton luktanyo ti ridaw iti sango ti balayyo, adda nalamiis a pul-oy, makapabang-ar nga angin a mangabrasa kadakayo. Ah-h-h-h, air-conditioning! Anian a makapabang-ar dayta!
Ngem ipapanyo a daytat’ nalamiis, nalam-ek nga aldaw, ket inton luktanyo ti ridaw ti balayyo, adda napudot a pul-oy, makapabang-ar nga angin a mangabrasa kadakayo. Kunaenyo kadi a siyayaman iti bagiyo: ‘Ah-h-h-h, air-conditioning’?
Mabalin a saan. Nupay kasta, daytantot’ maikanatad a tignay. Ti “air-conditioning,” inlawlawag ti World Book Encyclopedia, “palamiisennat’ angin no napudot ti tiempo. Papudotennat’ angin no nalamiis ti tiempo.”
Nupay kasta, ti termino nga “air-conditioning” kaaduanna maiyaplikar iti panangpalamiis iti angin iti maysa a nakulong nga aglawlaw, dayta man ket balay, pagopisinaan a pasdek, auditorium, pagsinean, kotse, bus, tren, wenno dadduma pay a nakulong a lugar. Kaskasdi, ti air-conditioning ad-adu pay ti maaramidanna ngem ti panangbalbaliw iti temperatura ti angin; kontrolennat’ panaggaraw, kinadalus, ken agneb, wenno kinabasa ti angin.
Pannakapataud ti Rigat
Ngem aniat’ mangpataud iti sobra a pudot ken agneb iti maysa a nakulong nga aglawlaw? Siempre, ti kangrunaan a gubuayan ti pudot isut’ init. Kaskasdi, dakayo wenno dadduma a tattao nga adda iti balay, opisina, kotse, wenno dadduma pay a nakulong a lugar ket responsableda met. Ti makagapu ket agsipud ta datayo a tattao ket makina a manangparnuay iti pudot ken agneb. No ad-adda nga agpigsatayo, ad-adu met ti pudot ken agneb a pataudentayo. Uray no siuulimek nga agtugawtayo, patauden ti bagitayo ti sumagmamano a kaadu ti pudot ken agneb.
Gapuna tapno mabang-arantayo, ti pudot ken agneb nga iruartayo rebbeng a maikkat iti kapartak a kapareho iti pannakairuarna. No napartak unay a maikkat, malammintayo unayen. No maikkat a nakabambannayat, madagaangantayto unayen. Ti panangikkat laeng iti pudot ken agneb a pinarnuay ti sangagasut a tattao a siuulimek nga agtugtugaw iti nalawa a kuarto kasapulanna, iti teknikal a termino, agarup tallo a tonelada a pangpalamiis, wenno 36,000 Btu (British thermal unit) kada oras.
Ti maysa a Btu agarup a katupagnat’ pudot nga iruar ti maysa a sumsumged a puspuro. (Kas panangidilig, ti 252 calories irepresentarnat’ pareho a kaadu ti pudot kas maysa a Btu.) Gapuna, ti pudot nga iruar ti situtugaw a tao ket agarup a katupagna daydiay 360 a sumsumged a puspuro! Ngem mangnayon iti nakaro a pudot a patauden ti grupo ti tattao iti maysa a nakulong a lugar isut’ pudot a patauden dagiti silaw ken dadduma pay nga aplayans a de koriente a maus-usar. Gapuna nalaka laeng a makita ti pagsayaatan ti air-conditioning.
Pagimbagan ken Pagdaksan
Malaksid panangpataudnat’ makaay-ayo nga aglawlaw iti uneg, ti air-conditioning mabalin a pagsayaatan ti salun-atyo, nangnangruna no umisot’ pannakausar ken pannakamentenar ti alikamen. Mabalin nga ikkatennat’ bagas ling-et, ket yantangay masansan a sagatennat’ pollen, maipaaynat’ bang-ar kadagiti agsagsagaba iti hay-fever. Nangnangruna kadagiti natataengan, ti panangtempla kadagiti nakaro a temperatura ket pagimbagan ti salun-at, ken kasta met ti panangsukat iti nakulong nga angin iti presko ken ti panangikkat iti rugit ken tapuk, nga aramiden ti air-conditioning.
Nupay kasta, kakuykuyog dayta, ti agdama nga air-conditioning, a mangus-usar iti refrigeration, makapataud met kadagiti problema ti salun-at. Adut’ nagsakiten gaput’ nakaro a panaggiddiat ti temperatura iti ruar a nasurok a 40 degrees Celsius ken ti temperatura iti uneg a nababbaba ngem 26 degrees Celsius a pinataud ti air-conditioning. Kinapudnona, gapu itoy a rason daddumat’ nagkitakit nga agusar kadagiti moderno nga air-conditioner a kaykayatda dagiti bentilador iti bubida ket nagunggonaanda kas resultana.
Iti kasumbangirna, makuna a ti air-conditioning nakatulong iti ad-adu a matrabahuan dagiti agtartrabaho iti opisina. Tulonganna met dagiti delegado a tumabtabuno kadagiti kumbension iti nakulong nga arena wenno auditorium tapno ad-adda a makaimdengda. Sigurado nga umanamongkayo a narigat ti agalerto no dagita a pasilidad ket napudot ken marigatanka nga umanges.
Nasken met ti air-conditioning iti naballigi a panagandar dagiti adu nga industria. Iti industria ti taraon, ti air-conditioning ket nangnangruna a makagunggona. Pagbalinenna a posible ti pannakaipempen dagiti taraon iti intero a tawen babaen ti pananglappedna ti panagtubo dagiti bakteria a mangbangles. Lapdannat’ panagbuot dagiti arina kadagiti panaderia. Ket mausar met iti panagaramid kadagiti keso. Iti naminsan ti keso a Roquefort mabalin a maaramid laeng kadagiti kueba sadi Francia nga addaan nalamiis, nabasa nga angin. Ngem babaen ti air-conditioning, a mangtulad iti aglawlaw dagiti kueba, dagiti umas-asping a keso mabalinen a maaramid iti sadinoman.
Nupay kasta, ti moderno nga air-conditioning nainaig met iti ipapatay ken panagsakit ti adu. Kas pangarigan, idi 1976, bayat ti kumbension ti American Legion, 182 a Legionnaires ti nakaala iti nailasin kalpasanna kas Legionnaires’ a sakit, ket 29 ti natay. Maipapan iti isasaknap daytoy a sakit, ti The New Encyclopædia Britannica kunana: “Maipagarup a ti namulitan a danum kadagiti kangrunaan a paset ti air-conditioning maisaknapnat’ Legionella pneumophilia kadagiti tedted nga agturong iti arubayan nga atmospera.” Dagiti di nasayaat ti pannakamentenarna a sistema ti sentral nga air-conditioning nangiyeg iti pannakamulit ti angin a nangpataud met ti dadduma a saksakit.
Panangipaay iti Kasapulan
Mariknat’ adu a tattao a pudno a kasapulandat’ air-conditioning. Iti napalabas, dagiti nabasa nga ikamen a ruot naibalaybayda kadagiti tawa wenno ridaw iti kalgaw, ket ti sumrek nga angin lumamiis bayat a pukawenna ti basá. Agarup 500 a tawen ti napalabas, napartuat ti kaunaan a mekanikal a bentilador. Nangipaay iti pannakabang-ar manipud iti pudot babaen ti panangisaknap iti angin. Uray ita adu a tattao masarakanda a ti laeng kasapulan tapno mapalamiisanda bayat ti kalgaw isut’ bentilasion nga iyeg ti nasayaat a bentilador.
Kadagiti arig-disierto a lugar a nababa sadiay ti agneb, adut’ mangtagiragsak iti nalaka a pamay-an ti panangpalamiis. Iti dayta a sistema, ti angin iti ruar ket masusop babaen iti nabasa a fiber mat, ket iti kasta ti angin mapalamiis sakbay a sumrek iti pasdek. Iti daytoy a klase ti panagpalamiis, nupay kasta, ti angin iti uneg masapul a mapalubosan a rummuar iti kapartak a kapareho ti iseserrek ti nalamiis nga angin. Masansan nga umdasen ti pannakailukat ti sumagmamano a tawa. Nupay kasta, daytoy a klase ti air-conditioning masansan a mapaneknekan a di naimbag gapu ta ti kinabasa ti angin ket maingato kadagiti di komportable a tukad.
Ti kasapulan, ngarud, ket naipaay itay nabiit idi napatanor ti pamay-an a panangpalamiis iti angin. Kinapudnona, ti prinsipio ti panagandar ti moderno nga air-conditioner ket umasping iti daydiay repriherador iti pagtaengan a mausar a mamagtalinaed a nalamiis ti taraon. Gapuna, ti pasdek nga addaan air-condition—nalabit ti balay wenno opisinayo—agbalin, kaiyariganna, a maysa a repriherador.
Tapno ibaba ti temperatura ti angin iti uneg, mapalamiis ti napudot nga angin apaman nga agrikus. Tapno maibanag daytoy, maysa a likido a nalaka nga agmaga a pagpalamiis (refrigerant) ti mairikus babaen ti maysa a set ti evaporator coils. Bayat a ti blower iyegnat’ napudot nga angin kadagitoy a coil, ti refrigerant agmaga ket sagepsepenna ti pudot, iti kasta palamiisenna ti angin. Daytoy napalamiis nga angin maisublinton iti lugar a mapalpalamiisan. Dadduma a kinabasá maikkat met inton mapalamiis ti angin; agbalin a likido iti nalamiis nga evaporator coils santo mairuaren.
Kabayatanna, ti refrigerant, a namagaan gaput’ pannakasagepsepnat’ pudot, lumasat iti maysa a compressor. Sadiay pumigsat’ puersana. Kalpasanna mapuersa a dumalan kadagiti condenser coils, a sadiay ti pangikkatanna ti pudotna ket agsubli a likido. Mairuar ti pudot manipud iti pasdek, ket ti refrigerant agrikus manen a lumasat iti evaporator coils tapno itultuloyna ti panangpalamiisna.
Ti pamay-an a panangkondision iti angin babaen iti refrigeration ket nabiit pay a namunganay. Ti maysa nga air-conditioning a yunit a nairanta a pakabang-aran ti tao ket immuna a nasusar iti maysa a pagsinean idi 1922. Ti umuna nga air-conditioning para kadagiti tren ket naikapet idi 1931, ket idi 1939 damo a naikapet dagiti yunit kadagiti kotse. Iti sumaganad a tawen, naiyam-ammo dagiti yunit kadagiti bus. Dagiti pagtaengan ken apartmen nangrugida a nagusar iti air-conditioning idi 1930’s.
Ti pakasapulan iti air-conditioning a marikna ti tattao ket nalawag nga agduduma. Nupay kasta, adda paset ti temperatura a pakabang-aran ti adu a tattao. Komportable ti kalamiis a manipud ti 22 degrees Celsius inggat’ 26 degrees Celsius, nga adda relatibo nga agneb a manipud 40 porsiento inggat’ 60 porsiento. No nalamiis unay ti panawen a kasapulan ti pangpapudot, adu a tattao ti komportable no ti temperatura ket manipud 22 degrees Celsius inggat’ 24 degrees Celsius.
Iti kasumbangirna, no napudot iti ruar, kaaduan ti komportable no ti air-conditioning pagtalinaedennat’ temperatura iti uneg manipud 24 degrees Celsius inggat’ 27 degrees Celsius. Ngem no nangato unay ti temperatura iti ruar ket ti maysa kadarato nga umuneg ken rummuar, maipaay ti pagimbagan ti salun-at nainsiriban ti panamagtalinaed iti temperatura iti uneg a nangatngato ngem iti gagangay.
Kasapulanyo Kadi Dayta?
Gapuna, agpannuray iti kasasaadyo, ti air-conditioning ipaayannakayo iti ad-adda a komportable nga aglawlaw. Wen, adda dadduma a lugar iti lubong a saan a kasapulan dayta wenno uray pay matarigagayan. Wenno ti igagatang ti air-conditioner ket saanyo a kabaelan gaput’ ekonomia.
Nupay kasta, mabalin a maikeddengyo a dagiti pagimbagan a magun-odanyo iti air-conditioning maitutopda iti gastos a kasapulan tapno maaddaan iti dayta. No ti yunit ket umiso ti pannakapilina, kinadakkelna, pannakaikabitna, pannakausarna, ken pannakamentenarna, makapagserbinto iti napaut kadakayo a buyogen ti bassit a gastos ken, pudno unay, nayonannat’ bang-aryo.