Panagsupadi iti Kultura

AGARUP lima gasut a tawen ti napalabasen, iti maysa a bassit nga ili iti tengnga ti Castile, nakisupiat dagiti diplomatiko a Kastila kadagiti katupagda a Portuguese. Idi Hunio 7, 1494, napagsasaritaan dagiti pagsusupiatanda ket nagtutulagda, ket napirmaan ti maysa a tulagan​—ti Treaty of Tordesillas. Itatta, ginasut a milion kadagiti adda iti Makinlaud a Hemispero ti agsasao iti Kastila wenno Portuguese kas banag dayta a tulagan.

Ti tulagan pinatalgedanna manen dagiti paglintegan nga impaulog ti papa idi napalabas a tawen a mangbingay iti di pay natakkuatan a lubong kadagiti dua a nasion iti Iberia. Naiwayat ti maysa a linea nga agpaamianan-agpaabagatan a “370 leagues (2,057,052 metros) iti laud ti Cape Verde Islands.” Mabalin a sakupen ken mangasaba ti España kadagiti natakkuatan a dagdaga iti laud dayta a linea (Norte ken Sud America malaksid ti Brazil) ket ti Portugal dagiti amin a daga nga agpadaya (Brazil, Africa, ken Asia).

Gaput’ naawatda ti pammendision ti papa, ti España ken ti Portugal​—agraman dagiti dadduma a nasion iti Europa nga asidegda​—inturayanda ti panagdaliasat iti baybay ket kalpasanna ti lubong. Limapulo a tawen kalpasan ti pannakapirma ti tulagan, naipasdeken dagiti daldalan a pagballasiwan ket nagsisilpon dagiti kangrunaan a kontinente, ken rimsuan dagiti adayu a sakup ti imperio.​—Kitaenyo ti kahon, panid 8.

Nakasaksaknap ti nagbanagan daytoy a nagadu a natakkuatan. Nabalbaliwan dagiti sistema ti komersio ken agrikultura, ken nabalbaliwan met ti pannakabingaybingay dagiti rasa ken relihion ti lubong. Nupay kasta, ti balitok ti nangirugi kadagitoy amin a pasamak.

Dagiti Pagannayasan iti Negosio

Pudno ti kuna ni Columbus. Adda sadiay ti balitok, nupay no bassit laeng ti nasarakanna. Idi agangay, rinugianen dagiti galleon ti nangibiahe a mapan España kadagiti adu a sinamsamda a balitok ken pirak ti America. Ti kinabaknang, nupay kasta, apagdarikmat laeng. Ti iseserrek ti adu a napapateg a metal pinataudna ti makadangran nga implasion, ket ti agsobsobraan a nalaka a biruken a kuarta linapdannat’ irarang-ay ti industria dagiti Kastila. Iti kasumbangirna, dagiti balitok a naggaput’ America pinarang-ayna ti internasional nga ekonomia. Adda kuarta a paggatang kadagiti bambanag a naggaput’ sabali a daga, isu nga ibiahe dagiti barko a mapan ken aggapu kadagiti amin a paset ti lubong.

Idi arinunos ti maika-17 a siglo, mabalin a makasarak ti maysa idiay Manila iti pirak ti Peru, seda ti China idiay Siudad ti Mexico, balitok ti Africa idiay Lisbon, ken burburan a dutdot ti Norte America idiay London. Apaman a nalukatanen ti pannakailako dagiti luho a bambanag, nangrugin ti nakaad-adu a pannakaiballasiw dagiti gagangay a kasapulan kas iti asukar, tsa, kape, ken kapas kadagiti baybay ti Atlantic ken India. Ket nagbalbaliwen ti ugali ti pannangan.

Babbaro a Mula ken Babbaro a Taraon

Ti tsokolate dagiti Sueko, patatas ti Ireland, ken ti pizza ti Italia nakautangda amin kadagiti mannalon nga Inca ken Aztec. Dagiti tsokolate, patatas, ken kamatis isuda dagiti tallo a baro a produkto a simmangpet idiay Europa. Masansan, palabasenna ti sumagmamano a tiempo sakbay nga aglatak ti baro a raman, prutas, ken natnateng, nupay idi damo ni Columbus ken dagiti taona magagaranda kadagiti piña ken kamote.​—Kitaenyo ti kahon, panid 9.

Dadduma a mula manipud iti Daya, kas iti kapas ken unas, naglatakda idiay Baro a Lubong, bayat a ti patatas iti Sud America nagbalin a kangrunaan a taraon kadagiti adu a sangakabbalayan ti Europa kamaudiananna. Ti panagsisinnukat kadagiti mulmula saan laeng a nangipaay iti nadumaduma nga internasional a taraon; nangipaay met iti kangrunaan nga irarang-ay iti pannakataraon, isu a nakaipaay iti kasta unay nga iyaadu ti populasion iti maika-19 ken maika-20 a siglo. Ngem adda dakes nga epekto iti panagbalbaliw ti agrikultura.

Panangiduma iti Rasa ken Panangilupit

Ti baro a nalaka nga ilako a mula, kas iti kapas, asukar, ken tabako, mabalin a pabaknangenna dagiti manangsakup, no adda magun-odanda nga umdas a nalaka ti tangdanna nga agtrabaho kadagiti dagada. Ket ti nalawag a gubuayan dagiti trabahador isu dagiti umili.

Kaaduanna dagiti manangsakup nga Europeo minatmatanda dagiti umili a kakasla animal laeng a makapagsao, maysa a panangidumduma nga inusarda a mangikalintegan iti nalawag a panangadipenda. Nupay adda linteg ti papa idi 1537 a nangikeddeng a dagiti “Indians” ket “pudno a tattao nga addaan kararua,” daytoy dina pinasardeng ti pananggundaway. Maysa a nabiit pay a dokumento ti Vatican kunana, “ti panangidumduma iti rasa nangrugi idi natakkuatan ti America.”

Ti nauyong a panangtrato, agraman ti panagsaknap ti “sakit iti Europa,” pinabassitna iti kasta unay ti populasion ti America. Iti las-ud ti sangagasut a tawen, bimmaba dayta iti 90 porsiento sigun kadagiti pattapatta. Iti Caribbean dandani napukaw amin dagiti umili. Idi awanen dagiti maala nga agtrabaho nga umili, nagsapul dagiti makinkukua ti daga kadagiti napigsa, nasalun-at a mannalon iti sabali a lugar. Dagiti Portuguese, a nagsayaaten ti kasasaadda idiay Africa, nangitukonda iti dakes a solusion: ti negosio a panangadipen.

Naminsan manen a nangipaay iti nakaam-amak a panagsagaba ti panangidumduma iti rasa ken ti kinabuklis. Idi arinunos ti maika-19 a siglo, dagiti kumboy ti barko a nangibiahe kadagiti adipen (kangrunaanna Briton, Dutch, Pranses, ken Portuguese) nalabit nakaibiahedan iti nasurok a 15 milion nga Africano nga adipen idiay America!

Gapu iti panangidumdumana iti rasa, saan a nakaskasdaaw a kasta unay ti pananggura dagiti adu nga umili iti America iti pannakatakkuat dagiti Europeo iti America. Kuna ti maysa nga Indian iti Norte America: “Saan a natakkuatan ni Columbus dagiti Indians. Dakami ti nakatakkuat kenkuana.” Kasta met, dagiti Indian a Mapuche idiay Chile agkedkedda a kunada ‘nga awan ti pudpudno a pannakatakuat wenno ti pudno a panangasaba no di ket maysa a panangraut iti teritoria dagiti inapoda.’ Kas ipamatmat daytoy a kapaliiwan, adda basol ti relihion.

Relihiuso a Panangsakup

Nasinged ti panagtinnulong ti relihiuso a panangsakup ken ti napolitikaan a panangsakup iti Baro a Lubong.a Apaman a maparmek ti maysa a lugar, mapilit dagiti umili nga agbalin a Katoliko. Kas inlawlawag ti padi a Katoliko ken historiador a ni Humberto Bronx: “Idi damo mangbautisarda nga awan ti panangisuro a mismo, talaga nga inkapilitan. . . . Napagbalin a Kristiano a simbaan wenno monasterio dagiti pagano a templo; dagiti ladladawan nasukatanda kadagiti krus.” Di nakaskasdaaw, dagita a kapilitan a “panangkumberte” nagbanag iti naisangsangayan a panagtipon ti Katoliko ken ti gagangay a panagdayaw a nagtultuloy agingga ita nga aldaw.

Kalpasan ti panangparmek ken “panangkumberte,” nainget a naipaalagad ti panagtulnog iti simbaan ken kadagiti pannakabagina, nangnangruna idiay Mexico ken Peru, a sadiay naipasdek ti Inkisision. Dadduma a napasnek a tattao iti simbaan binusorda ti di nakristianuan a pamay-an. Ti praile a Dominican a ni Pedro de Córdoba, a maysa kadagiti nakasaksi iti panangsakup iti puro ti Hispaniola, insennaayna: “Babaen kadagita a nagimbag, natulnog, ken naemma a tattao, no dagiti manangaskasaba napanda laeng kadakuada nga awan ti panangpilit ken kinaranggas dagitoy kakaasi a Kristiano, pagarupek a maysa a nagsayaatan nga iglesia a kas iti immuna a Kristiano ti mabalin a naibangon.”

Naiduma Ngem Saan a Baro nga Interamente

Dadduma matmatanda ti pannakatakkuat, ti panangsakup, ken ti panangkumberte iti America a kas “panagsabet dagiti dua a kultura.” Dadduma matmatanda a kas “pananggundaway,” nupay sumagmamano ti mangkondenar iti dayta a kas “panangrames” a mismo. Aniaman ti pannakaipato dayta, di pagduaduaan a pangrugian dayta ti baro a panawen, maysa a panawen ti irarang-ay iti ekonomia ken teknolohia, uray no mapukaw ti kalintegan ti tao.

Ti Italiano a nabigador a ni Amerigo Vespucci ti nangbukel kadagiti sasao a “Baro a Lubong” idi 1505 tapno deskribiren ti baro a kontinente. Awan duadua, adu dagiti baro a bambanag, ngem nasaknap met dagiti kangrunaan a parparikut iti Daan a Lubong idiay Baro a Lubong. Ti awan mamaayna a panangikagumaan dagiti adu a Kastila a manangparmek a makasarak iti sarsarita nga El Dorado, maysa a lugar ti balitok ken kinawadwad, ipalgakna a dagiti inanama ti tao saan a napennek babaen iti pannakatakkuat iti baro a kontinente. Mapnekdanto pay aya?

[Footnote]

[Kahon iti panid 8]

Columbus, Nangisagana iti Panawen ti Panangtakkuat

DAGITI 50 a tawtawen a simmaruno iti pannakatakkuat ni Columbus iti America nakitana ti pannakaaramid manen ti mapa iti lubong. Dagiti marino a Kastila, Portuguese, Italiano, Pranses, Dutch, ken Ingles, nga agsapsapul kadagiti baro a dalan a mapan idiay Daya, nakatakkuatda kadagiti baro a baybay ken baro a kontinente. Idi 1542 dagiti laengen kontinente ti Australia ken Antartica ti saan a natakkuatan.

Sud America Immuna ni Columbus ken simmaruno da Ojeda, Vespucci, ken Coelho inyaramidanda ti mapa ti kosta iti Central ken Sud America (1498-1501).

Norte America Natakkuatan ni Cabot ti Newfoundland idi 1497, ket ni Verrazano ti immuna a naglayag iti Makindaya nga igid ti baybay ti Norte America idi 1524.

Pananglawlaw iti Lubong Daytat’ immuna nga inaramid ni Magellan ken ni Elcano, isuda a nakatakkuat met iti Filipinas kalpasan ti karkarna a panagdaliasat a bimmalasiw iti Baybay Pacifico (1519-1522).

Ti Dalan iti Baybay a Mapan Idiay India a Lumasat iti Cape of Good Hope Kalpasan ti panangrikusna iti makinabagatan a murdong ti Africa, ni Vasco da Gama simmangpet idiay India idi 1498.

Ti Adayu a Daya Dagiti marino a Portuguese nakagtengda idiay Indonesia idi 1509, idiay China idi 1514, ken idiay Japan idi 1542.

[Kahon/Ladawan iti panid 9]

Dagiti Mulmula a Nangbalbaliw kadagiti Putahe ti Lubong

TI PANNAKATAKKUAT iti America binalbaliwanna ti ugali ti lubong iti pannangan. Adda ti napartak a panagsisinnukat dagiti mulmula iti Daan a Lubong ken iti Baro a Lubong, ket adu a mulmula nga imulmula dagiti Inca ken dagiti Aztec ti mairamanen kadagiti kapapatgan a pagtaraon a mulmula iti lubong.

Ti Patatas. Idi simmangpet dagiti Kastila idiay Peru, ti patatas isu ti pakaibatayan ti ekonomia ti Inca. Agbiag met ti patatas iti Makinamianan a Hemispero, ket iti las-ud ti dua a siglo daytat’ nagbalin a kangrunaan a taraon dagiti adu nga Europeo a pagpagilian. Dadduma a historiador ipabiangda pay ti napartak nga yaadu ti populasion itoy a nanumo ken nasustansia a bagas ti mula a naipakuyog iti panagbalbaliw ti industria iti Europa.

Ti Kamote. Nasarakan ni Columbus ti kamote iti umuna a panagdaliasatna. Dineskribirna ida a kasla “dadakkel a carrots” nga “agramraman a chestnut.” Ita, ti kamote isu ti kangrunaan a taraon dagiti minilion a tattao iti adu a paspaset ti daga.

Mais. Nakapatpateg ti panagmula iti mais kadagiti Aztec ta minatmatanda dayta a kas maysa a simbolo iti biag. Ita ti mais isu ti maikadua iti trigo iti kalawa ti mamulaan iti lubong.

Ti Kamatis. Nagmula dagiti Aztec ken dagiti Maya iti xitomatle (a naawagan kalpasanna a tomatl). Idi maika-16 a siglo, ti kamatis maimulmulan idiay Espańa ken Italia, a sadiay ti gazpacho, pasta, ken pizza nagbalin a pagay-ayat a taraon. Dadduma nga Europeo, nupay kasta, ti saan a nakumbinsir kadagiti gunggona nga ipaayna agingga iti maika-19 a siglo.

Tsokolate. Ti tsokolate ti pagay-ayat nga inumen ti agturay nga Aztec a ni Montezuma II. Idi simmangpet ni Cortéz idiay Mexico, ti cocoa beans, isu a maaramid a tsokolate, ket maipatpateg unay ta nausarda kas kuarta. Idi maika-19 a siglo, idi nainayon ti asukar ken gatas tapno pasayaaten ti ramanna, ti tsokolate nagbalin nga internasional a kaaduan a malako, agpadpada kas inumen ken kas natangken a saramsam.

[Ladawan]

Ti isasangpet ni Columbus idiay Bahamas, 1492

[Credit Line]

Pammadayaw iti Museo Naval, Madrid, (España), ken babaen iti naasi a pammalubos ni Don Manuel Gonzalez

[Ladawan iti panid 7]

Kopia ti Treaty of Tordesillas

[Credit Line]

Pammadayaw ti Archivo General de Indias, Seville, España

[Ladawan iti panid 10]

Dagiti taga Mexico a biktima ti Inkisision a Katoliko

Ladawan a napauluan ti “Mexico Through the Centuries,” orihinal nga impinta ni Diego Rivera.

[Credit Line]

National Palace, Mexico City, Federal District, Mexico