Isla ti Norfolk—Sigud a Kolonia a Pagbaludan Nagbalin a Paraiso ti Turista
Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! idiay New Zealand
KAADUAN kadagidiay dimteng iti playa ti Isla ti Norfolk nasurok a 150 a tawen ti napalabasen ti napan sadiay a napilpilit—kas balud. Maysa dayta a kolonia a pagbaludan kadagiti kriminal a naggapu idiay Australia ken addaan pakasaritaan kas maysa kadagiti kaulpitan a pagbaludan iti historia ti Britania. Itatta, nasurok a 20,000 a turista ti agbisbisita iti daytoy nga isla a paraiso iti tinawen.
Ngem sadino ti yan ti Isla ti Norfolk? Kasano a nagbalin dayta a sigud a kolonia a pagbaludan a paraiso dagiti turista? Ania dagiti naisangsangayan a pasamak a nangsukog iti pakasaritaan ti isla? Aniat’ nangnangruna a pakaawisan dagiti bisita idiay Norfolk itatta?
Naparayray ti inanamak a bumisita babaen ti nasaksakbay a panagadal iti naisangsangayan a pakasaritaan ti isla. Naammuak nga idi 1774 a ti nalatak a managsirarak nga Ingles a ni Kapitan James Cook, a naglaylayag iti makin-abagatan a laud nga ungto ti nakalawlawa a Baybay Pacifico, naduktalanna, saan a ti “Dakkel a Makin-abagatan a Kontinente” a sapsapulenna, no di ket maysa a bassit a 5 por 8 kilometros nga isla a pinataud ti bulkan, paset ti katurturodan a ginasgasut a kilometros ti kalawana agingga iti abagatan ti New Zealand. Pinanaganan ni Cook dayta nga isla iti Duke ti Norfolk.
“Isla ti Ladingit”
Kunaen ti libro a Norfolk—An Island and Its People: “Nagduduma ti pakasaritaan ti Norfolk. Maysa a banag ti piho, kas ulep ti sumungsungad a bagio, no makastrek dagiti tao iti dayta a disso, di agbayag umay metten ti riribuk.”
Naimula ti bukel ti riribuk 14 a tawtawen kalpasan ti pannakatakuat ni Cook idi a sinakop ni Teniente Philip King ti isla tapno gun-odenna dayta a maipaay iti turay a Briton, ti maikadua a panggepna isut’ panangipasdekna iti kolonia a pagbaludan tapno saan a mapusek dagiti pagbaludan ti Britania.
Nupay nabaybay-an idi 1814 gapu ta nagdakkelan ti magastos, naipasdek manen ti pagbaludan idi 1825 a nakaipupokan ti nagduduma a kita ti kriminal, daddumat’ napeggad, daddumat’ napolitikaan, ken adu a dadduma pay a naiyalis manipud kadagiti ad-adayo a pagilianda ken naibalud gapu kadagiti babassit laeng a salungasing. Gapuna, ti nagtalinaed koma a natalinaay a paraiso iti Pacifico nagbalin nga “Isla ti Ladingit” iti 30 a tawtawen, agingga a nabaybay-an manen idi 1854.
Apay nga “Isla ti Ladingit”? Naammuak manipud iti libro a Discovering Norfolk a “nagbaliwbaliw dagiti kasasaad gapu iti panagsusukat dagiti Kumandante ti pagbaludan. Ti naasi ken mannakaawat a turay naynay a sarunuen ti naulpit ken naduldog a turay. Ti historia ket napno iti pammapatay, iyaalsa, natungday a gandat a panaglibas, no dadduma naballigi, panangbitay ken panangsapsaplit. Ni Kumandante Thomas Bunbury, ti Kumandante idi 1839, nupay imbilinna ti pannakabaot iti sagtatallo gasut a daras ti tunggal maysa kadagiti lima a lallaki a nagpanggep nga aglibas babaen ti bilog, nangiyusuat met iti sistema iti pananggunggona kadagiti nasisingpet a balud.”
Dagiti balud ti nangipasdek iti pagbaludan, agraman dagiti selda, kuartel, ken dadduma pay a pasdek, isu nga iti nagduduma a kasasaad, adda pay la a sitatakder ita ken nagbalin a paset ti karkarna a pakasaritaan ti isla. Nagnaak iti nagbabaetan dagitoy a pader ken pasdek a nadeskribir a maysa kadagiti kadadaegan nga arkitektura a Georgiano iti Makin-abagatan a Hemispero. Kaslaak naisubli iti napalabas a 150 a tawtawen, ket kasla mangmangngegko ti ikkis dagiti balud.
Ti Isla ti Norfolk ken ti Iyaalsa
Ti panagpagnapagna iti sementerio ti Norfolk mangted pay iti impormasion maipapan iti naisangsangayan a pakasaritaan ti isla. Naawisak iti masansan a panagparang ti apellido a Christian kadagiti tanem. Bayat ti isasarungkarko, kanayon a mangngegak dagiti agindeg nga agkunkuna, “Maysaak a Christian,” saanda a tuktukoyen ti nakaitimpuyoganda a relihion no di ket sipapanunotda iti kapuonanda.
Mammano ti di pay nakangngeg maipapan iti barko a naawagan Bounty ken maipapan iti iyaalsa a napasamak iti dayta. Nagbalin dayta a tema ti nakaad-adu a libro ken tallo a sine. Pagaammo met unay dagiti kangrunaan nga agkabusor, da Kapitan Bligh ken ti ubing pay a tenientena, ni Fletcher Christian. Idi Abril 1789, kalpasan a pimmanaw idiay Tahiti, ni Bligh agraman ti 18 a napudno nga opisialesna ti inkatangkatang ni Christian ken dagiti kakumplotna iti bassit a bangka. Kalpasan ti pito a nakaal-alingget a lawas idiay taaw ken nadeskribir kas maysa kadagiti nakaskasdaaw a gapuanan iti pakasaritaan ti panagdaliasat iti taaw, naisadsad da Bligh ken dagiti kakaduana idiay Timor, paset itan ti Indonesia, agarup 6,400 kilometros iti laud ti lugar a nakaibulosanda. Nagsubli ni Bligh kamaudiananna idiay Inglatera tapno isalaysayna ti napasamak, ket tallo kadagiti immalsa ti nausig ken naibitin.
Kabayatanna, kalpasan a nagsubli idiay Tahiti babaen ti Bounty, naglayag a naglibas ni Fletcher, dagiti 8 a padana nga immalsa, ken 19 a taga Tahiti, agraman lallaki ken babbai tapno mailisida iti panagbibinnales. Idi 1790 nadanonda ti adayo nga Isla ti Pitcairn, 2,200 kilometros iti makin-abagatan a daya ti Tahiti.
Para kadagiti immalsa makuna a maysa a kita ti pammales ti kaaddada iti isla ti Pitcairn. Narungsot ti biag iti isla. Ti apal nangiturong iti kinaranggas ken ipapatay. Kaskasdi, iti laksid dagitoy a parikut ken ti kinarigat ti panagbiag, nakalasat ti “kolonia,” a di man la naipagpagarup nga idi 1856 naipaayan dagiti kaputotanda iti gundaway nga agnaed iti Isla ti Norfolk, agarup 7,000 kilometros iti laud.
Manipud Pitcairn nga Agturong iti Norfolk
Nalam-ek ken agtudtudo idiay Isla ti Norfolk idi Hunio 8, 1990. Nupay kasta, ti paniempo dina linapdan dagiti ginasgasut nga agindeg ti isla, a nakakawes iti nagduduma a maris iti maika-19 a siglo, manipud iti panagtitipon idiay pantalan tapno rambakanda ti tinawen nga Aldaw ti Bounty. Kas interesado a managpaliiw, naimatangak dagiti marinero a makidangdangadang iti angin ken dalluyon bayat nga inladawanda ti pannakaisadsad a napasamak 134 a tawen ti napalabasen, idi 1856.
Iti dayta a tawen, 67 a tawen ti napalabasen nanipud idi napasamak ti iyaalsa. Ket 193 a taga Isla ti Pitcairn ti nagnaed manen iti baro a pagtaenganda idiay Isla ti Norfolk. Daddumat’ nagsubli kamaudiananna, ket ngarud, mapagnanaedan pay laeng ti Pitcairn ingga ita.
Imbes a pampanunoten ti ladawan dagiti nauuyong, managalsa a tattao, dagiti kabbaro nga agindeg ti Norfolk—natutured a tattao iti puli nga Europo ken Tahitiano—ti nagbalinen a nagkaykaysa, relihiuso. ken mannakigayyem a kagimongan. Panagtalon ken panagkalap ti kangrunaan a pagbibiaganda. Ti kapadasan ti lugarda binadanganna ida nga agtultuloy nga agbiag iti pannakaiputputong ken panagpannuray iti bagi. Uray ti bassit laeng a pannakipulapol kadagiti tattao a taga dadduma a lugar babaen kadagiti lumablabas a barko ket narigat gapu ta kurang dagiti adalem a pantalan.
Maysa nga Eropuerto ken Panagbalbaliw
Kas kadagiti adu nga isla a nasion ti Makin-abagatan a Pacifico, binaliwan ti Gubat Sangalubongan II ti Norfolk, ti kapapatgan isut’ pannakaipasdek ti maysa nga eropuerto. Babaen ti eropuerto naynayen ti pannakipulapol iti makinruar a lubong ken rimmang-ay ti kangrunaan a gubuayan ti kuarta a mapastrek, ti turismo.
Sakbay a dimsaagkami kadagiti padak a pasahero iti eropuerto ti Norfolk, impakaammo kadakami ti maysa a lokal a pannakabagi ti Government Tourist Bureau nga agsipud ta adda agpagnapagna nga animal kadagiti kalsada, “dawatenmi nga annadanyo ti agmaneho. Adda kalintegan dagiti animal nga umun-una.” Pudno unay, dagiti bisita nga aggapu kangrunaanna idiay Australia ken New Zealand, maawisda iti simple, natural a wagas ti panagbiag sadiay. Makaguyugoy met ti nakaparsuaan a kinapintas, pannakitienda a di agbuis, ken ti karkarna a pakasaritaan a mainaig iti kolonia a pagbaludan ken iti iyaalsa idiay Bounty.
Nupay bigbigen dagiti agindeg ti panagpannurayda iti negosio ti turismo, ti agdama nga idudur-as ti turismo ket makaburibor kadagiti dadduma a nabayagen nga agindeg iti Norfolk a mangar-arapaap pay laeng kadagiti naglabas nga al-aldaw ti dakdakkel a panagpannuray iti bagida met laeng. Idi inintuodko ti maysa nga agindeg no mailiw met laeng kadagiti naglabas nga al-aldaw, kinunana: “Wen! Ay, wen! Pudno unay! Tunggal maysa ad-adu ti panawenna nga agbalin a pudpudno a maseknan kadagiti dadduma. Pagririnnanudan dagiti tattao ti apitda. Itatta amin ket konektado iti kuarta.”
“Watawieh Yuu”
Kasta ti kablaaw a naipasabat kaniak iti maysa nga agsapa bayat a makiramramanak iti panagbalaybalay a ministerio. Ti “Watawieh yuu” (What a way you) kayatna a sawen “Komustakayo?” Nupay gagangay a maus-usar ti pagsasao nga Ingles iti Isla ti Norfolk, intugot dagiti imigrante idi 1856 ti makaay-ayo a bukodda a pagsasao, naglaok a kadaanan nga Ingles ken Tahitiano, a nabukel bayat ti panagdaliasatda idiay Pitcairn. Naiduma iti Ingles a Pidgin, ti “Pitcairn,” wenno “Norfolk,” ket maysa a narikut a pagsasao ken addaan makaay-ayo nga ayug.
Nangsukimatak iti kanayonan nga ehemplo iti publikasion nga Speak Norfolk Today. Ti “Twelw salan goe d’ miiting” kayatna a sawen “Sangapulo ket dua a tattao ti nakitaripnong.” Ti “Es gud dieh, el duu f’ gu fishen” kayuloganna “Nasayaat ti aldaw ita, maibagay ti panagkalap.”
“Umaykayo ket Matmatanyo”
Kunaen ti maysa a broshur maipapan iti Norfolk: “Ti mannakigayyem unay, kasayaatan, addaan naisangsangayan a pakasaritaan, kapintasan, makapabang-ar unay, katatalgedan, makaallukoy unay, di pay pulos nairarrarit, kasayaatan a pagay-ayaman, karkarna unay a lugar a pagbakasionan ditoy lubong.” Siraragsak a kinuna kaniak ti maysa nga agindeg: “Panagkunak as-asidegkami iti naparaisuan a kasasaad iti daytoy agdama a sistema dagiti bambanag, diak kayat a panawan dayta a maisukat iti sabali.”
Nupay masarakan iti South Seas, dagiti aw-awayna ket kas kadagiti dagdaga nga addaan ti kalkalainganna a klima. Addada berde, in-inut nga agpaspasalog a katurturodan a naabbongan iti nakaad-adu a kaykayo, mulmula, ken sabsabong. Sadinoman ti ayanko, makitak ti nakalawlawa a Baybay Pacifico. Masarakan kadagiti makaay-ayo a minuyongan dagiti balbalay, a di napusek. Awan pulos mapaspasamak a krimen sadiay. Agtultuloy a nagaget dagiti tattao, a bassit laeng ti tulong a kalikagumanda iti gobierno. Agtultuloy pay laeng ti kababalin a panagpannuray iti bagi ken kinamannakibagay. Ket uray iti daytoy bassit nga isla, ikaskasaba dagiti Saksi ni Jehova ti mensaheda a naimbag a damag.
Dagiti managpadagus a tattao daytoy naisangsangayan nga isla mabalin a kunaenda kadakayo, “Yorlye cum look orn”—“Umaykayo ket matmatanyo.” Nakaragragsak ti maaddaan gundaway nga umawat iti dayta nga awis.
[Mapa/Ladawan iti panid 15]
Sadinoman ti pangmatmatan, matannawagan ti nakalawlawa a Baybay Pacifico
[Mapa]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
Isla ti Norfolk
Isla ti Pitcairn
New Zealand
[Dagiti Ladawan iti panid 16]
Pader dagiti pasdek ken pagbaludan ti gobierno; Isla ti Philip iti adayo
Ti gagangay a saleng ti Norfolk