Adda Kadi Panggep ti Biag?
“Ti kapapatgan a saludsod a sanguen ti tao isut’ ‘Apay addatayo ditoy?’ . . . Patiek nga adda panggep ti biag nupay nakitakon dagiti awan kapapayanna nga ipapatay. Awan panggep ti ipapatay, ti biag adda panggepna.”
DAGITOY a sasao ket insurat ni Elie Wiesel, mabigbigbig a mannurat ken nakalasat kadagiti kampo a pagbaludan dagiti Nazi. Isut’ maysa kadagiti adu a nangsungbat iti saludsod ti magasin a Life: “Apay addatayo ditoy?” Nakitanan ti kadadaksan a kasasaad ti biag, kaskasdi nakumbinsir nga adda panggep ti biag.
Nupay kasta, saan a tunggal maysa umanamong. Maysa a tsuper ti taxi a managan José Martínez sinungbatanna dayta met laeng a saludsod iti kastoy: “Addatayo ditoy tapno matay, basta agbiag laeng ken matay. Agmammanehoak iti taxi. Agkalapak, ipasiarko ti nobiak, agbuisak, agbasaak bassit, kalpasanna agsaganaakon a matay . . . Makaallilaw unay ti biag.” Para ken José, nalawag nga awan ti pateg ti biag, awan panggepna. Di pakasdaawan, adu a de adal a tattao ti kasla umanamong iti tsuper ti taxi imbes nga iti mannurat. Da ebolusionista a Richard E. Leakey ken Roger Lewin, iti libroda nga Origins, isingasingda: “Nalabit ti tao ket maysa laeng a nakaam-amak a biddut iti nagtaudan ti biag, a timmaud iti labes iti punto a mabalinna ti agbiag a maitunos iti bagina met laeng ken iti lubong iti aglawlawna.” Ket kadakuada, awan pateg ti biag.
Kasta met, nagsurat ti ebolusionista a ni Stephen Jay Gould: “Addatayo ditoy agsipud ta maiduma kadagiti amin a sabsabali addaantayo ti naisangsangayan a pigar a mabalin nga agbalin a saka agpaay kadagiti parparsua ditoy daga; . . . agsipud ta maysa a bassit ken nakapuy a kita, a timmaud idiay Africa idi kakapat a milion a tawen a napalabasen, nabaelanna, agingga ita, ti nagbiag iti aniaman a pamay-an. Mabalin a tarigagayantayo ti ‘natantan-ok’ a sungbat—ngem awan ti masarakan.” Para ken Gould, ti biag ti tao basta timmaud lattan nga awan panggepna.
Mabalin nga umiso ni Gould iti maysa a punto. Adut’ agtarigagay ti maysa a “natantan-ok” a sungbat ngem ti ipapaayna. Iti panawen ti rigat, adut’ agpampanunot a kas ti 11-años a ni Jason. Daytoy barito nagsurat maipapan iti ipapatay ti agtutubo a gayyemna: “Idi natay ti gayyemko a ni Kim gapu iti kanser sinaludsodak ni Nanangko a no biang ti Dios ti ipapatay ni Kim idi agtawen pay laeng iti 6, apay ngarud a naipasngay pay laeng?” Gapu iti nainkasigudan a saririt marikna ni Jason a rebbeng nga adda panggep ti biag, ket ti nakalkaldaang nga ipapatay ti agtutubo a gayyemna kasla upayenna dayta a panggep.
Ti Kinapateg ti Saludsod
Napateg kadi ti panangammo no adda wenno awan ti panggep ti biag? Maysa laeng kadi daytoy a saludsod ti pilosopo, wenno maysa a rebbeng a pakaseknanyo? Adut’ nagbibiagen a saan a pulos a nangpampanunot iti dayta a banag. Ket no umiso ni José Martínez, ti kapanunotanna mabalin a maysa a nainsiriban a kurso a suroten.
Nupay kasta, no umiso ni Elie Wiesel ket pudno nga adda panggep ti biag, sigurado a rebbeng nga ikagumaantayo nga ammuen no ania dayta. Ta no saan, mabalin a mapalabestayo ti kapapatgan iti nakaskasdaaw a kapadasan iti panagbiag. Dayta kaiyariganna ti ilalasat iti galeria ti arte a di pulos minatmatan dagiti ladawan wenno panagtugaw iti maysa a restauran a di pulos nagpaisagana ti taraon.
Kasano a maammuantayo no adda wenno awan ti panggep ti biag? Iti sumaganad nga artikulo, salaysayentayo dagiti dadduma a kinapudno a tumulong a mangrisot itoy a parikut.