Panangmatmat iti Lubong
Naisanud Manen ti “Doomsday Clock”
Iti Disiembre 1991 a bilang, ti ima a mangitudo iti minutos iti “Doomsday Clock” iti akkub ti The Bulletin of the Atomic Scientists naipasanud nga ad-adda pay—iti 17 minutos sakbay ti tengnga ti rabii. Iti “ladawan ti panagsusupiat” a damo a nagparang idi 1947, kuna ti U.S.News & World Report, ti relo iparangarangna ti nuklear a riribuk a nangtanda ti oras agingga iti tengngat’ rabii ti Armagedon.” No maibanag, 15 minutos laeng ti pawayway ti relo, ta pagarupen dagiti nangparnuay a dayta laeng ti kasapulan iti panagbiagda. Bayat a simmayaat ti relasion ti Daya-Laud iti panaglabas ti tawen, naiyakar ti ima ti relo nga agpasanud ken agpaabante iti 13 a daras, iti pawayway a 12 minutos agingga iti 2 minutos iti tengngat’ rabii. Itan, babaen iti Strategic Arms Limitation Treaty ken ti pannakaikkat dagiti rinibo a nasisigo nga armas, marikna dagiti editor ti Bulletin a simrektayon iti maysa a baro a panawen, a manginanama iti pannakaibanag ti “maysa a baro nga urnos.” “Ngem napeggad pay laeng a lugar ti lubong,” kuna ti Bulletin. Addada pay laeng dandani 50,000 a nuklear a bomba ken warheads sadiay.”
Dagiti Natay iti Mina Idiay Cambodia
“Ti Cambodia ti kangatuan ti proporsion dagiti baldado iti pisikal a tattao iti lubong,” kuna ti The Economist. Apay? Agsipud ta dagiti mina (naikali a bomba) inkali ti gobierno ken dagiti bumusbusor a grupo iti guerra sibil a dida pampanunoten dagiti madangran.” Gapu ta awan ti rekord ti lugar a nakaikalianda, dagiti mina mangpatpataudda ti ad-adu a pannakadangran ngem ti aniaman a dadduma nga armas. Marikna ti dua a grupo dagiti mangitantandudo iti kalintegan, ti Asia Watch ken ti Physicians for Human Rights, a dagiti pagilian a nangipaay kadagiti mina wenno nangisuro no kasano ti mangikali kadakuada—ti Britania, China, Singapore, ti dati nga Union Soviet, Thailand, ti Estados Unidos, ken Vietnam—addaanda iti moral nga obligasion a mangkita a madalus dagitoy. Umaw-awagda ti panangiparit ti NU kadagiti alikamen a “di makailasin iti baddek ti maysa a soldado ken ti maysa nga ubing a mangaykayo,” kuna ti magasin.
Panagasawa ken Kapaut ti Biag
Sigun iti report ti National Institute of Demographic Studies iti Francia, kaaduanna napapaut ti biag dagiti naasawaan a tattao ngem dagidiay agwaywayas. Agpada kadagiti lallaki ken babbai, ipalgak ti report ti talaga a relasion ti naasawaan a kasasaad ti tao ken ti kapaut ti biagna. Ipakita dagiti estadistika a dagiti naasawaan ti kangatuan ti promedio a kapaut ti biag, bayat a dagiti diborsiado, agwaywayas, ken dagiti balo ab-ababa ti biagda. Gaput’ nadlawda a saan unay a madlaw ti nagdumaan iti kapaut ti biag dagiti naasawaan ken dagiti agwaywayas a babbai, kuna dagiti managsirarak a dagiti babbai kasla nasaysayaat ti pannakibagayda iti kinawaywayasda.
Panangsalaknib iti Antarctica
“Nagun-odanen kamaudiananna ti Antarctica ti pannakasalaknib ti aglawlawna,” kuna ti magasin a New Scientist. Dagiti nasion iti Antarctic Treaty “nangpirmadan ti maysa a pagalagadan a mangiparit ti panagminas iti kontinente iti agarup 50 a tawen.” Dagiti paglintegan iti pagalagadan saklawenna met dagiti paglintegan maipapan iti polusion ken panangibelleng iti rugit, a sapulenna nga aniaman nga aramid ket maipadalan iti panangtingiting iti epektona iti aglawlaw. Ita agdama, ti turismo maibilang a kakaruan a peggad iti ecosystem iti Antarctica. Tunggal nasion ket mangipaay iti baro a nabuangay a komite ti aglawlaw nga addaan iti detaliado nga impormasion maipapan iti pamay-anna a mangtaming iti aglawlaw, agraman ti panangsiputna iti pannakamulit ti aglawlaw. Saan a maipaalagad ti pagalagadan agingga a daytat’ aprobaran dagiti miembro a nasion, nga agpaut iti agarup dua a tawen.
Patawid ni Columbus
Ni Columbus ken dagiti dadduma a managsirarak saanda laeng a natakkuatan ti America—binalbaliwanda ida iti kasta unay. Itatta, insurat ni historiador Alfred Crosby, ti maysa a “botaniko nalaka laeng a makasarak ti intero a kapatagan [idiay America] a nagtubuan ti maysa a kita ti mula a narigat a masarakan sadiay sakbay ti yaay dagiti taga Columbia iti America.” Kas nailista iti Wilson Quarterly, mairaman kadagiti mulmula a naisangpet a naggapu iti Daan a Lubong isu dagiti saba, repolio, daisies, Kentucky bluegrass, limon, letsugas, mangga, kahel, peaches, rabanos, pagay, unas, tumbleweed, ken trigo. Dagiti naisangpet nga animal iramanna dagiti baka, manok, taraken a pusa, asno, uyokan, kabalio, dagiti baboy, dagiti utot, karnero, billit tuleng, ken martinez. Dagiti makadadael unay, nupay kasta, isu dagiti naisangpet a sakit. Dagitoy iramanna ti saplit a bubonic, tuko, trangkaso, jaundice, malaria, kamuras, meningitis, kabbi, burtong, tonsillitis, ken uyek a kelkelen. Nupay adu nga animal ken mulmula ti naisangpet iti Daan a Lubong manipud America, maymaysa laeng a sakit, ti sipilis, ti patienda a naisubli.
“Dung Beetles”
Inaldaw, ti gagangay a baka mangiyebleng iti manipud 10 agingga iti 15 a dadakkel a tipay nga ibleng; ti elepante, agarup 2 kilos tunggal oras wenno ad-adu pay. Inayon itoy ti ibleng dagiti amin nga animal, agraman ti tao, ket mabalin nga agsiddaaw ti maysa no apay a saan a maeppesan ti globotayo itan gapu iti ibleng. Dumteng ti dung beetle. Inaldaw dalusanda dagiti binilion a tonelada nga ibleng. Apaman a nairuaren ti ibleng, rinibo a beetle manipud kadagiti agarup 120 a kita ti agtitipon iti dayta ket dalusenda dayta. Nakabilang dagiti managsirarak iti 16,000 a beetle iti maysa laeng a tipay nga ibleng ti elepante, a naan-anay a nadalusan dayta idi nagsubli dagiti sientista kalpasan ti dua nga oras. Dadduma a kita kumpetda pay iti dutdot ti patong ti dadduma nga animal ket lagtuenda dagiti ibleng iti tangatang. Aniaman a dida makan, aramidenda a bola ket ikalida a taraon dagiti annakda. No aramidenda ti kasta, mangaramidda iti sabali pay a dakkel a serbisio agpaay iti sangatauan—panangnayon iti makapadam-eg a nitrohena iti daga. Rukitenda met ti daga ken paanginan dayta, ket dagiti igges ti beetle kanenda dagiti igges ken dagiti ariet nga agbiag iti ibleng ken mangisaknap iti sakit. Nakapatpategda ta daydayawen pay ida dagiti Egipcio a kas iti scarab.
Doble a Panagparada
Dagiti managparnuay ti kotse idiay Japan, a kankanayon a mangar-aramid kadagiti kotse ken agtarigagay a mangallukoy kadagiti pamilia a gumatang iti maikadua a kotse, nagparikutda—no sadinot’ pangiparadaan iti dayta. Sapulen dagiti baro a linteg ti panagparada a maiparang ti sticker a mangpaneknek a ti makinkua adda lugar a pagparadaanna iti kotsena, iti man pagtaengan wenno iti asideg ti opisina, maysa a kasapulan tapno mairehistro ti kotse. Ngem nangina unay dagiti lugar a pagparadaan, nga aggatad iti ¥230,000 ($1,800, E.U.) iti makabulan iti dadduma a pagtaengan a luglugar. Gapuna dagiti managparnuay iti kotse simrekda iti negosio a panaglako iti makina nga agpaay iti dua-katuon ken tallo-katuon a panagparada iti maymaysa a pagparadaan. Ti umuna a kotse maiparada iti andamio, a maipangato babaen iti koriente, ket ti maikadua (wenno maikatlo) a kotse ti maiparada iti sirokna. Ti pakaidumaan dayta isut’ makina a pagiparada iti pagtaengan a mangibaba iti umuna a kotse iti maysa nga abut iti daga. Maipaay met ti impormasion maipapan iti magun-odan a pagparadaan kadagiti gumatang ti kotse.
Tarimaanennat’-Bagina a Ngipen?
Dagiti ngipen tarimaanenda dagiti babassit a perdi no ikkantay ida ti umdas a tiempo a mangaramid iti trabaho. Daytat’ inlawlawag ni Propesor Tadashi Yamada iti Shikai Tenbo (Dental Circles View), maysa a pagiwarnak a Hapones. Kalpasan ti iseserrek ti asukar iti ngiwat, kasano man kaadu dayta, agalsem ti dikki iti agarup 8 agingga iti 20 minutos. Ti naalsem a dikki runawenna ti calcium ti ngipen a mamataud iti awagan ni Yamada a “babassit nga abut.” Sigun ken ni Yamada, nupay kasta, ti calcium iti katay in-inutenna a sukatan ti napukaw a calcium, tapno kalpasan ti sumagmamano nga oras, agsubli manen ti ngipen iti gagangay a kasasaadna. Yantangay adda asukar ti kaaduan a taraon, irekomendar ni Yamada ti kanayon a panagsipilio, nangnangruna sakbay a maturog, ken liklikan ti panagmerienda iti baet dagiti pannangan tapno ikkan dagiti ngipen ti umdas a tiempo a mangaramid ti panagtarimaanda.
Trahedia Idiay Black Sea
“Iti adu a siglo, pinataud ti Black dagiti adu a lalat ti dolphin ken dagiti nakaad-adu a caviar ken ikan ta awan ti mangipagarup nga agpatingganto dayta,” kuna ti The New York Times. Ita nagbaliwen dayta. Saan laeng nga us-usaren ti tunggal industria ken dagiti ili nga adda iti igidna ti Black Sea a pagiblenganda no di ket manipud iti maysa a lugar a buklen ti 160 milion a tattao, nasurok a 60 a karayan ti agibasura iti baybay. Dagiti uppat a kadadakkelan—ti Danube, Don, Dnieper, ken Dniester—saknapanna ti maysa a lugar a mabigbigbig kas maysa kadagiti karurugitan iti lubong, a mangawit iti tinontonelada a sabidong. Ti nalabes a panagkalap ti maysa pay a makagapu, agraman ti yaadu dagiti karuminas a mangan iti itlog ken annak dagiti dadduma nga ikan. Kas banagna, 5 laeng kadagiti 26 a mailaklako a kita ti ikan nga adu idi 1970 ti masarakan nga adu itatta, ket nagpukawen nga interamente dagiti foca. “Uray pay no kasla kellaat nga isardengtayo ti polusion,” kuna ni biologo a Yuvenaly Zaitsev, “imposible ti agsubli idi 1950’s. Ti nakaparsuaan addaan iti bukodna a linlinteg.”
Nabakunaan nga Ubbing
Iti sangalubongan, 4 iti tunggal 5 nga ubbing ti nabakunaan a mangsaranget iti mammapatay a sakit; ti diphtheria, kamuras, polio, tetanus, tesis, ken ti uyek a kelkelen, kuna ti World Health Organization. Sangapulo a tawen a napalabasen, ti ratio ket 1 iti 5. Itan, babaen iti gatad a maysa laeng a doliar iti tunggal maysa agpaay iti bakuna, agarup tallo milion a biag dagiti ubbing ti mais-ispal iti tinawen. Kaskasdi, sigun iti World Health Organization, dagiti mabalin a lapdan a saksakit patpatayenna pay laeng ti agarup dua milion nga ubbing iti tinawen.