Equatorial Guinea—Balay ti Gameng a Pagsidsiddaawan
Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! idiay Equatorial Guinea
IDIAY Africa adda maysa a pagilian a pagbagbagilawlawan pay laeng dagiti elepante ken gorilia iti kabakiran, a sadiay dandani di madmadlaw a lumabas ti komersialismo, a sadiay payapayan pay laeng dagiti ubbing dagiti lumabas a tattao. Ket iti ruar ti Africa, mammano laeng ti nakangngeg maipapan iti daytoy.
Ti naganna—Equatorial Guinea—ket umiso nga awag. Ti pagilian, a kadakdakkel ti Belgium, dandanina madap-awan ti ekuador. Idi Disiembre 1990, pinasiarko ti dua a kangrunaan a rehion: ti isla ti Bioko ken Rio Mbini, maysa a bassit a paset ti Africa.
Ti umuna a nagsiddaawak ket kaaduan kadagiti 350,000 nga umili natalabitda nga agsao iti Español a mainayon kadagiti pagsasao ti triboda. Naammuak a dayta laeng ti Español-pagsasaona a pagilian idiay Africa gapu iti maysa kadagiti naidumduma a pasamak iti historia ti panangsakop.
Ti Pakainaiganna iti Europa
Agarup 20 a tawen sakbay a natakkuatan ni Columbus ti America, ti Portuguese a nabigante a ni Fernão do Pó suksukisokenna idi ti Gulf of Guinea idi nasirpatanna ti nalasbang nga isla ti Bioko a pinataud ti bulkan. Isut’ nakayawan iti kasta unay iti kinapintasna a ta inawaganna dayta a Formosa (Napintas). Kadagiti simmaruno a tawen sabali pay a nalatak a managsirarak, ni Sir Henry Stanley, inawaganna dayta kas “ti alahas iti baybay.”
Ngem iti adu a siglo ti nasin-aw a kinapintas ti rehion ket tinulawan ti nalaad a negosio a panagtagabo. Ti estratehiko a lugar ti Bioko ken Corisco (sabali pay nga isla ti Guinea a dumna iti aplaya ti Mbini) ti namagbalin kadakuada a maibagay la unay a lugar a pagdudupudupan dagiti mangibiahe kadagiti tagabo nga Africano idiay America. Manipud maika-16 agingga iti maika-19 a siglo, ginasgasut a ribo a tagabo ti limmasat kadagitoy a dua nga isla.
Ti panangtagikua dagiti Portuguese iti Bioko ken ti dumna a playa ket naiyallatiw kadagiti Kastila idi 1778 tapno risoten ti susik iti nagbaetan dagiti dua a pagilian mainaig iti panangtagikuada iti teritoria idiay adayo a Sud America. Nakagun-od ngarud ti España iti bukodna a pangalaan kadagiti tagabo idiay Africa ket idi agangay insukona ti panangtagikuana iti teritoria dagiti Portuguese idiay Brazil.
Ngem saan nga umno ti pannakaikeddeng dagiti beddeng, ken bassit laeng ti bilang dagiti manangsakop a Kastila. Idi maika-19 a siglo, bayat ti pannakiinnagaw ti Europa kadagiti sakop ti Africa, sinakop ti Francia ken Alemania ti teritoria ti kontinente, bayat a ginamgam ti Britania ti isla ti Bioko. Idi laeng 1900 a naikeddeng kamaudiananna dagiti beddeng ti Equatorial Guinea, kalpasanna nagtalinaed dayta a sakop ti España agingga a nagun-odanna ti panagwaywayas idi 1968.
“Masubalitan dagiti Isem”
Nasarakak a ti tattao ti Equatorial Guinea ket buklen dagiti nagduduma a tribo. Addada dagiti Bube iti isla ti Bioko, bayat nga iti dua a kangrunaan a siudad, naidumduma dagiti natatayag a Hausa. Naggapuda idiay amianan ken isuda ti kangrunaan a negosiante ti Guinea. Ti tribo a Fang isu ti kadakkelan a tribo iti kontinental a paset ti pagilian, ken isuda ti kaaduan nga agpapaay iti serbisio sibil. Managisem dagiti tao ti Guinea, a mamasingked iti pagsasao ti Fang a kunana, “Masubalitan dagiti isem.”
Nabnabiag dagiti katutubo a saririt ken ug-ugali. Naawisak iti pamay-an dagiti taga Guinea a mangibangon iti pagtaenganda, nupay simple laeng, manipud materiales a masarakan iti bakir. Kongkongkongan pay laeng dagiti mangngalap dagiti balotoda, ken agkalapda babaen itoy a nabayagen a mararaem a pamay-an.
Inaldaw rinibo a taga Guinea ti agdudupudup kadagiti palengke ti Bata ken Malabo, dagiti kangrunaan a siudad ti pagilian. Ti panagpasiar iti palengke inikkannak ti pangripiripan maipapan kadagiti tattao ken iti panagbiagda. Mailaklako kadagiti palengke amin a mabalin nga ilako—manipud segundamano a liabe agingga iti sunggo (naimas ti inyanger a karne ti sunggo). Dagiti nailasinlasin a botelia ti lisensiado nga inaramid-balay a sabon makiinnagawda iti puesto kadagiti naurnos pannakabuntonna a bukbukel ken bawang. Idiay Guinea, saan a pakaseknan unay dagiti tao ti tiempo, ken napaliiwko a kasla di pulos agrikep dagiti tiendaan agingga a sumangbay ti sipnget wenno agingga naibus aminen a lako.
Kadagiti adu a purok ti Fang, nakitak ti maysa a nagdakkel a kalapaw ti purok. Naibaga kaniak a maawagan dayta iti Casa de la Palabra (Balay ti Sao). Ditoy nga agtataripnong dagiti pumurok no kasta nga inda risoten dagiti sussusikda, kalpasan a naipeksan ti agsinnumbangir a dasig dagiti an-anekekenda, wenno “sasao.” Nalukatan dagiti tawana para iti asinoman a mayat nga agdengngeg iti panaglilinnawagan.
Ti Tropikal a Kabakiran—Gameng a Nasken a Maitalimeng
Ngem para kaniak ti tropikal a kabakiran ti nangnangruna a mangiladawan iti Guinea. Apaman a nakaruarkami iti ili, ti nasamek a kabakiran pagparangenna a kaslakam lumaslasat iti berde nga usok. Berde ti kolor ti Guinea, berde amin a linong, sumilsileng a berde kalpasan tunggal panagtudona. Dagiti agkalkalatkat a mula, nagdadakkelan nga agririmmuok a kawayan, ken ginasgasut a kita ti kaykayo aglilinnetletda a mangbukel iti berde nga abbungot ti daga. Ti tropikal a kabakiran—nakusokuso ngem agtutunos—ket maysa a banag a maiparbeng a maitalimeng iti makalkalbo a planetatayo.
Dagiti nalalawa a daga ti Equatorial Guinea italtalimengda pay laeng dagiti di pay nakutkuti a tropikal a kabakiran, ket dadduma kadagitoy ti napili kas nasional a parke iti masanguanan. Ket ti kabakiran saan laeng nga arkos. Mangipaay dayta iti taraon, sungrod, ken uray agas kadagiti taga Guinea. Di pakasdaawan, ti nagdakkelan a tropikal a kayo, ti ceiba, ti kangrunaan a parupa ti nasional a simbolo ti Guinea.
Binuyogannak ti kinapintas ti Bioko, a namagsiddaaw met kadagiti immuna a managsirarak nga Europeo lima a siglo ti napalabasen. Maysa dayta a kabambantayan nga isla a nawarasan kadagiti wangawangan ti bulkan, dadduma kadagitoy ti nagbalinen a danaw, isu a nangnayon iti kinanadumaduma ti buya. Ti kangatuan a bulkan iti isla ket agarup 3,000 metros iti ngatuen ti patas ti baybay, ken dagiti kabakiran nga ansadna ket pagtataengan ti nakaad-adu a kita dagiti karkarna a billit ken kulibangbang, a mangpaimnas iti maris ti nalasbang a kabakiran.
Iti alimpatok ti bantay, nakayawanak a nangbuybuya kadagiti babassit a sunbird a sumpeg kadagiti babassit a kaykayo ken sabsabong kadagiti salog ti bantay. Sumilsilap ti berde ken nalabaga a dutdot dagiti kalakian kas iti maris ti ilelennek ti init. Kas kadagiti hummingbird ti America, kaykayatda a kanen ti nektar dagiti dadakkel a sabong wenno dagiti insekto a masarakanda kadagiti sabsabong.
Dagiti Karkarna nga Animal iti Kabakiran
Ti kabakiran iti ekuador ket pagnanaedan ti nakaad-adu a kita ti atap a biag, nangruna iti kontinente. Dagiti buffalo ken elepante, dagiti kita a basbassit ngem dagiti katupagda iti tantanap ti Africa, ti agnanaed iti nasamek a kabakiran, ngem nalabit ti kangrunaan nga animal iti kabakiran isu ti gorilia, a bumasbassit ti bilangdan iti intero nga Africa. Inay-ayamko ti naamo nga urbon a gorilia a ti nanangna ket pinatay dagiti mangnganup. Ti naliday a langana impalagipna kaniak ti di masinunuo a masakbayan ti gorilia iti sidong ti tao.
Duapulo ket lima a tawenen a napalabas, nasdaaw dagiti naturalista iti intero a lubong a nakangngeg iti pannakaduktal iti maysa nga albino a gorilia idiay Guinea. Dayta pay laeng ti kaunaan a kaso ti puraw a gorilia. Puraw amin a dutdotna, ken nakusnaw a nalabaga ti kudilna ken asul dagiti matana. Napanaganan iti Copito de Nieve (Bassit a Niebe) ket kalpasanna naipan iti Barcelona Zoo idiay España, a sadiay ay-ayuenna pay laeng dagiti tao.
Ti umuna a nadlawko iti kabakiran ket mammano laeng nga animal ti agparang. Adut’ nakaturog iti aldaw, ket iti laeng rabii a pudpudno a nabiag ti kabakiran. No sumipngeten, panawan dagiti umariwekwek a fruit bat dagiti balayda tapno sukisokenda ti dapian ti kabakiran, ket rugian metten dagiti fish owl ti rinabii a panagdakiwasda kadagiti waig ken karayan. Agkakalay-at dagiti dadakkel matana a bush babies kadagiti sangsanga a kunam la no aldawen.
Iti aldaw, dagiti laeng billit ken kulibangbang ti mangpaganaygay ken mangnayon ti maris iti kabakiran. Dagiti nagdadakkelan a swallowtail butterfly, buyogen ti nakangisngisit ken berde a payakda ken agibar-ibar a panagtayabda, ti kangrunaan a makaawis iti imatang. Iti ngatuenmi ti naulimek a panagareng-eng dagiti green fruit dove ket maigiddiat iti nagubsang a panagkiak dagiti nakalalaad a kalaw.
Iti baba, nasirpatak ti maysa nga asul ken kolor kahel nga agama lizard a nakatuon ken agpalpaliiw iti natuang a kayo. Sitatalna a nagalikenkenak tapno mamatmatak a naimbag ti agbinsobinsot a dilana a mangtiliw a sisisigo iti aniaman a kuton a magaw-atna.
Sayang awan nakitak uray maysa man laeng kadagiti karkarna nga agindeg iti igid ti karayan idiay Guinea. Ti kadakkelan a tokak ditoy lubong, ti Conrava goliath, ket agnanaed iti igid ken dissuor ti Karayan Mbía. Agdagsen dagitoy a tokak iti agarup tallo kilogramo wenno ad-adu pay ken punto nuebe metro ti kaatiddogda manipud ulo agingga iti ramay ti saka. Sigun iti managsirarak a ni Paul Zahl ti National Geographic, babaen kadagiti nabileg a gurongda kabaelanda a lagtuen ti tallo a metros.
Idiay Equatorial Guinea kahel imbes a nalabaga ti kolor ti lumlumnek nga init, maysa a palagip a ti atmospera ket saan unay a narugit kas iti dadduma a paset ti lubong. Bassit laeng a panangdadael ti nagapuanan dagiti tao a mangbusbusbos iti nakaad-adu a produkto ti ekonomia, ket inaldaw nga agtartrabaho dagiti kayo iti kabakiran a mangipaay iti oksihena. Dagita a di pay nararrarit a lugar ditoy lubong ket mammano ken narasay. Manamnama a maitalimeng daytoy a gameng iti ekuador.
[Dagiti mapa iti panid 24]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion.)
AFRICA
Equitorial Guinea
EQUATOR
[Mapa]
Bioko
Mbini
[Dagiti Ladawan iti panid 25]
Kongkongkongan pay laeng dagiti mangngalap dagiti balotoda
Kalapaw ti purok (“Casa de la Palabra”) a pagtataripnongan dagiti pumurok ken pangrisotan kadagiti susikda
[Dagiti Ladawan iti panid 26]
Urbona gorilia
Pel’s fishing owl
Dakdakkel a bush baby
African butterfly