Apay Timmaud ti Pakasapulan iti Liga
TI GUBAT Sangalubongan I ket uppat a tawen a holocaust iti ipapatay ken pannakadadael, a pulos a dipay nakitkita a napasamak ti kasta. Nabingay iti dua nga agbinnusor a panagkakadua, amin dagiti dadakkel a pannakabalin ti lubong, ken dagiti dadduma pay, nakigubatda, a ti tunggal dasig manginanama iti balligi, a naparegta babaen iti ikkis ti pananganamong ti umili isu a mangipagarup a ti gubat ket maysa a nadayag a kapadasan.
Ngem iti uneg ti sumagmamano a bulbulan, naammuan laeng ti lubong ti nakasasaem a pagbanagan iti gubat. Ket idi nagpatinggan, ti kasta unay a nadara a panagpipinnatay, ti awan-asina a pannakasayang dagiti biag ken sanikua, ti nangibati iti lubong iti sidong ti kasta unay nga utang gapu iti gubat. Masapul nga adda maaramid a manglapped iti panagbalin ti kasta a suppiat a gubat. Apay a di maaddaan iti urnos a dagiti nasnasion mabalinda a risoten dagiti panagsusuppiatda a sitatalna imbes a babaen iti militar? Maysa a baro a kapanunotan? Saan met.
Apay a Di Nagballigi dagiti Immuna a Panangikagumaan
Sakbay ti Gubat Sangalubongan I, naipasdek ti maysa a korte a mangpadas a mangrisot a sitatalna kadagiti panagsusuppiat. Dayta ti Permanent Court of Arbitration idiay The Hague iti Netherlands. Idi nasapa pay a 1900’s, adut’ tattao a manginanama a dayta mabalin nga agbalin a sentro a sadiay ti panangibabaet sukatanna ti gubat. Ngem aniat’ napasamak idiay Hague Peace Conference idi 1899 ken 1907 a nangiturong iti pannakaipasdek daytoy a korte, a nalatak a maawagan Hague Court?
Kadagiti dua a gimong dagiti naibagi a nasnasion dida inawat ti panagpasakop iti compulsory arbitration, ket dida met limitaran wenno kissayan ti urnongda nga armas. Kinapudnona, dida inawat ti aniaman a singasing a kissayan ti armas ken linapdanda ti aniaman a plano a mangpilit kadakuada a mangrisot iti dida pagkinnawatan babaen iti panangibabaet.
Gapuna, idi ti Hague Court nangrugin nga agandar, sinigurado dagiti nasnasion a dayta dina limitaran ti naan-anay a kinawaywayasda. Kasano? Babaen iti nalaka a pamay-an: Pinagbalinda a di kasapulan ti panangipan iti kaso iti imatang dagiti uk-ukom. Ket dagiti nasnasion a mangipan kadagiti panagaapada ditoy a korte dida mapilit a mangalagad iti aniaman a pangngeddeng nga ipaay dayta.
Nupay kasta, daytoy a panangsipsiput iti nasional a kinaturay daddadaelenna ti talna ken kinatalged iti lubong. Gapuna nagtultuloy ti salisal iti armas a di nalaplapdan agingga a dayta kamaudiananna ti nangiturong iti panagririnnupak ti sangatauan isu a nangdadael iti talna ti lubong idi kalgaw iti 1914.
Nakalkaldaang ta kabayatan ti ilalabas dagiti maudi a minutos iti talna, ti Serbia, iti panangsungbatna iti ultimatum nga inted ti Austria, inyebkasna ti “panangawatna iti panagkappia babaen ti panangipabiangna iti parikut . . . nga ikeddeng ti International Tribunal iti Hague.” Ngem agsipud ta di inkapilitan ti panangusar iti Hague Court, di mapilit ti Austria a mangawat itoy a “panagtulag nga agkappia.” Gapuna naideklara ti gubat tapno salimetmetan ti talna—ket nasurok a 20 milion a sibilian ken bangkay dagiti soldado ti kasukat dayta!
Dinawat ti Klero ti Liga
Idi Mayo 1919, ti obispo Episcopal a ni Chauncey M. Brewster imbagana iti kumbension iti diocese idiay Estados Unidos a “ti namnama ti lubong maipaay iti nalinteg ken agpaut a talna agpannuray iti pannakabalbaliw iti linteg dagiti nasnasion a maysa a baro nga autoridad. . . . Ti intermasional a linteg masapul a maikkan iti autoridad a napuerpuersa ngem dagiti pangngeddeng ti Kumperensia ti Hague [isu a nangipasdek iti Hague Court]. Ti panagtutunos dagiti nasnasion, ngarud, masapul nga adda iti nagkaykaysa nga asosasion nga addaan iti kasasaad a maysa a katulagan wenno liga.”
Ti kardinal iti Romano Katoliko a ni Mercier iti Belgium kasta met laeng ti kapanunotanna. “Para kaniak,” kinunana iti maysa nga interbiu idi Marso 1919, “ti kangrunaan a rebbengen dagiti Gobierno iti masanguanan a kaputotan isut’ pananglapped iti pannakaaramid manen dagiti krimen a mangpalpaladingit pay laeng iti lubong.” Inawaganna dagiti nangurnos iti katulagan ti talna idiay Versailles a “manangibangon iti baro a lubong” ket pinaregtana ti pannakaporma iti liga de naciones a mangibanag itoy a kalat. Inanamaenna a daytoy a liga agbalinto a naan-anay a mangitalimeng iti talna.
Ti umuna a panid iti The New York Times nga Enero 2, 1919, addaan iti sumaganad a paulo dagiti damdamag: “Inanamaen ti Papa ti Pannakaibangon ti Liga de Naciones.” Inyanunsio ti umuna a parapo: “Iti mensahena iti Baro a Tawen iti America, . . . inyebkas ni Papa Benedict ti inanama a ti Kumperensia ti Kappia mabalin nga agbanag iti baro a lubong nga urnos, a kadua ti Liga de Naciones.” Saan nga inusar a mismo ti papa dagiti sasao a “baro a lubong nga urnos” iti mensahena. Nupay kasta, dagiti inanama nga inyebkasna maipaay iti Liga ket nakatantan-okda ta asinoman iti Associated Press wenno ti Vatican Press Office nalawag a pagarupenda a dagiti sasao maitutopda unay.
Usigenyo dagitoy nga inanama a maitunos iti tiempo. Ti nariribuk a sangatauan iyikkisda iti pannakaipatingga ti gubat. Nakaad-adu a gubgubat kadagiti nakaad-adu a siglo pinataudna ti kasta unay a pukaw ken panangdadael. Ket ita ti kadadakkelan kadakuada amin nagpatinggan kamaudiananna. Para iti maysa a lubong a pagregreggetanna ti inanama, nagkallungogan dagiti sasao ti papa: “Maipasngay koma ti Liga de Naciones isu a, babaen ti panangikkat iti panagpalista dagiti soldado, kissayanna dagiti armas; isu a, babaen ti panangipasdek iti internasional a pangukoman, pukawennanto wenno risotennanto dagiti suppiat, isu a, babaen iti panangikabil iti kappia iti natibker a pamuon, ipanamnamananto iti tunggal maysa ti panagwaywayas ken ti panagpapada dagiti kalintegan.” No ti Liga de Naciones maibanagna amin dayta, pudno a dayta pataudenna ti maysa a “baro a lubong nga urnos.”
No Apay a Di Nagballigi
Iti teoria dagiti panggep ken pamay-an iti Liga kasla nakapimpintas, praktikal unay, ken epektibo. Ti Katulagan iti Liga de Naciones kunana a ti panggepna isut’ “mangparang-ay iti internasional a panagtitinnulong ken mangibanag iti internasional a talna ken talged.” Ti panangibanag iti talna ken talged agpannuray iti panagtitinnulong dagiti nasnasion ken iti “panangawatda iti obligasionda a saan a makigubat.”
Gapuna, no adda ti nakaro a panagsusuppiat, dagiti agsuppiat a miembro a nasnasion, gaput’ inkarida a salimetmetanda ti kappia, masapul nga ipanda ti kasoda “a pagsasaritaan wenno urnosen wenno tingitingen ti Konsilio” iti Liga. Mainayon iti dayta, ti Liga de Naciones innayonna ti Permanent Court Arbitration, idiay The Hague, iti sistema ti panangsalimetmetna iti talna. Sigurado, impagarupna, nga amin daytoy ikkatennanto ti peggad iti sabali manen a dakkel a gubat. Ngem dina inikkat dayta.
Sigun kadagiti dadduma a historiador, ti maysa a rason no apay a saan a nagballigi ti Liga a manangitalimeng iti talna isut’ di “pannakabigbig dagiti [adu] kadagiti miembrona iti gatad ti talna.” Ti pananglimitar kadagiti armas ket maysa a napateg a paset daytoy a gatad. Ngem dagiti nasnasion dida kayat dayta. Gapuna naulit dagiti paspasamak—a nakarkaro pay. Nagsasalisal manen dagiti nasion a mangurnong iti armas. Di makumbinsir ti Liga dagiti nasion nga agtitinnulong a manglapped iti salisal iti armas. Dida impangag dagiti amin a pakpakaasi ken panagrason. Nalipatan dagiti nasion ti dakkel a leksion iti 1914: Dagiti dadakkel a naurnong nga armas pinataudna ti pannakarikna iti namilitaran a kinatan-ok.
Ti panangbigbig ti pateg iti “nagkaykaysa a talged” isut’ maysa pay a nasken a gatad iti talna. Ti panangraut iti maysa a nasion ket mamatmatan a kas panangraut kadagiti amin a nasion. Ngem aniat’ pudno a napasamak no ti maysa rautenna ti maysa imbes a makisarita? Imbes nga agkaykaysada a mangpasardeng iti suppiat, nabingaybingay dagiti nasion iti nagduduma nga aliansa, a sapsapulenda ti salaknib ti maysa ken maysa. Dayta met laeng nga ulbod a kapanunotan ti nangiraman kadakuada iti riribuk idi 1914!
Ti Liga napakapuy met babaen ti panagkedked ti Estados Unidos a makikadua iti Liga. Adut’ mangipagarup a daytat’ “maysa a dakkel a pannakabalin nga addaan iti kinabaknang a mamagbalin iti dayta nga epektibo” ket ti kaadda ti America iti Liga mabalin a nakaipaay koma iti dayta iti kinasapasap a nasken unay iti panagballigina.
Ngem addada pay dadduma a rason no apay a saan a nagballigi ti Liga. Usigenyo daytoy negatibo a sasao iti pangrugian ti Katulaganna: “Aniaman a Miembro iti Liga, kalpasan iti dua a tawen a panangipakaammona iti panggepna, mabalin nga agikkat iti Liga.” (Artikulo 1(3)) Daytoy a panagpili, kasano man ti kasayaat ti panggepna, ti nangipaay iti Liga iti kinakapuy, ket daytoy, met, ti nangpakapuy iti pangngeddeng dagiti nasion nga agtalinaed a nasungdo iti dayta.
Daytoy a wayawaya nga agikkat ti nangikabil iti biag ti Liga iti sidong ti panangtengngel dagiti miembrona, a mabalin nga agikkat no kayatda. Dagiti paspasetna napatpategda ngem ti Liga a mismo. Gapuna idi dimteng ti Mayo 1941, 17 a nasion ti awanen iti Liga. Dagiti adu nga armas iti Gubat Sangalubongan II rebrebbekennan ti namnama iti “baro a lubong nga urnos” ken patpataudennan ti pannakarbek ti Liga.
Masapul nga adda nasaysayaat a pamay-an!
[Blurb iti panid 7]
Saan a nagballigi ti Liga de Naciones a nanglapped iti Gubat Sangalubongan II
[Ladawan iti panid 7]
Ti Casino, Italia, mabombomba, Marso 15, 1944
[Credit Line
U.S.Army