Ti Aldaw a Panagtudona iti Darat

Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! iti Filipinas

SABADO, Hunio 15, 1991, maysa dayta nga aldaw a narigatto a malipatan ti kaaduan nga agindeg ti makintengnga a Luzon. Kasla di nakappapati, dayta ti aldaw a panagtudona iti darat kadagiti nalasbang a katurturodan ken kapagayan iti probinsia ti Pampanga, Tarlac, ken Zambales iti Filipinas. No ania ti agpayso a napasamak iti dayta nga aldaw ken no kasano nga inapektaranna ti nasurok a dua milion nga agindeg iti daytoy a lugar, agraman ti agarup 2,900 a Saksi ni Jehova, ket agpadpada a makapaleddaang ken makapainteres.

Bassit laeng ti natay, yantangay naipakpakauna a naiwaragawag dagiti pakdaar manipud kadagiti volcanologo a mangsipsiput iti kasasaad ti Bantay Pinatubo. Rinibo iti tribo ti Aeta ti simmalog kadagiti kabambantayan sakbay a napasamak ti kapigsaan a panagbettak ti bulkan, ket nabalakadan amin nga agindeg iti las-ud ti 20-kilometros iti aglawlaw ti Bantay Pinatubo nga agkamangda kadagiti dadduma a lugar. Dua laeng nga aldaw sakbay ti umuna a dakkel a panagbettak idi Hunio 12, inyakar ti Air Force ti E.U. ti kaaduan a kamengda manipud Clark Air Base iti sakaanan ti Bantay Pinatubo iti base nabal nga asideg iti Siudad ti Olongapo, ti kadakkelan iti kasta a panagtignay nanipud Gubat Sangalubongan II. Pinatalgedan ti maysa a propesional a geologo a ni Richard J. Purser dagiti pakdaar idi nangiruar iti maysa a surat agpaay iti sangkailian a Filipino, a kunkunana: “Napagserbiandakayon a naimbag ti Phivolcs [Philippine Institute of Volcanology and Seismology] ket ti balakadda nalawag ken nainrasonan ken maitunos iti siensia.”

Salaysay dagiti Nakaimatang

Ni Esther Manrique, maysa nga amin-tiempo a ministro dagiti Saksi ni Jehova nga agnanaed idiay Subic, Zambales, agarup 30 kilometros manipud Bantay Pinatubo, salaysayenna no kasano ti panagbiag iti sidong dagiti aldaw a panagtudona iti darat. Kunaenna: “Nangrugi amin dayta iti agsapa ti Mierkoles, Hunio 12. Bayat a rimmuarkami iti ministerio, tangtangaden ti kaaduan a tattao ti nakaskasdaaw a buya. Maysa nga ulep, a kasla uong ti pormana, kas panagbettak ti bomba atomika, ti nabukel iti ngato ti Bantay Pinatubo. Kalpasan ti sumagmamano a minutos, nangrugin nga agtudo—ngem saan a danum—no di ket darat.

“Iti Huebes nagtudo manen iti darat. Iti malem ti Biernes iti agarup alas dos, kellaat nga immapay ti sipnget, ket nagtudo iti darat ken pitak iti intero a lugar. Dagus a napagawid dagiti empleado ken estudiante. Dagidiay nagnagna nga awan payongna ket kasda la magmagna a bato gapu iti darat ken ti pitak.”

Iti agsapa ti Sabado iti agarup alas siete, simmipnget ti langit iti las-ud ti maysa nga oras. Ni Celestino Layug iti Porac, Pampanga, nagsao maipapan iti karkarna a pasamak a naimatanganna iti dayta a rabii: “Diak pay pulos idi nakakita iti kimat a kas iti nagparang iti rabii ti Sabado. Nagparang dagiti nalabaga ken kakasla rosas a kolor malaksid kadagiti gagangay a puraw ken asul nga ulep. Maigiddato iti dayta, masansan nga aggingined.”

No Aniat’ Napasamak

Insurat ni geologo a Richard Purser: “No parparbu laeng daytoy awan ti mamati a mapasamak ti 10 a dadakkel a panagbettak, 3 a panagdayeg ken napigsa a bagio iti maymaysa a rabii. Dagiti pudno a pasamak mabalin a karkarnada ngem ti estoria a pinarbu laeng.” Iti maysa nga interbiu iti telebision, ti direktor ti Phivolcs a ni Raymundo Punongbayan, pinattapattana a maibatay iti kadakkel ti wangawangan ti bulkan, agarup 2 kilometros kubiko a material ti bulkan ti naipugso iti atmospera.

Ania a puersa ti kinasapulan tapno tignayen daytoy a nagdakkelan a material? Kuna ni geologo a Purser: “Ti enerhia a kasapulan tapno ipugso ti 2 bilion metros kubiko [70 bilion kubiko kadapan] (5 bilion a tonelada) iti kangato nga agpromedio iti 17.5 kilometros [11 milias] ket katupag ti 25 megaton nga armas nuklear (1,500 a daras a nabilbileg ngem iti bomba a naitinnag idiay Hiroshima).”

Siempre, saan a nagtinnag amin a dapo ken darat iti Filipinas. Naipadamag a nakadanon ti dapo iti ballasiw ti South China Sea nga agturong idiay Vietnam ken Cambodia kasta met idiay Singapore ken Malaysia. Uray idiay China, naapektaran ti kasasaad ti panniempo. “Kinuna dagiti meteorologo a naadaw iti opisial a pagiwarnakan [ti China] iti Mierkoles a sininga ti asuk, dapo ken dagiti gas iti atmospera ti normal a kasasaad ti panniempo, a nagbanag iti panagtikag dagiti nadam-eg a makin-abagatan a probinsia idinto ta inablatan dagiti nagpipigsa a tudo ti amianan.”

Idiay Hawaii, idi koma Hulio 11 nga agparang ti nabayagen a padpadaanan a solar eclipse. Nupay kasta, ti napino a tapuk a naurnong iti atmospera ti daga kas resulta ti panagbettak ti Bantay Pinatubo inupayna ti sumagmamano a sientista. Ni Donald Hall, direktor ti Institute for Astronomy iti University of Hawaii, kunana: “Makapaupay ta kalpasan ti 600 wenno 700 a tawen a panagtalnana, di man la naguray ti bulkan iti maysa wenno dua pay a lawas sakbay a bimtak.”

Dagiti Epekto ken Naipaay a Tulong

Agarup 18 nga ili ken 2 a siudad nga asideg iti Bantay Pinatubo ti naglak-am iti napaut a panagtinnag ti dapo ken darat. Rinibo a patakder, agraman ti walo a Kingdom Hall dagiti Saksi ni Jehova, ti nadadael iti kasta unay idi narpuog dagiti atep gapu iti kinadagsen ti darat, kasta met ti danum nga inyeg ti bagio.a Ti pangulo ti Filipinas, ni Corazon Aquino, iti pormal a waragawagna kadagiti umili maipapan iti kasasaad ti pagilian idi Hulio 22, inlawlawagna: “Ti panagbettak ti Bantay Pinatubo isu ti kadakkelan iti daytoy a siglo. . . . Kasta unay ti panangdidigrana ta dinadaelna ti 80,000 a nabunga nga ektaria ti agrikulturatayo, ken dinadaelna ti komersio ti tallo a probinsia. . . . Nakabilbileg a pasamak dayta ta inkisapna ti kadakkelan a base militar iti Pacifico.”

Rinibo, agraman ginasgasut a Saksi ni Jehova, ti napilitan a nangpanaw kadagiti pagtaenganda ken pagsapulanda. Bayat a dimteng dagiti umuna a panagdawat iti tulong iti sanga nga opisina ti Watch Tower Society idi rabii ti Hunio 15, naibangon dagiti pagkamangan kadagiti asideg a Kingdom Hall ken dua nga Assembly Hall. Iti bigat ti Lunes, Hunio 17, rinugian ti dua a bunggoy dagiti Saksi manipud iti sanga nga opisina ti nangkita kadagiti nadadael a disso. Idi naawat dagiti reportda iti sumaganad nga aldaw, napakaammuan dagiti agbambaniaga a ministro nga itultuloyda a sarungkaran dagiti naapektaran a Saksi, nga iyeganda ida iti kanayonan nga abasto a taraon, danum, ken agas. Kasta met, nangrugi a naipatulod dagiti tulong a pundo iti sanga nga opisina manipud kadagiti Saksi iti Metro Manila kasta met kadagiti dadduma pay a paset iti pagilian a saan a naapektaran ti panagbettak. Nadlaw dagiti indibidual a saan a Saksi ni Jehova ti naipaay a tulong. Nangngegan a kinuna ti maysa a tao: “Dakayo a Saksi talaga a maseknankayo, alistokayo nga agtignay.”

Lahar—Agtalinaed a Peggad

Innayon a dagus dagiti tao ti makintengnga a Luzon iti bokabularioda ti sao a lahar, kayatna a sawen agay-ayus a pitak a naglaon kadagiti rugit ti bulkan. Masakopan ti Bantay Pinatubo dagiti pagayusan ti 13 a waig ken karayan. Nupay saan a nangato unay a bantay dayta, 1,760 metros laeng, ti pannakaurnong ti agarup 2 bilion a metros kubiko a darat ken dapo iti ansadna ket makadadael kadagiti lugar iti igid dagiti karayan. Kinapudnona, iti Sabado, Hunio 15, ti aldaw ti kadakkelan a panagbettak, nagayusen ti pitak idiay Porac, Guagua, ken Bacolor iti maysa a bangir ken idiay Siudad ti Angeles iti sabali. Ti lahar a nagayus iti Karayan Abacan idiay Siudad ti Angeles dinadaelna ti tallo a rangtay ken sinerraanna ti kalsada, bayat nga idiay Bacolor napno iti pitak ti Kingdom Hall dagiti Saksi ni Jehova agraman ginasgasut a pagtaengan. Idi agtapos ti Hulio, nasurok a 36,000 a pagtaengan ti narbeken ken sabali pay a 61,000 ti nadadael, a kasla di agpatpatinggan.

Nupay nakaro ti pannakadidigra ti lugar ken dakkel ti posibilidad ti kanayonan pay a panangdadael, mapadayawan ti naisangsangayan nga espiritu ti sangkailian a Filipino iti panangsangoda iti kasta a rigat a buyogen ti kinatanang. Ti Manila Bulletin, iti editorialna idi Hunio 29, 1991, nagkomento: “Agpapan pay awan nangipagpagarup iti panagbettak ti Pinatubo, dagiti tao iti lugar, dagiti ahensia ti gobierno ken ti publiko impakitada a kabaelanda a sanguen ti kasasaad. Kas iti napalabas a gingined, ti maim-imatangantayo ket ti abilidad dagiti umilitayo a mangsaranget iti rigat. Dayawentayo ti kinatured ken kinatibkerda.”

[Dagiti Footnote]

[Dagiti mapa iti panid 15]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion.)

FILIPINAS

China

[Mapa]

FILIPINAS

Bantay Pinatubo

Siudad ti Olongapo

Manila

Makinabagatan a Baybay ti China

[Dagiti Ladawan iti panid 16]

Narpuog dagiti atep ti Kingdom Hall gapu iti kinadagsen ti dapo, darat, ken tudo