Apay nga Isardengmo ti Agsigarilio?

TI PANAGSIGARILIO saan a para kadagidiay mayat nga agbiag a napaut ken naragsak. Posible a 1 iti kada 2 a nabayagen a mannigarilio ti patayento ti sigarilio inton agangay. Kastoy ti kinuna ti director-general ti World Health Organization (WHO): “Ti sigarilio ket . . . maysa a nasikap ti pannakaaramidna a produkto a mangipaay iti kalkalainganna a nikotina tapno maadikto ti agsigarilio iti intero a panagbiagna agingga a matay.”

No kasta, ti maysa a rason a masapul nga isardengmo ti agsigarilio ket pagpeggaden ti sigarilio ti salun-at ken ti biagmo. Ti panagsigarilio ti pakaigapuan ti nasurok a 25 a mamagpeggad iti biag a sakit. Kas pagarigan, dayta ti kangrunaan a pakaigapuan ti atake ti puso, istrok, nakaro a brongkitis, emphysema, ken nadumaduma a kanser, nangnangruna ti kanser iti bara.

Siempre, ti maysa a tao mabalin nga agsigarilio iti adu a tawen sakbay nga agsagaba iti maysa kadagitoy a sakit. Maysa pay, ti panagsigarilio dina pagbalinen ti maysa a tao nga ad-adda a makaay-ayo kadagiti sabsabali. Iladawan ti anunsio dagiti mannigarilio a kas makaay-ayo ken nasalun-at. Naiduma ti kinapudno. Ti panagsigarilio pabangsitenna ti sang-aw ken paduyawenna dagiti ngipen ken ramramay. Kadagiti lallaki, dayta ti maysa a pakaigapuan ti impotensia. Dayta ti mangpauyek ken mangpaanangsab iti mannigarilio. Mabalin a nasapa met nga agkuretret ti rupa dagiti mannigarilio ken agsagabada kadagiti sakit ti kudil.

No Kasano nga Apektaran ti Panagsigarilio ti Sabsabali

Kastoy ti kuna ti Biblia: “Masapul nga ayatem ti kaarrubam a kas iti bagim.” (Mateo 22:39) Ti panagayat kadagiti kaarrubam​—ket dagiti miembro ti pamiliam ti kaasitgan a kaarrubam​—ti nabileg a rason tapno isardengmo ti agsigarilio.

Ti panagsigarilio dangranna ti sabsabali. Kadagiti nabiit pay a tiempo, mabalin a sindian ti mannigarilio ti sigarilio iti sadinoman a lugar ket manamnama nga awan ti agreklamo. Ngem ita, nagbalbaliwen dagiti kababalin ta umad-adun ti tattao a makaawat kadagiti peggad ti pannakalang-ab iti asuk ti sigarilio ti sabsabali. Kas pagarigan, ti di agsigsigarilio a nakiasawa iti mannigarilio ket 30-porsiento nga ad-adda nga agkanser ti barana ngem no nakiasawa koma iti di mannigarilio. Dagiti annak a makipagnaed kadagiti mannigarilio a nagannak ti ad-adda nga agpulmonia wenno agbrongkitis iti umuna a dua a tawen ti panagbiagda ngem kadagiti annak nga agnanaed iti pagtaengan nga awan ti agsigsigarilio.

Dagiti inna nga agsigarilio pagpeggadenda dagiti sikogda. Ti nikotina, carbon monoxide, ken dadduma pay a makadangran a kemikal a linaon ti sigarilio mailaok iti dara ti ina ken agdiretso iti ubing nga adda iti aanakan. Mabalin a dayta ti pakaigapuan ti pannakaalis, natay a maipasngay, ken ipapatay dagiti kappasngay. Maysa pay, mamitlo a daras nga agpeggad iti sudden infant death syndrome dagiti maladaga a nagsigarilio dagiti innada bayat a masikogda.

Dakkel ti Gastos

Ti maysa pay a rason iti panangisardeng ket nagastos unay ti agsigarilio. Pinattapatta ti maysa a panagadal nga inaramid ti World Bank nga agarup $200 bilion iti kada tawen ti magastos iti panangaywan iti salun-at a maigapu a mismo iti panagsigarilio. Siempre, dayta dina ipamatmat ti panagsagaba ken ut-ot a mapasaran dagidiay agsagsagaba kadagiti sakit a pinataud ti sigarilio.

Nalaka laeng a kuentaen ti gasgastuen ti mannigarilio kadagiti sigarilio. No agsigsigarilioka, kuentaem ti magastom iti sigarilio iti inaldaw sa imultiplikarmo iti 365. Maammuam no mano ti magastom iti makatawen. Imultiplikarmo dayta iti sangapulo, ket makitam no mano ti magastom iti sigarilio no agsigarilioka iti sangapulo pay a tawen. Mabalin a masdaawka iti kadakkelna. Panunotem no ania pay ti maaramidmo iti kasta a kaadu ti kuarta.

Nataltalgedka Kadi no Baliwan ti Sigariliom?

Iyan-anunsio ti industria ti sigarilio dagiti sigarilio a bassit ti linaonna a tar ken nikotina​—maipakaammo a kas saan unay a naingel a sigarilio​—kas pamay-an a pangkissay iti panagpeggad ti salun-at gapu iti panagsigarilio. Nupay kasta, dagidiay agsigarilio iti bassit ti linaonna a tar ken nikotina tarigagayanda ti isu met la a kaadu ti nikotina a kas idi sakbay a binaliwanda ti sigarilioda. Nagtungpalanna, dagidiay baliwanda ti sigarilioda gagangay a supusopanda dayta babaen ti ad-adu a sigarilioenda, nakarkaro ken masansan a panangsusop, wenno ad-adu a sigarilioen. Uray kadagidiay saan nga agbaliw ken mangsupusop iti magun-odanda a nikotina, bassit ti magun-odda a pagimbagan iti salun-at no idilig iti pagimbagan ti naan-anay a panangisardeng.

Dagiti ngay suako ken abano? Nupay nabayagen nga intandudo ti industria ti sigarilio ti suako ken abano kas pakabigbigan ti kasasaad iti kagimongan, makapapatay met ti asukda a kas iti asuk dagiti sigarilio. Uray pay no di lang-aben dagiti mannigarilio ti asuk a naggapu iti abano wenno suako, ad-adda nga agsagabada iti kanser ti bibig, ngiwat, ken dila.

Natalged kadi ti awan asukna a sigarilio? Dua a nagduma a kita daytoy: ti marekmek (snuff) ken ti moskada. Ti marekmek ket pinulbos a tabako, a gagangay a mailako a nailata wenno naisupot. Masansan a mangikabil dagiti agusar iti sangkabassit iti uneg ti makimbaba a bibig wenno pingping. Ti moskada ket mailako nga atitiddog a pirgis, a gagangay a naisupot. Kas ipamatmat ti naganna, mangalngal dayta, saan a masepsep. Ti marekmek ken mangalngal a tabako agpadpada a pataudenda ti nabangsit a sang-aw, mansado a ngipen, kanser ti ngiwat ken pharynx, pannakaadikto iti nikotina, aras a mabalin a pakaigapuan ti kanser, nakudisan a gugot, ken kimsen a tulang iti aglawlaw ti ngipen. Nalawag a saan a nainsiriban nga isandi iti panagsigarilio ti panagsepsep wenno panagngalngal iti tabako.

Dagiti Gunggona ti Panangisardeng

Ipapantayon a nabayagkan a mannigarilio. Ania ti mapasamak no sumardengka? Iti las-ud ti 20 a minuto a dika agsigarilio, agnormalto ti presion ti daram. Kalpasan ti makalawas awanen ti nikotina iti bagim. Kalpasan ti makabulan agin-inuten nga agsardeng ti panaguyek, panagbara ti sinus, pannakabannog, ken panaganangsabmo. Kalpasan ti lima a tawen, makissayanen iti 50 porsiento ti peggad a matayka iti kanser iti bara. Kalpasan ti 15 a tawen, ti panagpeggadmo nga agsagaba iti panagbara dagiti kangrunaan nga urat ti pusom (coronary heart disease) kapadanton ti tao a saan a pulos a nagsigarilio.

Naim-imasen ti raman ti taraonmo. Nabangbanglon ti sang-aw, bagi, ken kawesmo. Saankan nga agproblema wenno magastuan a gumatang iti sigarilio. Mariknam nga adda nagapuanam. No adda annakmo, makatulong ti pagwadam tapno didanto agbalin a mannigarilio. Mabalin nga umatiddog ti panagbiagmo. Kangrunaanna, agtigtignayka a maitunos iti pagayatan ti Dios, ta kunaen ti Biblia: “Dalusantayo koma ti bagbagitayo iti tunggal pakatulawan iti lasag.” (2 Corinto 7:1) Dika koma pagarupen a naladaw unayen ti panangisardengmo; nasaysayaat no nasapsapa ti panagsardengmo.

No Apay a Nakarigrigat ti Agsardeng

Narigat nga isardeng ti panagsigarilio​—uray pay kadagidiay desidido. Ti nangnangruna a makagapu ket makaadikto unay a droga ti nikotina ti sigarilio. “Iti panangklase iti pannakaadikto kadagiti droga a mangbalbaliw iti isip, naibilang a nakarkaro pay a makaadikto ti nikotina ngem ti heroin [ken] cocaine,” kuna ti WHO. Ti nikotina saan a kas iti heroin ken cocaine a mangpataud iti nakaro a pakakitaan ti epektona, isu a nalaka a mayaleng-aleng ti birtudna. Ngem ti bassit a ragsak a pataudenna ti mamagtultuloy iti kaaduan nga agsigarilio tapno maulit-ulit a mariknada ti epektona. Talaga a balbaliwan ti nikotina ti riknam; pudno a bang-aranna ti danag. Nupay kasta, ti tension nga ikkaten ti sigarilio ket maigapu no dadduma iti panagtarigagay iti nikotina.

Nakarigrigat met nga isardeng ti panagsigarilio agsipud ta nagbalinen a bisio. Malaksid iti pannakaadikto iti nikotina, inyugalin dagiti mannigarilio ti agsindi ken agipug-aw. ‘Nakairuamanen nga aramiden ti ima.’ ‘Pagpalabasan ti tiempo dayta,’ kuna ti dadduma.

Ti maikatlo a rason a mangparigat iti panagsardeng ket ti sigarilio nagbalinen a paset ti inaldaw a panagbiag. Gumasgasto ti industria ti sigarilio iti dandani innem a bilion a doliar iti kada tawen kadagiti anunsio a mangipakita kadagiti mannigarilio a kas makaay-ayo, aktibo, nasalun-at, ken nalaing a tattao. Masansan a maipakitada a nakakabalio, aglanglangoy, agtentennis, wenno makipaspaset iti dadduma pay a makaay-ayo nga aramid. Ipabuya dagiti sine ken programa ti telebision dagiti agsigsigarilio a saanda a kanayon a dakes a tattao. Legal a mailaklako ti sigarilio ket nalaka a magun-odan iti dandani amin a lugar. Kaaduan kadatayo ti asideg iti maysa a mannigarilio. Dika malisian ti impluensia dagitoy.

Nakalkaldaang ta awan ti agas a mabalinmo a tomaren tapno maikkat ti tarigagaymo nga agsigarilio a kas iti panangikkat ti aspirin iti sakit ti ulo. Tapno agballigi iti narigat a panangisardeng, masapul a desidido ti maysa a tao. Kas iti panagpakuttong, sapulenna ti nabileg a pakinakem iti napaut a tiempo. Ti panagballigi agpannuray iti agsigsigarilio.

[Kahon iti panid 5]

Nasapa a Pannakaadikto

Impakita ti maysa a panagadal idiay Estados Unidos a 1 iti 4 nga agtutubo a nangpadas a nagsigarilio ti naadikto kamaudiananna. Daytoy ket kapada ti pannakaadikto dagidiay nangsubok iti cocaine ken heroin. Nupay ag-70 porsiento kadagiti agtutubo a mannigarilio ti agbabawi a rinugianda ti nagsigarilio, manmano ti makaisardeng.

[Kahon iti panid 5]

Ania ti Linaon ti Asuk ti Sigarilio?

Ti asuk ti sigarilio ket aglaon iti tar, a buklen ti nasurok nga 4,000 a kemikal. Kadagitoy a kemikal, 43 ti naammuanen a makapakanser. Mairaman kadagitoy ti cyanide, benzene, methanol, ken ti acetylene (maus-usar a pagpasged kadagiti torch). Naglaon met ti asuk ti sigarilio iti nitrogen oxide ken carbon monoxide, nga agpadpada a makasabidong a gas. Ti kangrunaan a nasamay a ramenna ket nikotina, maysa a makaadikto unay a droga.

[Kahon iti panid 6]

Panangtulong iti Ay-ayatem nga Agsardeng

No maysaka a di agsigsigarilio a makaammo kadagiti peggad ti panagsigarilio, mabalin a maupayka no itultuloy dagiti gagayyem ken ay-ayatem ti agsigarilio. Ania ti maaramidam a tumulong kadakuada nga agsardeng? Manmano nga agkurri ti panangidarirag, panagpakaasi, panangpilit, ken pananguyaw. Uray met ti panangsersermon. Imbes nga agsardeng, agsigarilio ketdi ti mannigarilio tapno makagin-awa iti sakit ti nakem a pinataud dagitoy a pamay-an ti panangpasardeng. Isu a padasem a tarusan no kasano a nakarigrigat nga isardeng ti panagsigarilio ket para kadagiti dadduma, narigrigat ti panagsardengda ngem ti sabsabali.

Dika mapasardeng ti maysa a tao nga agsigarilio. Ti pakinakem ken kinadesidido nga agsardeng masapul nga agtaud iti mannigarilio. Mangsapulka kadagiti naayat a pamay-an a mangparegta ken mangpabileg iti tarigagayna nga agsardeng.

Kasano a maaramidam dayta? Iti umiso a tiempo, mabalin nga iyebkasmo ti ayatmo iti tao ket ibagam a madanaganka iti bisiona. Ilawlawagmo a sidadaanka a mangandingay iti aniaman a pangngeddengna nga agsardeng. Siempre, no sangkaibagam dayta, saanto nga agkurri ken awanen ti mamaayna.

Ania ti maaramidam no ti ay-ayatem ikeddengnan ti agsardeng? Laglagipem a mabalin nga addaan kadagiti sintoma ti pannakaikkat ti nikotina (withdrawal symptoms), a pakairamanan ti kinaalipunget ken panagleddaang. Mabalin met nga agsakit ti ulona ken narigat a makaturog. Palagipam ti ay-ayatem a temporario laeng dagitoy a sintoma ken pagilasinan a ti bagi ket makibagbagay iti baro ken nasalun-at a kinabalanse. Agragsak ken agtalekka. Ibagam a maragsakanka ta agsardengen. Bayat ti intero a tiempo ti panagsardengna, tulongam ti ay-ayatem a mangliklik kadagiti makapasikor a kasasaad a pakasulisoganna nga agsigarilio manen.

No ngay agsigarilio manen? Ikagumaam a di pagungtan. Agbalinka koma a naasi. Matmatam ti kasasaad a kas kapadasan a pakasursuruanyo a dua, a mabalin nga ad-adda a mamagballigi ti sumaganad a panangpadas nga agsardeng.

[Ladawan iti panid 7]

Gumasgasto ti industria ti sigarilio iti dandani innem a bilion a doliar iti kada tawen kadagiti anunsio