Gabon—Maysa a Sarikedked Dagiti Atap nga Animal
BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY GABON
NAKAKITAKAYO kadin iti maysa a tropikal a lugar nga adda dagiti elepante nga agar-arab iti asideg ti baybay, dagiti hipopotamo nga aglanglangoy, ken dagiti balyena ken dolphin nga agaaripuno iti asideg ti takdang? Iti kosta ti Africa, adda 100 a kilometro nga aplaya a gagangay pay laeng dagiti kasta a buya.
Siempre, tapno agtultuloy a matagiragsak ti tattao dagiti kasta a buya, kasapulan a masalakniban dayta a naisangsangayan a kosta. Makaparagsak ta dagiti paglintegan para iti kasta a panangsalaknib ket naipaulog idi Setiembre 4, 2002, idi nga improklamar ti presidente ti Gabon a ti 10 a porsiento ti Gabon ket mapagbalin a parke ti pagilian—agraman dagiti aplayana a nakadaldalus pay laeng agingga ita.
Dagitoy a di pay naas-asak a lugar nga addaan iti kalawa nga agarup 30,000 a kilometro kuadrado, a kas iti kalawa ti Belgium, ket aduan iti gameng ti nakaparsuaan. “Adda potensial ti Gabon nga agbalin a sentro ti nakaparsuaan, a mangguyugoy kadagiti turista iti intero a lubong tapno umayda pasiaren dagiti nabatbati a nakaskasdaaw a parsua ditoy daga,” kinuna ni Presidente Omar Bongo Ondimba.
Apay a nakapatpateg dagitoy a masalsalakniban a lugar? Kabakiran pay laeng ti agarup 85 a porsiento ti Gabon, ken 20 porsiento kadagiti mula ditoy ket saan a masarakan iti sadinoman ditoy lubong. Kanayonanna, dagiti kabakiranna a masarakan iti ekuador ket agserserbi kas natalged a pagnaedan dagiti gorilia, chimpanzee, elepante, ken adu pay a kita ti animal nga agpegpeggad a maungaw. Dagiti nabiit pay a naideklara a parke pagbalinenda ti Gabon kas maysa a naisangsangayan a sarikedked ti nadumaduma nga animal ken mula iti Africa.
Loango—Aplaya nga Awan Kaaspingna
Ti Loango National Park ket mabalin a maysa kadagiti kapintasan a lugar iti Africa a pakakitaan kadagiti atap nga animal ken balang a mulmula. Masalsalakniban ditoy dagiti nawatiwat nga aplaya nga asideg kadagiti libtong ken dagiti napuskol a kabakiran a masarakan iti ekuador. Ngem ti talaga a rason a naisangsangayan dagiti aplaya ti Loango ket dagiti animal nga agpagnapagna iti kadaratan—dagiti hipopotamo, elepante, atap a nuang, leopardo, ken gorilia.
Apay a dagiti animal iti bakir kaay-ayoda ti aplaya? Dagiti puraw a kadaratan iti aplaya ti Loango ket addaan kadagiti karuotan a mabalin a pagaraban dagiti hipopotamo ken atap a nuang. No kasano a ti sorbetes ket magustuan dagiti ubbing, dagiti elepante magusgustuanda ti nagadu a bunga dagiti palma a kaykayo a Rônier, nga agtubo iti asideg ti aplaya. Ngem ti kapatgan iti amin ket ti panangbukbukod dagiti animal iti aplaya. Dagiti laeng tugot ti sakada ti makita iti kadaratan.
Gapu ta awan ti tao a mapmapan kadagitoy a naiputputong nga aplaya, ditoy nga agit-itlog dagiti pawikan a maawagan iti leatherback turtle nga agpegpeggad a maungaw. Iti dayta met laeng a lugar nga agum-umok dagiti dumerosas a bee-eater. Agkalida kadagiti pagumokan ti pangenda iti kadaratan, a sumagmamano la a metro a nangatngato ngem ti patar ti danum ti baybay bayat ti panagatab. Iti bulbulan ti kalgaw, nasurok a sangaribu a balyena a maawagan iti humpback whale ti agaaripuno iti nalinak a baybay ti Loango tapno agpaaduda.
Dua a nalalawa a libtong ti masarakan iti nagbaetan dagiti aplaya ti Loango ken ti kabakiran iti ekuador. Maitutop unay dagita a pagnaedan dagiti buaya ken hipopotamo. Adu ti ikan kadagitoy a taaw iti pagilian, a dagiti igidda ket nagbalin a nasamek gapu kadagiti parakad a nagtubo kadagita. Iti ngatuen dagiti libtong, agtaytayab dagiti fish eagle ken osprey ti Africa tapno agsapul iti taraonda, bayat a sumagmamano a kakikita ti namaris a salaksak ti agsapsapul kadagiti ikan iti narabrabaw a paset dagiti libtong. Dagiti elepante a maay-ayatan iti danum, aglangoyda a bumallasiw kadagiti libtong tapno manganda iti paboritoda a prutas.
Iti kabakiran ti ekuador, agaayam dagiti bakes kadagiti nangangato a sanga ti kaykayo, bayat nga agal-alindayag dagiti namaris a kulibangbang iti main-inaran a paset ti kabakiran. No aldaw, dagiti panniki nga agkaan iti prutas ket aginanada kadagiti paboritoda a kaykayo, ngem no rabii, aramidenda ti nagpateg a trabahoda a panangiwaras kadagiti bin-i iti kabakiran. Kadagiti beddeng ti kabakiran, dagiti agrimatrimat a sunbird sussusopenda dagiti nektar kadagiti sabong dagiti babassit ken dadakkel a kaykayo. Dayta ti makagapu a ti Loango ket maitutop a nadeskribir kas “lugar a pakakitaan iti pudpudno a pintas ti Africa iti ekuador.”
Lopé—Maysa Kadagiti Manmano a Lugar nga Ayan ti Adu a Gorilia
Sakup ti Lopé National Park ti nalalawa a napupuskol a kabakiran a saan pay nga inas-asak ti tao, agraman dagiti kakaykaywan ken patag a karuotan iti nadanum a luglugar iti amianan ti parke. Dayta ket magustuan unay dagidiay kaay-ayoda ti nakaparsuaan, dagidiay maayatan a makakita kadagiti gorilia, chimpanzee, wenno mandrill iti kabakiran. Adda 3,000 agingga iti 5,000 a gorilia nga agdakdakiwas iti dayta a 5,000 a kilometro kuadrado a masalsalakniban a lugar.
Ni Augustin, a dati nga opisial ti parke, malagipna ti maysa a naisangsangayan a pannakasabatna kadagiti gorilia idi 2002. “Bayat a magmagnaak iti kabakiran, nasabatko ti maysa a pamilia a buklen ti uppat a gorilia,” kinunana. “Ti pannakaama, a medio pumuraw ti bukotna ken agtawen iti agarup 35 ket nagtakder iti sangok. Mamitlo la ketdi a daras a nadagdagsen no idilig iti kadagsenko. Kas naibalakad, dagus a nagtugawak, saak nagdumog kas panangipakita iti panagpasakupko. Immasideg ti gorilia ken nakikatugaw kaniak ken sinallabaynak. Kalpasanna, iniggamanna ti imak ket sinukimatna ti dakulapko. Idi madlawna a saanko a dangran ti pamiliana, nagna a napan iti kasamekan. Iti dayta a nakallalagip nga aldaw, naaddaanak iti nakaay-ayat a kapadasan kadagiti animal iti gagangay a pagnanaedanda. Dagiti tattao papatayenda dagiti gorilia tapno agserbi kas taraon wenno gapu iti di umiso a kapanunotan a napeggad dagitoy. Ngem naamo dagitoy nga animal ket maikarida iti pannalaknibtayo.”
Idiay Lopé, dagiti mandrill wenno dadakkel a baboon agaaripunoda iti dadakkel a grupo a no dadduma ket agdagupda iti nasurok a sangaribu. Daytoy ti maysa kadagiti kadakkelan a pangen dagiti mamalia iti lubong, ket sigurado a nakaar-arimbangawda. Kastoy ti panangdeskribir ti maysa a turista manipud Cameroon maipapan iti kapadasanna iti maysa kadagitoy a nagdakkel a pangen.
“Babaen ti radio transmitter a maikabil iti tengnged dagiti animal, ti mangipaspasiar kadakami natuntonna ti ayan dagiti mandrill. Nagnakami nga immun-una ngem iti pangen, nangibangonkami a dagus iti paglemmenganmi, sami inuray ti isasangpet ti pangen. Iti uneg ti 20 a minuto, inimdenganmi ti makaay-ayo nga uni ti kabakiran, a patpatauden dagiti tumatayab ken insekto. Dayta a kinatalinaay ket kellaat a nasinga idi immasideg ti pangen dagiti mandrill. Gapu iti uni dagiti maspak a sangsanga ken nalaaw a panagiinnayab, impagarupko no adda um-umay a bagyo. Ngem idi nasirpatak [dagiti mangidadaulo a bakes], nakitak a kasda la dagiti mangiturturong iti makigubat nga armada. Dagiti dadakkel a mandrill ti mangidadaulo, a nakaparpartak ti pannagnada, idinto ta dagiti babbai ken babassit pay ket aglagtolagtoda kadagiti sangsanga ti kaykayo. Pagammuan ta kellaat a nagsardeng ti maysa kadagiti kadakkelan a kalakian sa nagtalia-taliaw a kasla adda madmadlawna. Adda bassit a mandrill a nakakita kadakami bayat a magmagna nga agturong iti asideg ti paglemlemmenganmi. Nagriaw tapno mapakdaaran ti pangen. Ti intero a pangen pinartakanda ti nagna, ket ad-adda a pimmigsa ti ariwawa bayat a sipupungtot nga ipukpukkawda ti pannakasuronda. Iti uneg ti sumagmamano laeng a kanito, saanmi idan a makita. Pinattapatta ti nangipasiar kaniak nga agarup 400 a mandrill ti limmabas iti asidegmi.”
Dagiti chimpanzee ket nakaar-ariwawa a kas met laeng kadagiti mandrill ken narigrigat pay a matunton ti ayanda bayat a sipapartak nga agdakdakiwasda iti kabakiran iti awan sarday a panagsapulda iti taraon. Iti sabali a bangir, dagiti agpasiar gagangay a makakitada iti bakes a ti agongna ket medio kolor dapuen a kayumanggi. No dadduma, mapan dagitoy iti karuotan iti ruar ti kakaykaywan. Nalabit a ti managputputong unay nga agnanaed iti Lopé ket ti sun-tailed monkey, maysa a katutubo a kita ti bakes a kadisdiskobre laeng agarup 20 a tawen ti napalabasen.
Dagiti dadakkel, namaris a tumatayab iti kabakiran—kas iti turaco ken hornbill—ipakaammoda ti kaaddada babaen ti naariwawa nga unida. Adda nailista nga agarup 400 a kita ti tumatayab iti parke, a namagbalin iti dayta a lugar a nalatak kadagiti managbuya kadagiti tumatayab.
Nasayaat a Lugar Para iti Nadumaduma nga Animal ken Mulmula
Ti Loango ken Lopé ket dua laeng kadagiti 13 a parke iti pagilian ti Gabon. Iti dadduma a parke, maay-aywanan dagiti parakad, masalsalakniban dagiti naisangsangayan a mula, ken masalsaluadan dagiti lugar para kadagiti agkaraakar a tumatayab. “Iti intero a pagilian, iti Gabon ti pakasarakan kadagiti kasayaatan a sistema ti ekolohia,” inlawlawag ni Lee White ti Wildlife Conservation Society. “Ti napateg ket saan laeng a ti kalawa no di ket ti kalidad dagiti masalsaluadan a lugar. Idi 2002, iti uneg laeng ti ababa a tiempo, nakapataudda iti kasayaatan a sistema para kadagiti parke ti pagilian, a mangsalaknib iti amin a nagduduma a kita ti mula ken animal iti pagilian.”
Siempre, adu pay ti problema, sigun ken Presidente Bongo Ondimba. Kinunana: “Ti tuktukoyenmi ket ti sangalubongan a panagregget a sigurado nga iramanna dagiti naunday ken pangbiitan a panagsakripisio, tapno maragpattayo ti kalat a dagitoy a nakaskasdaaw a gameng ti nakaparsuaan ket maipatawidtayo kadagiti sumaganad a kaputotan.”
[Mapa iti panid 17]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
AFRICA
GABON
Ti 13 a parke ti pagilian ti Gabon
Loango National Park
Lopé National Park
[Dagiti Ladawan iti panid 16, 17]
Humpback whale ken ti buya ti Loango kas matannawagan manipud tangatang
[Credit Line]
Balyena: Wildlife Conservation Society
[Dagiti Ladawan iti panid 16, 17]
Mandrill (kannigid) ken gorilia (kannawan)
[Picture Credit Line iti panid 15]
Robert J. Ross