Panangsarungkar Kadagiti ‘Mountain Gorilla’

Panangsarungkar Kadagiti ‘Mountain Gorilla’

Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! idiay Tanzania

AGARUP 320 laeng kadakuada ti agindeg iti lugar ti bulkan iti beddeng iti Rwanda ken ti Democratic Republic of Congo. Ti sabali pay a 300 ti agin-indeg iti di maas-asak a kabakiran ti Uganda. Dagitoy dagiti mountain gorilla—a mairaman kadagiti mamalia iti lubong nga agpegpeggad a maungaw!

Ti Americano a zoologist a ni Dian Fossey adut’ inaramidna a nangtignay ti pannakaseknan ti publiko maipapan iti pagtungpalan dagitoy a parsua. Dimteng ni Fossey ditoy Africa idi arinunos ti dekada 1960 tapno adalenna dagiti mountain gorilla. Iti dayta a tiempo napartaken a mapappapatayda gapu iti panaganup. Ti natured a sientipiko nagbiag a kasla maysa nga ermitanyo iti Bambantay Virunga, a dagus a nakigayyem kadagiti gorilia nga agindeg sadiay. Impablaak ni Fossey dagiti natakkuatanna kadagiti artikulo ti magasin ken ti libro a Gorillas in the Mist. Bayat ti panaglabas ti tiempo, ad-addan a determinado a mangsalaknib kadagiti dutdotan a gagayyemna, a pudpudno a nakidangadang kadagiti mangnganup. Nupay kasta, isut’ natay gapu iti iruprupirna ket pinapatay ti di ammo a mammapatay idi 1985.

Gapu ta naparegtakami iti namnama a makakita a mismo kadagitoy a natalna a parsua, idi 1993 inkeddengmi nga agassawa ti mangpasiar iti pagindegan dagiti gorilia. Pangngaasiyo ta palubosandakami a manglagip iti panagpasiarmi.

Mangrugi dayta idi simmang-atkami iti maysa nga oras a kadua dagiti giyami manipud iti arisadsad ti 3,700 metro ti katayagna a bulkan ti Visoke iti beddeng ti Volcanoes National Park, idiay Rwanda. Bayat ti apagbiit a panaginanami, inlawlawag dagiti giyami no kasano nga agtignaykami iti aglawlaw dagiti gorilia. Naibaga kadakami a walo laeng a bisita ti mapalubosan a bumisita iti inaldaw iti daytoy a naisangsangayan a grupo dagiti animal. Daytoy kissayanna ti pannakaisarangda kadagiti sakit ken lapdanna met ti pannakaisturbo ti nakairuamanda nga aramiden.

“Apaman a sumrektayon iti kabakiran,” palagipannakami ti maysa a giya a “masapul a nakapuy laeng ti timektayo. Daytoy ti tumulong kadatayo a mangpaliiw kadagiti dadduma nga animal ken tumatayab iti kabakiran, ta malaksid kadagiti mountain gorilla, adda dagiti golden monkey, duiker, bushbuck, dagiti elepante, ken dagiti pay buffalo.”

Naipakaammo met kadakami nga adda dagiti makatudok a siitan ken dagiti kuton iti parke ket mabalin a magnakami iti naangep ken napitak a kasamekan. Nagkinnitakami nga agassawa. Dikam nakasagana iti dayta! Ngem tinulongandakami dagiti mannakigayyem a giyami babaen ti panangipabulodda kadakami iti kapote ken botas.

Kalpasanna, inlawlawag ti giyami a dagiti gorilia nalakada a maakaran iti sakit ti tao ket tapno masalaknibanda, masapul nga agbati ti siasinoman a masakit wenno pagaammona nga addaan iti makaakar a sakit. “No makababaenkayo bayat a kaduayo dagiti gorilia, pangngaasiyo ta umadayokayo kadagiti animal ket apputenyo ti agong ken ngiwatyo,” kuna ti maysa kadagiti giya. “Laglagipenyo! Bisitatayo iti naangep a pagtaenganda.”

Asidegkam Unay a Mangsagid Kadakuada!

Pumaspasdoken ti sinang-atmi. Nakagtengkami iti kangato a 3,000 metro. Bassiten ti oksiheno iti angin, isu nga aganangsabkamin, ket akikid dagiti desdes. Ngem matagiragsakmi ti kinapintas ti hagenia tree (maysa a kayo), a paidda ti panagsangana a napno iti napuskol a lumot, pako, ken dagiti orkidia. Daytoy ti mangpapintas iti kabakiran a maipadis iti paraiso.

Rinugianen dagiti giya a biroken ti lugar a nakakitaan kadagiti gorilia iti napalabas nga aldaw, nupay agkaraakar dagiti gorilia nga agsapsapul iti nalangto a taraon. “Kumitakayo sadiay!” adda nagkuna. Naibaskag iti nalamuyot a mulmula ti pagiddaan, wenno umok ti gorilia a silverback.

“Isut’ maawagan iti Umugome,” kuna ti giya. “No agarup 14 a tawenen ti kalakian a gorilia, agbalinen a puraw ti bukotna a kas iti pirak. Maibilang ngaruden a pangulo ti grupo. Ti laeng silverback ti mangasawa kadagiti amin a kabaian a gorilia. Dagiti ubbing pay a mangpadas, dagus a mapapanawda! Nupay kasta, no ti karibal mapatayna ti silverback, papatayenna met dagiti amin nga annak. Kalpasanna, ti baro a pangulo ti sumublat ket agputot a kadua dagiti kabaian iti grupo.”

“Kasano kapaut ti biag ti gorilia?” inimtuod ti maysa nga adda iti grupomi bayat a sinurotmi dagiti giya a simrek iti napintas a kabakiran dagiti kawayan.

“Agingga iti agarup 40 a tawen” simmungbat a siaalumamay.

“Sh! Sh!” adda nagarasaas, gapu iti nauneg a ganukgok. “Ania dayta? Gorilia?” Saan, no di ket maysa kadagiti giya ti aggangganukgok a kas iti gorilia, a padpadasenna nga abbukayen ti isusungbat. Sigurado nga asidegkamin!

Kinapudnona, 15 laeng a pie ti kaadayomi, adda agarup 30 ti bilangda! Naibaga kadakami nga agmasngaad ken agulimekkami. “Dikay itudo ida,” impakaasi ti maysa a giya, “ta mabalin a pagarupenda a barbarsakenyo ida. Pangngaasiyo ta dikay agikkis. No mangretratokayo, aginayad ken agannadkayo, ket dikay agusar iti flash.”

Asidegkam unay ta masagidmi ida! Ngem sakbay a sagiden ti siasinoman dagiti gorilia, maysa a giya ti mangyarasaas: “Dikay sagiden ida!” Kaibagbagana pay la dayta idi dua a babassit a gorilia ti immasideg nga agusiuso kadakami. Siaalumamay nga inablatan ti giya ida babaen iti bassit a sanga, ket dagiti nausiuso nga agtutubo nagtulidtulidda iti salogan, nga aggiginnubalda a kas kadagiti babassit nga ubbing. Nakibiang ti “Ina” idi agbalinen a naranggas ti ay-ayam.

Ti silverback sipsiputannakami iti pangadayuen bassit. Idi kuan, immasideg kadakami ket nagtugaw iti sumagmamano laeng a metro a kaadayo iti nagtugawanmi. Dakkel ken agdagsen iti agarup 200 a kilo! Okupado unay a mangmangan ta dinakam maasikaso, nupay sipsiputannakami. Kinapudnona, ti pannangan ti kangrunaan nga aramid ti gorilia! Ti maysa a silverback mabalin a mangan iti agingga iti 30 a kilo a taraon iti inaldaw. Ket tunggal animal iti grupo okupadoda nga agsapul iti taraon manipud agsapa agingga iti rabii. No dadduma adda makakita kadakuada nga agap-apa maipapan iti “taraon” a nasarakanda.

Ti paboritoda a taraon ket ti bugas ti dakkel a mula a senecio. Pagay-ayatda met ti atap a kinsay, dagiti ramut ti dadduma a mula, ken rabong. No dadduma agaramidda pay iti “ensalada,” nga ilalaokda ti rabong iti berde a bulong dagiti kalunay, siitan, galium, ken nadumaduma a ramut ken lanot. “Apay a saan a matudok dagiti gorilia kadagiti siitan a paruten ken dalusanda?” kuna ti maysa. Kuna ti maysa a giya: “Napuskol ti kudil ti dakulapda.”

Tagtagiragsakenmi daytoy natalna a buya idi, kellaat a timmakder ti dakkel a kalakian a dandanogenna ti barukongna, ket nagikkis iti nakaam-amak, makapatigerger! Immasideg iti maysa kadagiti giya, ket simmardeng iti sanguananna. Minurareganna ti giya! Ngem di nagamak ti giyami. Imbes ketdi, nagmasngaad, nagganukgok, ket nagsanud a sibabannayat. Kasla kayat laeng ti silverback nga ipalastog kadakami ti bileg ken pannakabalinna. Kinapudnona, nagballigi!

Ket sineniasannakamin dagiti giya nga agsaganakamin nga agawid. Nabusbosmi ti nasurok la bassit a maysa nga oras a kadua dagitoy nakaay-ayat, natalna a parsua, kas bisita “iti kaangepan.” Nupay apagbiit, ti ibibisitami ket maysa kadagiti di malipatan a kapadasan. Talaga a kanayon a malagipmi ti kari ti Biblia nga umay a baro a lubong, a sadiay ti tao ken animal agkakappiadanton nga agnanayon!—Isaias 11:6-9.

[Dagiti mapa iti panid 18]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Ti kabambantayan a pagnanaedan dagiti Mountain Gorilla

DEMOCRATIC REPUBLIC OF CONGO

Danaw Kivu

UGANDA

RWANDA

AFRICA

Napadakkel a Buya ti Lugar

[Credit Line iti panid 18]