Sigarilio—Idianyo Aya Ida?
Ti nasion a timmulong a nangyam-ammo iti tabako iti lubong ti mangidadaulo iti pannakaipakdaar dagiti peggadna.
INSURAT ti maysa a historiador nga “awan naisurat a pakasaritaan ti tabako sakbay ti pannakatakuat ti America.” Intukon dayta dagiti katutubo idiay Caribbean ken ni Columbus. Ti pannakailakona iti ballasiw taaw ti nangipasigurado iti pannakaispal ti Jamestown, ti umuna a permanente a nagindegan dagiti Britano idiay Amianan nga America. Ti pannakailakona ti timmulong a nanggasto iti Rebolusion dagiti Americano. Ket managmula idi iti tabako dagiti nagkauna a presidente ti E.U. a da George Washington ken Thomas Jefferson.
Kadagiti nabibiit pay a tiempo, inusar ti Hollywood dagiti sigarilio kas simbolo ti romansa, panangallukoy, ken kinalalaki. Inted ida dagiti soldado nga Americano kadagiti tattao a naam-ammoda kadagiti pagilian a nakibakalanda. Ket naikuna a kalpasan ti maikadua a gubat sangalubongan, nausar dagiti sigarilio kas kuarta “manipud Paris agingga iti Peking.”
Ngem nagbalbaliwen ti bambanag. Idi Enero 11, 1964, inruar ti siruhano-heneral ti E.U. ti 387-pinanid a report a manginanaig iti panagsigarilio iti emphysema, kanser iti bará, ken dadduma a grabe a sakit. Di nagbayag, impakalikagum ti linteg ti gobierno ti pakdaar nga “Agannadka: Mabalin a Makadangran ti Panagsigarilio iti Salun-atmo” iti amin a pakete ti sigarilio a mailako idiay Estados Unidos. Ita, naikuna a ti panagsigarilio ti pakaigapuan iti ipapatay ti napattapatta a 434,000 idiay Estados Unidos iti kada tawen. Daytat’ nasursurok ngem ti bilang dagiti amin nga Americano a napapatay iti pagbabakalan kabayatan ti napalabas a siglo!
Naipaalagad Dagiti Restriksion
Nasurok a sangapulo a tawenen ti napalabas, imparit ti Aspen, Colorado, maysa a nalatak a pagpalpaliwaan no kalam-ekna, ti panagsigarilio kadagiti restawranna. Sipud idin, nagbalin nga ad-addan a kadawyan dagiti lugar a di mabalin a pagsigarilioan kadagiti restawran, panggedan, ken iti dadduma pay a publiko a luglugar. Sumagmamano a tawenen ti napalabas, dinamag ti maysa a taga California ti balasangna no sadino ti lugar a di mabalin a pagsigarilioan iti maysa a restawran idiay Virginia. “Dad,” insungbatna, “pagilian daytoy ti tabako!” Iti simmuno nga isasarungkarna, kaguduan dayta a restawran ti naireserba kadagiti di agsigsigarilio. Itay nabiit, awan nakitana uray maysa nga agsigsigarilio sadiay.
Ngem saan a nangrisut iti parikut ti kaadda dagiti nailasin a lugar para kadagiti mannigarilio. Inyimtuod dagiti inesponsoran ti gobierno a paskil iti igid dagiti kangrunaan a kalsada nasional idiay California: “Iti panagkunam, ammo ngata ti asuk ti agtalinaed iti lugar a pagsigarilioan?”
Idi imparit ti New York City ti panagsigarilio kadagiti dadakkel a restawranna, nagprotesta dagiti makinkukua a daytoy ti pagikayanto dagiti turista manipud Europa a sadiay, kinunada, manmano dagiti pagannurotan a mangituray iti panagsigarilio. Ngem, naammuan iti nasaksakbay a surbey a 56 porsiento kadagiti Americano ti mabalin nga ad-adda a kayatda ti mapan iti restawran nga awan agsigsigarilio, idinto ta 26 porsiento ti saan unay nga agannayas a mangaramid iti kasta.
Kuna ti maysa a karatula kadagiti kotse ti subway idiay New York City: “Iti aniaman a pagsasao, agpapada ti mensahe: Awan ti agsigarilio iti aniaman nga oras, iti aniaman a lugar, kadagiti estasionmi wenno kadagiti trenmi. Pagyamanan.” Daytoy a mensahe ti kunaen ti karatula saan laeng nga iti Ingles no di pay ket iti 15 a dadduma a pagsasao.
Talaga kadi a kasta kadakes ti panagsigarilio? Wen. No matay ti 300 a tattao iti nakaro a didigra, maipadamag dayta iti adu nga aldaw, nalabit lawlawas pay ketdi. Ngem kinuna ti maysa nga artikulo iti The Journal of the American Medical Association a napattapatta a 53,000 nga Americano ti matay iti kada tawen gapu iti napaut-tiempo a resulta ti pannakalang-ab iti asuk ti sigarilio ti dadduma a tattao. Dayta, kinunana, ti mamagbalin iti pananglang-ab iti asuk ti sigarilio iti aglawlaw “a maikatlo a kangrunaan a malappedan a pakaigapuan ti ipapatay, kalpasan ti kanayon a panagsigarilio ken panaginum iti arak.”
Ubbing—Awan Gawayda a Biktima
Ti ngay panagsigarilio iti pagtaengan? Kinuna ti Healthy People 2000, maysa a publikasion ti gobierno ti E.U. a mangar-aramid kadagiti kalat tapno malapdan ti “nasapa nga ipapatay ken di kasapulan a panagsakit ken kinabaldado”: “Ti panagsigarilio ti pakaigapuan ti nasurok ngem maysa iti kada innem a matmatay idiay Estados Unidos ken ti kapapatgan a kakaisuna a malapdan a pakaigapuan ti ipapatay ken sakit iti kagimongantayo.”
Innayonna: “Ti panagsigarilio kabayatan ti panagsikog ti kangrunaan a pakaigapuan ti kinalag-an ti 20 agingga iti 30 a porsiento kadagiti maladaga ngem iti normal, agingga iti 14 porsiento kadagiti di nadanonan a panagpasngay, ken agarup 10 a porsiento iti amin a matmatay a maladaga.” Kinunana a maiyakar dagiti mannigarilio nga inna ti kangrunaan a paset ti asuk ti tabako, saan laeng a babaen iti panagpasuso iti maladaga wenno babaen ti panagsigarilio iti asideg ti maladaga no di pay ket babaen ti “panangikabil iti maladaga iti siled a nabiit pay a nagsigarilioan.”
Mairaman met dagiti amma. Imbalakad ti isu met la a publikasion: “No makasigsigarilio dagiti tattao a makipulapol iti ubbing, masapul nga agsigarilioda iti ruar ti balay wenno iti luglugar a saan a pakaiyanginan ti asuk iti ayan ti ubing.” Ad-adu dagiti peggad no ad-adu dagiti adulto nga agsigsigarilio iti isu met laeng a siled ken ad-adu dagiti nasigarilioda. Isu a kinuna ni Joycelyn Elders, dati a siruhano-heneral ti E.U.: “Dagiti annakyo ti inosente a biktima ti pannakaadiktoyo.”
Agpegpeggad met ti dadduma a tattao. Impakita ti maysa a komersial iti telebision nga inesponsoran ti gobierno iti California ti lakay a maymaysana nga agtugtugaw. Kinunana a ‘sangkadagadag’ ni baketna nga isardengnan ti agsigarilio. “Pinangtaannak pay a dinakton bisbisongen no diak agsardeng. Kinunak a barák dagita, ket daytat’ biagko. Ngem kamaliak. Diak nagsardeng. Diak naamiris a saan a ti biagko ti mapukaw . . . Ti biagna.” Iti maldaangan a panangmingmingna iti retrato ni baketna, innayon ti lakay: “Ni baketko ti biagko.”
Nagbalbaliw a Panirigan
Dagita a pakdaar ti nakatulong iti dakkel a bimmasitan dagiti mannigarilio idiay Estados Unidos. Nakaskasdaaw, napattapatta nga 46 a milion nga Americano—49.6 a porsiento kadagidiay dati a mannigarilio—ti simmardengen!
Nupay kasta, nagdadakkel ti badyet dagiti kompania ti tabako para iti anunsio sa makidangdangadangda. Bimmannayat ti ibabassit dagiti mannigarilio. Kinuna ni Joseph A. Califano, Jr., iti Center on Addiction and Substance Abuse idiay Columbia University sadi New York: “Ti kadakkelan a pangta iti salun-at ti publiko manipud iti industria ti tabako [isu] ti panangusarna iti panaganunsio ken pamay-an ti panaglako a maipuntiria kadagiti ubbing ken tin-edyer a mangbukel iti baro a grupo dagiti adikto kadagiti makapapatay a produktona.”
Kinuna ti The Journal of the American Medical Association: “Mapattapatta a 3000 nga agtutubo, kaaduanna ubbing ken tin-edyer, ti agbalin a regular a mannigarilio iti kada aldaw. Irepresentar daytoy ti agarup 1 a milion a kabbaro a mannigarilio iti kada tawen a nangsukat iti dadduma kadagiti dandani 2 a milion a mannigarilio a simmardeng man wenno matay iti kada tawen.”
Mangrugi ti nasurok a kagudua iti amin a mannigarilio iti E.U. iti edad a 14. Kinuna ni David Kessler, komisioner ti Food and Drug Administration ti E.U. a kadagiti 3,000 nga ubbing a mangrugi nga agsigarilio iti kada aldaw, gistay 1,000 ti matayto inton agangay kadagiti mainaig-panagsigarilio a sakit.
No buriborennakayo dagita nga estadistika, laglagipentayo koma a tuladen dagiti annaktayo ti ar-aramidentayo. No ditay kayat nga agsigarilioda, rumbeng a saantay met nga agsigarilio.
Naglakuan iti Ballasiw-Taaw
Nupay bimmaban ti makonsumo a sigarilio idiay E.U., rumangrang-ay ti panaglako iti ballasiw-taaw. Impadamag ti Los Angeles Times a “nasurok a mamitlo ti inaduan ti naglakuan iti ballasiw-taaw ket immadu iti kasta unay dagiti nalako a tabako a mula ti E.U. iti ballasiw-taaw.” Kinuna ti The New England Journal of Medicine a kadagiti napanglaw a pagilian “bassit laeng ti panangipaganetget kadagiti peggad ti panagsigarilio” a mangipalubos iti “napartak nga iseserrek [dagiti kompania ti tabako] kadagiti ganggannaet a paglakuan.”
Kaskasdi, kinuna ni Patrick Reynolds, anak ni R. J. Reynolds, Jr., ken kapuonan ti pundador ti kompania a mangpatpataud iti sigarilio a Camel ken Winston, a maigapu iti panagsigarilio ti ipapatay ti 1 iti kada 5 idiay Estados Unidos. Naipadamag pay a kinuna ni Reynolds nga ad-adu ti patayen ti panagsigarilio iti kada tawen ngem ti mapagtitipon a matay gapu iti cocaine, arak, heroin, uram, panagpakamatay, panangpapatay, AIDS, ken aksidente iti lugan ken dayta ti kakaisuna a malapdan a pakaigapuan ti ipapatay, sakit, ken pannakaadikto iti panawentayo.
Kasla kadi karkarna a nangpataud itan iti nasional nga ibubusor iti tabako ti nasion a timmulong iti lubong a nakasursuro nga agsigarilio? No kasta, nalabit maiyimtuodtayo iti bagitayo, ‘Asino koma ti kasayaatan a makaammo?’
Nadakamat ti magasin a Modern Maturity ti maipapan iti maysa a babai a nagsigarilio iti nasurok a 50 a tawen. Kinunana: “No adiktokan, naadiktokan.” Ngem inikkatna iti panunotna ti pannakaiparang ti panagsigarilio kas makaitan-ok, makaparagsak nga aramid a nangrugian ti panagsigariliona idi damo, inamirisna dagiti pambarna nga agtultuloy, sa nagsardeng.
“Padasenyo nga isardeng,” insuratna. “Nasaysayaatto ti riknayo.”
[Blurb iti panid 21]
“Napattapatta a kabayatan ti dekada ti 1990 kadagiti nabaknang a pagilian, ti tabako ti pakaigapuanto ti agarup 30 a porsiento kadagiti amin a matay nga agedad iti 35 agingga iti 69, a pagbalinenna dayta kas ti kadakkelan a kakaisuna a pakaigapuan ti nasapa nga ipapatay kadagiti nabaknang a nasion.”—NEW ENGLAND JOURNAL OF MEDICINE
[Kahon/Ladawan iti panid 22]
DAGITI PAKDAAR TI KANSER
Nagtaud dagiti sumaganad a pakdaar kadagiti broshur ti American Cancer Society a Facts on Lung Cancer ken Cancer Facts & Figures—1995:
• “Ag-35% a dakdakkel ti posibilidad nga agkanser ti bará dagiti di mannigarilio nga assawa a babbai no mannigarilio ni lakayda.”
• “Napattapatta a 90% kadagiti lallaki nga addaan iti kanser iti bará ken 79% kadagiti babbai ti maigapu iti panagsigarilio.”
• “Iti mannigarilio a makonsumona ti dua a pakete iti inaldaw a nagsigarilion iti nasurok nga 40 a tawen, 22 a daras a nangatngato ti posibilidadna a matay gapu iti kanser iti bará ngem ti di mannigarilio.”
• “Ti kasayaatan a pangsalaknib iti kanser iti bará isut’ di pulos panagsigarilio, wenno madagdagus a panangisardeng.”
• “Awan ti makuna a di makadangran a sigarilio.”
• “Ti panangusar iti mangalngal a tabako wenno marekmek (snuff) pakaruenna ti peggad ti panagkanser ti ngiwat, larynx, karabukob, ken esophagus ken makaadikto unay a bisio.”
• “Mabalin a madanonna ti gistay maminlimapulo a daras ti kanayonan a peggad ti panagkanser ti pingping ken gugot kadagiti napauten ti panagusarda iti marekmek.”
• “Napapaut ti panagbiag ti tattao nga agsardeng iti panagsigarilioda aniaman ti edadda ngem kadagidiay agtultuloy nga agsigarilio. Dagiti mannigarilio a simmardeng sakbay a nagtawenda iti 50 ti addaan iti 50 a porsiento a basbassit a gundaway a matay iti sumaganad a 15 a tawen no idilig kadagidiay agtultuloy nga agsigarilio.”
[Kahon/Ladawan iti panid 24]
TI PARIKUT DAGITI MANAGMULA
Iti adun a tawen, sinuportaran ti tabako dagiti pamilia a bassit unay ti maipaay ti bangkagda a pagbiag ngem iti aniaman a mula. Nabatad a daytoy a kinapudno ti mangted iti problema iti konsiensia ti adu a tattao. Kinuna ni Stanley Hauerwas, propesor ti theological ethics idiay Duke University, eskuelaan nga imbangon ti maysa a tao a nabileg ti impluensiana iti tabako: “Iti panagkunak, ti dakkel a pagsakitan ti nakem ti tattao nga agmulmula iti tabako ket . . . idi rinugianda nga imula dayta, dida ammo a mangpapatay gayam dayta iti asinoman.”
[Ladawan iti panid 23]
Saan nga agtalinaed ti asuk iti lugar a pagsigarilioan
[Ladawan iti panid 23]
Ti panagsigarilio kabayatan ti panagsikog ti pakaigapuan ti agarup 10 porsiento kadagiti amin nga ipapatay dagiti maladaga