Panangmatmat iti Lubong
Sibibiag a Kaputotan
No bingbingayenyo dagiti Americano iti tallo a kaputotan manipud agtengnga nga 1800’s agingga iti 1920’s, mano a tattao manipud iti tunggal kaputotan ti sibibiag idiay Estados Unidos itatta? Adda nakagupgopan a nasurok a 30 milion, sigun iti Constitution iti Atlanta. Impablaakna ti sumaganad: Kadagidiay a naiyanak idi tawtawen 1860 agingga iti 1882, adda 3,000 a sibibiag itatta. Kadagidiay a naiyanak idi tawtawen 1883 agingga iti 1900, adda 1,100,000 a sibibiag itatta. Ket kadagidiay a naiyanak idi tawtawen 1901 agingga iti 1924, addada 29,000,000 a sibibiag itatta.
Kaaduan a Panagbaba ti Iglesia
Ti miembro ti kadadakkelan a denominasion a Protestante idiay Canada, ti United Church of Canada, naaddaan ti kaaduan a panagbaba iti dandani 20 a tawen, a bimmaba iti 21,000 a tattao idi napan a tawen. “Ngimmato dagiti miembro idi 1965 idi nagtalinaed iti 1,064,033,” kuna ti The Toronto Star, ngem adda ti agtultuloy a panagbaba ti panangsuportar iti iglesia nanipud idin. Ti bilang dagiti miembro ti iglesia itan ket 808,441, bimmaba iti nasurok a 250,000. Mairaman kadagiti makagapu iti panagbaba isu “ti supiat maipapan iti pannakaordin dagiti homoseksual” iti klero, kuna ti Star. Kuna ti maysa a kangrunaan a konserbatibo iti iglesia nga adda ti “kaaduan a pannakaupay iti panangidaulo ken pannakaiwanwan iti iglesia.”
Sakit a Pannakariribuk
Maysa kadagiti gagangay unay a saksakit iti isip kadagiti adulto kadagiti siudad mabalin a PTSD (post-traumatic stress disorder), kuna ti nabiit pay a bilang iti Archives of General Psychiatry. Maysa a panagadal nga inaramid dagiti sientista iti E.U. naammuanna a kadagiti 1,007 a tattao nga agedad iti nagbaetan iti 21 ken 30 nga agsapsapul iti pannakaagas, agarup 40 porsiento, wenno 394, ti nangireport a naisarangda kadagiti nakaro a makariribuk a paspasamak, kas iti panangraut wenno panangrames wenno ti pannakakita iti pannakapapatay ti maysa a tao. Nasurok a 75 porsiento kadagiti adulto a naisarang kadagita a paspasamak ti saan unay a naapektaran, ngem 9 porsiento ti nakapataud iti PTSD. Ti pannakariribuk kalpasan ti pasamak mabalin a mangrugi iti adu nga al-aldaw, lawlawas, bulbulan, wenno tawtawen pay kalpasanna. Dagiti nakalasat mabalin a malagipda a kasla mapaspasamak dagiti makariribuk a pasamak babaen iti maulit-ulit a pannakalagip ken pagam-amkan. Wenno dagiti sintomas mabalin met a pannakaisina iti ay-ayaten, nakaro a panagsuspetsa kadagiti dadduma, ken narigat a panangipamaysa iti panunot.
Salsaludsod dagiti Ubbing
Maysa a surbey iti kababalin dagiti ubbing a Pranses nga agedad iti manipud 12 agingga iti 15 años ipalgakna nga adu kadakuada (57 porsiento) ti makarikna a talaga nga adda Dios wenno nalabit adda Dios. Ipalgak met ti surbey a 59 porsiento kadakuada ti agkarkararag. Idi napagsaludsodanda no ania dagiti saludsod a sungbatanda, ti kankanayon a sungbat ket: “Aniat’ panggep iti biag?” Dadduma a salsaludsod ket: “Sadinot’ naggapuantayo, ken sadinot’ papanantayo?” “Aniat’ maaramidantayo a mamagbalin a makapainteres iti biag?” “Apay nga agadal a naimbag idiay eskuelaan?” “Anianto ti aramidek kamaudiananna iti biag?” Ti sosiologo a ni Françoise Champion ken Yves Lambert, a nangaramid iti surbey, napaliiwda nga iti isuamin, dagiti agtutubo itatta mariknada ti “kinakawaw, ti di maawatan a panagdandanag.”
Napeggad ti Yo-yo a Panagdieta
Ti kasla awan patpatinggana a panagkuttong ken panaglukmeg kadagiti dadduma a managdieta, a maawagan yo-yo a panagdieta, mabalin nga addaan iti serioso ken makapapatay a pagbanagan iti salun-at, kuna ti nabiit pay a panagadal iti The New England Journal of Medicine. Sigun iti The New York Times, ni Dr. Kelly D. Brownell, maysa a sikologo ken espesialista iti panaglukmeg idiay Yale University isu a nangidaulo iti panagadal, kinunana: “Ti panangpilit iti daytoy a kagimongan nga agbalin a nakuttong iti isuamin a pamusposan mabalin a mangipapaay iti nakaro a pannakadangran.” Ket sigun iti sabali pay a panagadal nga inaramid ti Federal Centers for Disease Control, dagiti tao a kumuttong ken lumekmeg iti nasurok a 11 kilogramo agpeggadda iti nasapa nga ipapatay ngem dagidiay nga agsigarilio. Namakdaar ni Dr. Browne: “Saan koma nga agdieta dagiti tattao no saanda a pudno a sisasagana a kumuttong ken taginayonen dayta iti agnanayonen.”
Kinaawan ti Pagtaengan kadagiti Agtutubo Umadu
Tinawen, ti Youth Accomodation Association idiay Sydney, Australia, isaganana ti maysa a listaan dagiti awan pagtaenganna nga agtutubo idiay siudad. Dua a banag a pakaseknan ti naiparang iti report itoy a tawen: (1) Umad-adu ti bilang dagiti agtutubo nga awan ti pagtaenganna, ken (2) dagidiay nga awan ti pagtaenganna aramidenda dayta iti nasapsapan nga edad. Kasta met, kadagiti nasurok a 15,000 nga agtutubo nga agsapsapul iti pagtaengan bayat ti umuna a kagudua iti 1990, 6,000 laeng ti nakasarak iti pagturogan wenno temporario a pagtaengan. Inadaw ti The Sydney Morning Herald ti maysa a pannakangiwat iti asosasion a kunkunana a ti bilang iparangarangna ti nakaro a parikut iti estado. “Ti parikut kadagiti awan pagtaenganna nga agtutubo nagtultuloy a kimmaro,” kunana pay. “Ti temporario a pagdagusan ket paset laeng ti solusion.”
Di Naagasan nga Alkoholismo
Ti Japan addaan iti parikut a panaginum, kuna ti Asahi Evening News. Dagiti Hapones a babbai ken agtutubo kumarkaron ti panagin-inumda. Nagdoblen ti bilang dagiti umin-inum idiay Japan iti napalabas a 25 a tawtawen, agingga iti dandanin 55 milion nga adulto. Ti napattapatta a 2.2 milion a managinum ket alkoholiko. No maawat dagiti pasiente iti kaaduan nga ospital iti damo pay laeng a tukad ti alkoholismo, dagitoy ti gagangay a maresita a kas agsagsagaba iti sakit iti dalem, iti pancreatitis, diabetes, wenno dadduma a saksakit, kuna ti report ti diario, iti panangitudona ti kangrunaan a biddut iti panangagas ti pagilian kadagiti alkoholiko.
Biddut a Panangpapatay
Dagiti autoridad iti Brazil idiay Mato Grosso us-usigenda ti panangpapatay isu a tallo a mannanakaw “ti namalmalo ken napuoran agingga ken patay iti kalsada babaen iti makapungtot unay a bunggoy—a dagiti ladawan ti intalimeng ti video.” Ti magasin a Veja nagkomento: “Dagidiay a napabasol iti panangibitay ken panangpapatay ket nagsayaatan nga ulo ti pamilia, politiko, ken mararaem a negosiante iti bassit nga ili. Mapanda makimisa a Dinomingo, agbayadda a nasapa iti buisda, ken sursuruanda dagiti annakda sigun iti nainget a pagalagadan.” Ngem no agibales ti bunggoy, mapasamak ti kasta unay a biddut. Ipadamag ti diario nga O Estado de S. Paulo: “Biddut a pinapapatay ti agarup 20 a tattao ni Josué Nascimento Silva, 15 años, babaen ti panangmalo.” Iti sabali a pasamak ‘maysa a 13 años a lalaki, a napaneknekan nga awan ti basolna, ti napapatay gapu ta naiparna a makisarsarita iti maysa a suspetsa idi nagparang dagiti manangpapatay.’
Napudno nga Etiketa
Maysa a napudno a pakaammo ti nabiit pay a rimsua iti maysa a di ipagpagarup a lugar—iti maysa a kaha ti sigarilio. Nasapsapa pay itoy a tawen, idiay Los Angeles, California, E.U.A., maysa a baro a kita ti sigarilio ti nagparang iti pagtagilakuan, a naikaha iti naan-anay a nangisit a kahon a naarkosan iti puraw a bangabanga ken nagkurus a tulang. Naiprenta iti sikigan ti kahon iti dadakkel a puraw a letra isu ti nagan ti sigarilio: DEATH. Sigun iti magasin a Newsweek, kunaen ti managpataud a nakalakon iti 25,000 a kaha, nga awan ti adbertismen malaksid iti naisangsangayan—ngem umiso—nga etiketana. Inanamaenna a palawaen ti paglakuanna iti nasion, nga awisenna dagiti managsigarilio a nakaub-ubing unay wenno inosente unay a saan a maamak a matay. Dagita a managsigarilio mabalin a dida ikankano ti pakdaar iti tunggal kaha iti sigarilio a Death: “No dikay agsigsigarilio, Dikay mangrugrugi. No agsigsigariliokayo, Sumardengkayo.”
Ay-ay dagiti Babbai Agpukpukawen Idiay Scandinavia
“Ti Scandinavia ti kasayaatan a lugar a pagnaedan no maysaka a babai,” kuna ti linawas a pagiwarnak iti London a The European. Ti kapaliiwan ket tinignay ti report ti Naciones Unidas maipapan iti kasasaad iti biag dagiti babbai no maidilig kadagiti lallaki iti nasurok a 160 a dagdaga. Ti panangala iti lugar ket naibatay kadagiti bambanag a kas iti kalintegan dagiti babbai, wayawaya, panagpapada iti sekso (ti nainkalintegan ken awan panangidumduma a panangtrato kadagiti tao aniaman ti seksoda), gundaway iti trabaho, ti sueldo, panangaywan iti salun-at, ti kinaragsak iti material, ken ti kasasaad iti kagimongan. Ti umununa iti listaan isu ti Finland, sarunuen ti Sweden ken Denmark. Iti Europa, ti Portugal ken Ireland ti kaudian iti panagpapada iti sekso. Ti kaudian unay iti listaan ti NU isu ti Kenya, a sadiay ti maysa a babai ket mainanama nga agbiag laeng iti kagudua ti kapaut ti biag ti maysa a lalaki.
Panangikagumaan a Maibusor iti Panagtabako
Nabiit pay nga indayaw ti maysa a pannakangiwat ti grupo a manangbalakad maipapan iti panagtabako ken salun-at iti World Health Organization ti Australia gapu iti panangidaulona iti lubong kadagiti panangikagumaan a maibusor iti panagtabako. Ti panagtabako maipariten kadagiti amin nga eroplano iti pagilian ken kadagiti lugan iti publiko kadagiti siudad, agraman kadagiti amin nga ospital ken sinean. Itan maar-aramiden ti panangallukoy iti gobierno ti estado a mangiparit iti panagtabako kadagiti restauran. Ipalgak ti nabiit pay a surbey a 92 porsiento kadagiti kliente iti restauran idiay Estado ti Victoria ti manganamong iti naiplano a panangiparit. Kinuna ti diario a The Australian a sigun iti eksperto iti linteg, asinoman nga agsagaba iti saan a nasayaat a salun-at gapu iti epekto iti pannakalang-ab ti sigarilio bayat ti pannangan iti maysa a restauran addaan iti legal a kalintegan a mangidarum iti makinkukua iti restauran.
Mabalin a tumultuladen ti Europa. Ti Constitutional Court iti Italia, nga isu ti kangatuan a bagi a mangipatarus iti Konstitusion, nabiit pay a binigbigna a dagiti umili adda kalinteganda a dumawat iti bayad iti “napasamak a pannakadangran gapu iti pannakalang-ab iti sigarilio.” Pinatalgedan ti korte a yantangay ipanamnama ti Konstitusion ti “kalintegan iti salun-at,” siasinoman nga agtabako iti lugar a publiko labsingenna “ti kangrunaan ken kaaduan a pannakaiparit ti panangdadael iti salun-at ti sabali” ket mabalin a bayadanna ti biktimana. “Ti bayad,” kuna ti korte, ket mainaig “kadagiti amin a pannakadangran a mabalin a manglapped iti tao a mangpennek iti bagina kas maysa a tao.”