No Kasano nga Urnongen Dagiti Naimut a Mula ti Danumda
SAAN nga amin a mula idiay Saguaro National Monument idiay Arizona ket naimut iti danum. Iti coniferous a kabakiran iti nangayed a Rincon Mountains, ti danum ket lumasat kadagiti mula, ramut ken rumuar kadagiti bulong. Ngem isu dayta ti sulinek a paset ti parke. Ti napudot, namaga a disierto ti pakaallukoyan dagiti bisita. Naruay sadiay dagiti mula nga agurnong iti danum, a sadiay agarup 30 centimetro laeng a tudo ti agtinnag iti kadawyan a tawen.
Adda agarup 50 a kita ti cactus iti parke, ngem ti kaaduan maurnongna a danum isut’ naipanagan iti daytoy a nasional a monumento, ti higante a saguaro, Carnegiea gigantea. Ti saguaro (maibalikas a “sawaro”) ket nagbassitan ti bukelna ngem agbalin a higante no dumakkel. Nupay kasta, adu a tiempo ti alaenna a dumakkel. Ti bukelna a mismo ket kas kabassit ti tulnek iti ungto daytoy a sentensia. Iti ngudo ti umuna a tawenna, ti agtubtubo pay laeng a bukel ket mabalin a 0.6 centimetro laeng ti kadakkelna. Kalpasan 15 a tawen 0.3 metro ti katayagna, dua metros kalpasan 50 a tawen, ti umuna a saringitna agtubo inton agtawen iti 75. Iti daytoy a tiempo, mangrugin nga agsabong ken mangpataud iti bukel. No natangkenanen, ti maysa a saguaro mangpataud iti pinullo a ribo a bukel iti makatawen, agarup 40 milion iti unos ti panagbiagna, a maysa laeng ti agbiag inton lumakayen. Agbiag dayta iti agingga 200 a tawen, a ti puonna ket 0.8 metro ti diametrona, 15 metros ti kataygna, ken agdagsen iti sangapulo a tonelada—uppat a kakalima dayta ket danum. Ket nakaim-imut iti danum! Kasta met nakarigrigat nga alaen dayta! Naiyintar dagiti ramutna agingga iti 30 metros iti tunggal direksion. Kalpasan panagtudona, agsependa ti agingga 750 litro a danum, umdasen a pagbiag ti saguaro iti makatawen. Dagiti silindro a buklen ti 12 wenno ad-adu pay a nakayo a paragpag naisangalda iti tengnga ti puon ken kadagiti sanga tapno mangpatibker. Dagiti sinan-accordion a plieges palubosanda dayta a dumakkel wenno bumassit bayat a maurnong wenno maksayan ti danum. Ti berde, naallid nga ukisna isut’ mangibanag iti photosynthesis ken taginayonenna ti agneb. Dagiti natirad a siitna upayenna dagiti animal a mangtakaw iti danumna. Ngem ti nakaskasdaaw unay a mekanismo dagiti cactus iti panangurnongda iti danum isut’ kabaelanda a mangaramid iti taraonda a di mangibulos iti adu a danum. Ti photosynthesis—ti pamay-an dagiti mula a mangaramid iti taraonda—kasapulanna ti danum manipud kadagiti ramut, carbon dioxide manipud iti angin, ken lawag ti init. Iti aldaw, kaaduan a mula mangibulosda iti adu a danum babaen dagiti abut, wenno stomata, dagiti bulongda, maigiddato iti dayta mangpastrekda iti carbon dioxide ken lawag ti init a kasapulan para iti photosynthesis. Dagiti cactus, nupay kasta, dida ipalubos a maksayanda iti danum iti aldaw iti napudot, namaga nga aglawlawda. Gapuna, serraanda dagiti abut dagiti sangada tapno malapdan ti panagbulos ti danum. Daytoy, nupay kasta, pasardengenna ti iseserrek ti carbon dioxide a kasapulan ti photosynthesis, a mapasamak laeng no adda lawag ti init a mangipaay iti kasapulan nga enerhia. Kasano a masolbar daytoy a parikut? Babaen ti naisangsangayan unay a biolohikal a disenio.
Ti Solusion iti Parikut
Nalamiis ti rabii idiay disierto. Luktan dagiti cactus ti stomatada iti dayta a tiempo. Mangpastrekda iti carbon dioxide ngem bassit laeng a danum ti maibulos iti angin iti rabii. Ngem awan maaramid a photosynthesis iti daytoy a tiempo. Maurnong ti carbon dioxide babaen ti naiduma ken nasayaat unay a kemikal a reaksion, a maawagan PEP system. Inton agangay, maibulos ti carbon dioxide iti lugar a pakaaramidan ti kadawyan a proseso ti photosynthesis bayat ti aldaw.
Ti photosynthesis a mismo ket maysa a narikut a pamay-an a pakairamanan ti agarup 70 a nagduduma a kemikal a reaksion ken naikuna kas “pudpudno a datdatlag a pasamak.” Ti naisangsangayan a pamay-an ti panangirusat dagiti cactus iti dayta iti rabii tapno maitalimeng ti danum ket ad-adda a mamagsiddaaw. Dagiti ebolusionista, siempre, kunaenda a timpuar lattan dayta nga awan nangaramid, ngem tangay us-usaren dayta ti sumagmamano a nagduduma a mula, ti pannakaiparparna nasken nga aramidenna dayta a milagro saan laeng a maminsan no di ket mamin-adu. Ti pammaneknek agraman ti sentido komon ipasimudaagna a timmaud dayta sigun iti disenio ti nasaririt a Namarsua.
Adipen ti Adu
Agserserbi ti saguaro maipaay iti pagimbagan ti kagimongan. Mangrugi iti naladaw nga Abril ken agtultuloy iti Hunio, dagiti dadakkel nga agririmmuok a puraw a sabong abbungotanda dagiti murdong ti puon ken dagiti sanga. Tunggal sabong agukrad iti rabii ken malaylay iti sumaganad nga aldaw. Ngem tunggal saguaro dagullitenna dayta a buya iti rinabii iti las-ud ti uppat a lawas, a mangpataud iti agarup sangagasut a sabsabong. Ti nangayed a pabuya nateggedna ti pammadayaw kas ti nasional a sabong ti Arizona. Dagiti billit, panniki, alimbubuyog, ken kulibangbang kanenda ti nektar ken tumulongda a mangibanag iti polinasion dagiti sabong.
Iti Hunio ken Hulio nga agluom ti bunga, tiempo a dagiti javelina, coyote, musang, squirrel, harvester ant, ken adu a billit pagpiestaanda ti bunga ken dagiti bukel. Dagiti flicker ken woodpecker ad-adu nga umok ti kongkonganda iti puon ken kadagiti sanga ngem ti kasapulanda, ngem agasan ti mula dagiti sugatna babaen ti mangsalaknib a piglat tapno malapdan ti panagbulos ti danum, ket dagitoy a likkaong inton kamaudiananna ket usaren ti adu a dadduma pay a billit, agraman dagiti elf owl, screech owl, ken babassit a kali. Nainget ti salisal.
Kadagiti napalabas a tiempo, dagitoy sinantabungaw a likkaong ket inusar dagiti Indian kas burnay. Dagiti nakayo nga urat a mangsupsuportar iti dagsen dagiti saguaro a napusek iti danum ket naaramat iti panagibangon kadagiti balay ken alad. Dagitoy a nagdadakkelan a kayo nangipaayda met iti naruay a natubbog a bunga a kasla higos, a kalkallawiten idi dagiti katutubo a Papago nga Indian kadagiti tuktok dagiti puon ken sanga babaen dagiti atiddog a sibbol. Inaramidda dagita a jam, sinayaw, ken arak. Dagiti bukel ket kankanen dagiti Indian ken dagiti manokda. Nakapatpateg ti bunga ti saguaro kadagiti Papago ta ti panawen ti panagburas ket irusatna ti baro a tawen.
Dagiti mula iti let-ang ket mannakibagaybagayda iti panangsaranget iti parikut iti danum. Ti mula a mesquite urnongenna amin a danum a kasapulanna. Ikutkotna ti kangrunaan a ramutna manipud 10 agingga iti 30 metros iti daga tapno sumapul iti danum. Ngem kasano a malasatan daytoy naganus pay laeng a mula ti napaut a panawen ti tikag agingga a madanon ti ramutna ti danum? Daytat’ maysa kadagiti di pay narisot a misterio iti disierto. Ti cereus nga agsabong iti rabii mangpatubo iti bulb a pangalaanna iti danum iti uneg ti daga. Ti creosote bush ikutkotna dagiti ramutna tapno mangurnong iti danum, a maigiddato iti dayta mangiruar iti sabidong a mangpapatay iti sabali a mula nga agtubtubo iti abayna.
Dagidiay a napipintas a mula nga agpaut iti makatawen nga agsabong bayat ti primavera ken mangabbungot iti disierto babaen dagiti sabongda a nagdudumat’ kolorna awananda kadagitoy a nadaeg nga aruaten tapno malasatan ti panagkurang ti danum. Isu a kasano a malasatanda dayta? Liklikanda nga interamente ti panagkurang ti danum! Addaan dagiti bukelda kadagiti kemikal a manglapped iti panagdakkelda. Ti napigsa a tudo iyanudna dagitoy a kemikal, ket agrusing ken agtubo dagiti bukel, agsabong dagiti mula ken mangpataudda iti bukel para kadagiti mula iti masanguanan. Kasapulan ti agarup 1.3 centimetro a tudo tapno maikkat dagiti kemikal; saan nga umdas ti nakapsut a tudo. Dagiti bukel marukodda ti tudo, no ar-arigen, ket malaksid no umdas ti nagtinnag a tudo tapno mabasa a naan-anay ti daga a mangsustenir kadakuada agingga a maturpos ti panagrikos ti biagda, saanda nga agrusing. Saanda nga irugi ti saanda a malpas.
Addaan dagiti saguaro kadagiti makapainteres a kaarruba, saan kadi?
[Dagiti Ladawan iti panid 24]
Dagiti sabong ken bunga ti saguaro
[Ladawan iti panid 25]
Agserbida kas nangato a paginanaan dagiti kali
[Credit Line]
Frank Zullo