Aniat’ Ammoyo Maipapan iti Temperatura?

ANIAT’ ad-adda a makaparelaks ngem iti panag-shower wenno panagdigos iti napudot iti nalammin nga aldaw? Ngem no ti danum ket napudot unay wenno nakalamlamiis, mabalin a madit’ panagriknayo ket mabiit laeng ti panagdigosyo. Aniat’ mamagbalin iti panag-shower wenno panagdigos a makaay-ayo imbes a makapabuteng? Siempre, isut’ temperatura ti danum.

Ti temperatura ti angin iti ruar maysa met a pakaseknan iti tunggal aldaw. Ti pannakaammo iti temperatura tulongannatayo nga agdesidir no aniat’ ikawestayo wenno no kasano nga iplano ti aldawtayo. Yantangay ti pannakaammo iti temperatura ket makatulong unay, masansan nga idispley dagiti publiko a patakder dayta a kadua ti pagorasan.

Kaskasdi, agdepende no sadinot’ pagnaedanyo, ti numero a maipakita mabalin nga iparangnat’ naiduma a kasasaad. Ta, kas ehemplo, ti 40 degrees idiay Estados Unidos kasapulannat’ panagkagay iti napuskol idinto ta ti 40 degrees idiay Europa kasapulannat’ kaingpisan a bado a mabalin.

Pagrukodan ti Temperatura

Simple laeng, kadagiti pakausaran ti rukod a Fahrenheit, a kas koma iti Estados Unidos, ti 40 degrees ket nalamiis, a ngatuen bassit ti freezing point ti danum. Ngem idiay Europa, a gagangay a pakaus-usaran ti Celsius a rukod, ti 40 degrees irehistronat’ temperatura a nakapudpudot. Iti daytoy nga artikulo, usigentay laeng dagitoy dua a pagrukodan nga us-usaren ti pangkaaduan. Sadinot’ naggapuan ti Fahrenheit ken ti Celsius a pagrukodan ti tempretatura?

Idi 1714, ni Gabriel Daniel Fahrenheit, maysa a pisiko nga Aleman, nagusar iti maysa a termometro a mercurio tapno mangaramid iti pagrukodan ti temperatura. Nangikeddeng iti tallo a permanente a lugar. Tinarigagayanna a ti zero a paset iti pagrukodanna isut’ kababaan inggat’ mabalin. Gapuna pinaglaoknat’ yelo, danum, ken asin, ket ti temperatura daytoy a napaglalaok bimmaba iti kababaaan a paset a mabalinna idi a magun-odan. Dayta a temperatura nagbalin a 0 degrees iti pagrukodanna. Kalpasanna, pinili ni Fahrenheit a ti temperatura ti nasalun-at a bagi ti tao isut’ makingngato a paset ti pagrukodanna. Inkabilna dayta a temperatura a 96 degrees. (Nupay kasta, manipud idin ti temperatura ti nasalun-at a bagi ti tao nasarakan nga agarup 2 1/2 degrees a nangatngato ngem iti impasdekna.) Tapno maikeddeng ti maikatlo a permanente a paset, rinukodna ti freezing point ti danum ket naammuanna a daytat’ 32 degrees. Idi agangay, ti pangrukodan naipakat met iti boiling point ti danum. Ti temperatura nagparang a 212 degrees iti patas ti baybay, isu nga idi agangay inkeddeng ni Fahrenheit a daytat’ makingngato a paset ti pagrukodanna.

Maysa a kapatada ni Gabriel Fahrenheit isu ni Andres Celsius, maysa a Sueko nga Astronomo, a nagbiag idi 1701 inggat’ 1744. Idi 1742, nangaramid met ni Celsius iti pagrukodan ti temperatura a mabigbig met babaen ti nagan ti nangimbento. Ti pagrukodan naibatay iti dua a permanente a paset: ti zero degrees isut’ freezing point ti danum, ket ti 100 degrees isut’ boiling point ti danum iti patas ti baybay. Yantangay biningbingay ni Celsius ti termometrona iti 100 nga agkakapada a paset, maawagan met daytoy iti centigrado a pagrukodan ti temperatura. Ti Celsius a pagrukodan ket us-usaren dagiti lugar a maakseptar dagiti metriko a sukat.

Yantangay ti Fahrenheit ken Celsius a pagrukodan gagangay a maus-usarda itatta, masansan a kasapulan nga ikumberte ti maysa iti sabali. Kasano a maaramidan daytoy? Bueno, makitayo a ti paggiddiatan ti boiling point ken freezing point iti Fahrenheit a pagrukodan ket 180 degrees (212 degrees ikkatam iti 32 degrees). Ngem no iti Celsius a pagrukodan, daytat’ 100 degrees. No kasta ti proporsion kadagitoy dua a pagrukodan ket 180/100, wenno 9/5.

Ngarud, tapno maikumbertem ti Fahrenheit iti Celsius, umuna nga ikkatem ti 32 manipud temperatura a Fahrenheit. Samonto multiplikaren ti paggidiatanda iti 5/9. Kas ehemplo, kunaem a ti temperatura iti Fahrenheit ket napudot unay a 104 degrees. Tapno maala ti temperatura a Celsius, ikkatem ti 32 manipud 104, isu a mangiyeg iti 72. Kalpasanna multiplikarem ti 72 babaen ti 5/9. Ti resulta ket 40, a daytat’ temperatura iti Celsius. Pudno unay, ti 40 degrees Celsius ket nakapudpudot!

Iti sabali a bangir, tapno mabaliwam ti Celsius iti Fahrenheit, masapul a multiplikarem ti Celsius iti 9/5 sakanto nayonan iti 32. Ngarud, kas ehemplo, kunaem a ti temperatura ket 20 degrees iti Celsius. Aniat’ katupagna iti pagrukodan a Fahrenheit? No multiplikarem ti 20 iti 9/5, maalam ti 36. Ket no inayonmo ti 32 iti 36, makagtengka iti 68 degrees a temperatura iti Fahrenheit.

Ania ti Temperatura?

Ti temperatura ket maysa a rukod ti kinapudot ken kinalamiis. Ngem aniat’ mamagbalin iti maysa a banag a napudot ken nalamiis? No makitam la koma ti molekular ken atomiko a pannakabukel dagiti bambanag bayat a pumudotda, makitam dagiti nagduduma a panagbalbaliw a maaramid. Alaem kas ehemplo ti sangakaserola a danum a maipappapudot.

Dagiti molekula ti danum pumarpartak ti panaggarawda. Di agbayag, agbureken ti danum. Mapasamak dagitoy no ti molekula ti danum aggarawda a nakaparpartak unay nga agsisinadan ket saandan a makapagdedekket a sangsangkamaysa iti likido a porma. Ti danum mangrugrugin nga agbalin a gas, isu a makitatayo a kas sengngaw.

Dagiti burek a gas mapormada nga umuna iti uneg ti kaserola, yantangay idiay ti kapudotanna. Nupay agtultuloy a mainayon ti pudot bayat a ti danum mapagbalin a sengngaw, ti temperatura ket di agbalbaliw. Ngamin ta kasapulan ti inerhia a mamagsisina kadagiti molekula manipud likido a kasasaad ket iyallatiwna ida iti gas a kasasaad. Ti mainayon a pudot ipaayna dayta nga inerhia isu nga imbes nga ad-adda a papudotenna ti danum, ad-adu lat’ molekula ti danum nga iyallatiwna iti gas a kasasaad.

Dagiti molekula ti danum iti gas a kasasaad pumarpartak ti panaggarawda, agpigergerda ken agsisinnukatdat’ posision a kagiddan ti ingangato ti temperatura. No ti temperatura ti sengngaw ngumato iti kasta unay, kunaem nga iti binilion a degrees, uray dagiti elektron maikkatda iti atomo. Kadagiti kasta a nangangato a temperatura, ti nukleo, dagiti babassit a pinakasentro ti atomo, agdidinnungparda a mangpataud iti nuklear a reaksion. Kinapudnona, daytoy ti ideya nga adda iti likudan ti panggep a mangusar ti nuklear a panamagtipon (fusion) tapno mangpataud iti puersa.

Dagiti Tukad ti Temperatura

Kas pagaammon, ti temperatura awan makingngato a pagbednganna. Iti kasumbangirna, mabalin nga adda makimbaba a pagbednganna. Ti absolute zero naipasdek iti -459.67 degrees Fahrenheit wenno -273.15 degrees Celsius. Daytoy ti paset a dagiti molekula ken atomo ti maysa a banag kabassitan ti inerhiada.

Ti rabaw ti planeta a Pluto mapattapatta nga agarup -350 degrees Fahrenheit, wenno -210 degrees Celsius ti temperaturana. Idi 1965, naadal dagiti astronomo a ti ngisit ti law-ang agarup -457 degrees Fahrenheit, wenno -270 degrees Celsius ti temperaturana, 3 degrees laeng iti ngatuen ti absolute zero iti Celsius a pagrukodan. Iti kasumbangirna a paset, ti tengnga ti init mapapati nga addaan agarup 15 milion degrees Celsius. Ngem dagiti bituen a dakdakkel ngem ti init—ken adda dagiti bituen a rinibo a daras a dakdakkel pay—mabalin a nangatngato nga amang ti temperaturada.

Dagiti ngay nagduduma a tukad ti temperatura ditoy daga? Ngumato ken bumabada iti assideg a tukad. Idiay Antarctica ti temperatura a -128.6 degrees Fahrenheit wenno -89.2 degrees Celsius, ket narukod idi Hulio 21, 1983. Ket ti kangatuan a rekord ti temperatura a 136 degrees Fahrenheit, wenno 58 degrees Celsius, nairehistro idiay El Azizia, Tripolitania, idiay Makin-amianan nga Africa idi Setiembre 13, 1922. Ngem ti kaaduan a tattao dida napasaran uray iti asideg laeng dagidiay nga agsinnumbangir a temperatura. Makapagyamantay iti Namarsuatayo, a ni Jehova a Dios, ta ti tukad ti temperatura ditoy daga agtaltalinaed iti sidong dagiti nababa a pagbedngan. Kas resultana, ti biag ditoy daga ket matagiragsak.

[Diagram iti panid 13]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Fahrenheit Celsius

98.6 37 Normal a temperatura ti bagi

32 0 Agyelo ti danum

-460 -273 Absolute zero