Ti Kamelio ti Arabia—Adut’ Usarna a Lugan ti Africa

Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! idiay Chad

MASDAAW la ketdi ti maysa iti umuna a pannakakitana iti kamelio a magmagna buyogen dagiti karantiway a sakana, nakaturangad nga agongna ken agtillatillayon a bokkorna. Ti panangmatmat ti dadduma iti kamelio ket naaramid iti retretaso ti panamarsua!

Apay a bokkor, atiddag ti tengngedna, karantiway dagiti gurongna, ken dadakkel ken nagtimbukel dagiti sakana, malaksid pay dagidiay atiddag, nagparintumeng a kurimatmatna? Uray kasla nalaad, maipatpateg unay ti kamelio ti Arabia iti adun a siglo.

Napateg a Parsua Idi. . .

Idi pay tiempo ni Abraham a kanayon a maar-aramat ti dromedary, wenno kamelio ti Arabia (maymaysat’ bokkorna). Adut’ kamelio ni Abraham bayat ti panaggianna sadi Egipto. (Genesis 12:16) Kinapudnona, mabalin a kamelio pay ketdi ti naglugananna a nagbiahe manipud Ur dagiti Caldeo nga agturong iti daga ti Canaan.

Ni Job ket addaan kadagiti kamelio. Tallo a riboda amin a namagbalin kenkuana a maysa kadagiti kabaknangan iti yanna a deppaar ti lubong. (Job 1:3) Isu a napateg dagiti kamelio kadagiti taga Egipto ken iti dadduma a lugar iti 4,000 a tawenen.

Naiyam-ammo dagiti kamelio iti deppaar ti Makin-amianan nga Africa idi maikadua a siglo K.P. Gapu kadagita nasursuro dagiti akinkukua ti agakar-akar a wagas ti panagbiag iti Disierto ti Sahara, nga imposible koma no awan ti kamelio.

Idi agangay, nakaaramid dagiti managakar kadagiti desdesda idiay disierto ken inrusatda ti negosio ti panagtagabo. Nanggun-odda kadagiti tagabo iti sub-Sahara nga Africa ken pinagobrada ida kadagiti naiputputong nga oasis a sadiay saanda pulos a makalibas.

Nausar dagiti kamelio iti panangibiahe iti asin idiay disierto kadagiti lugar a narasay ti asin ket ngarud dakkel ti pannakasapul iti dayta a tagilako. Nupay naisardeng ti pannakausarna iti negosio ti panagtagabo, ken kimmapsut ti pannakausarna iti negosio ti asin, maus-usar pay laeng ti kamelio ti Arabia.

. . . ken Ita

Maar-aramat pay laeng dagiti kamelio iti Sahel-Sahara a deppaar ti Africa—maysa a kita ti pagluganan nanipud pay idi tiempo ni Abraham. Nainget ti panagpannuray dagiti managakar a tribo kadagiti kamelio, a napateg pay laeng iti panagbiagda a kas kadagiti napalabas a rinibo a tawtawen.

Ti kangrunaan a kasapulan dagiti managakar ket pagluganan—para kadakuada, iti danum, iti taraon, ken iti aniaman a masapsapul ti sangakabbalayan. Gatasenda met ti kamelio ken usarenda ti dutdotna a pagaramid kadagiti kawes, ules, ken tolda. Ti lalatna ti mausar a pagaramid kadagiti produkto a lalat, ken agserbi a karne ti lasagna.

Agarup 40 a kilometro ti madaliasat ti bunggoy dagiti kamelio iti maysa nga aldaw. Ngem no tumaud ti emerhensia masaklaw ti dadduma a kamelio ti 160 a kilometro iti maysa nga aldaw. Nasken a panunoten daytoy no adu a kilometro ti kaadayo dagiti gubuayan ti danum.

Saan la a kadagiti adayo a deppaar iti disierto ti pakausaranda. Agraira pay laeng dagiti kamelio, ket ti panagareng-engda ken panagasugda mangngegan pay laeng kadagiti adu a tiendaan ditoy Sahel. Maar-aramat dagiti kamelio a mangibiahe kadagiti tao ken tagilako nga agturong iti tiendaan, a masansan a mangibiahe iti karga nga agdagsen iti 200 a kilo wenno nasursurok pay.

Maiparparegta ti panagtaraken kadagiti kamelio maipaay iti karnena kas praktikal a kasukat ti karne ti baka ta rumigrigat ti panagtaraken iti baka gapu iti panagsaknap dagiti disierto. Agarup 1,300 a kamelio ti nakonsumo idiay N’Djamena, ti kabisera a siudad ti Chad, idi 1990, agraman ti di masierto a bilang kadagiti away. Naklaat ti maysa a taga-Laud a nakaammo a ti nalaka a “karne ti baka” a nasarakanna iti palengke ket karne gayam ti kamelio.

Iti daytoy met laeng a siudad, kadawyanen ti pannakasalaw iti maysa wenno ad-adu pay a kamelio nga agpagnapagna kadagiti lansangan, a mangaw-awit kadagiti dadakkel a sako ti bukel agraman iti nakasakay iti dayta. Mabalin nga agitultulod ti nakasakay wenno agsapsapul laeng kadagiti mainanama a sukina.

Dadduma a purok kadagiti namagmaga a paset ti pagilian usarenda dagiti kamelio iti panagsakdo kadagiti adalem unay a bubon. Maigalut ti dakkel a baldi wenno lalat a pagsakdo sa maipayuy-oy iti bubon. Maisalapay ti sabali a murdong ti tali iti kararet a maysa a metro wenno nasursurok pay ti kangatona manipud iti ngarab ti bubon sa maigalut iti kamelio. Guyoden ti kamelio ti tali no isut’ bilinen ti ubing a nakasakay iti bukotna, ket maaon iti bubon ti baldi a napno iti danum.

Retretaso?

Ti ababa a panangsukimat iti kamelio ipakitana a dagiti nagduduma a pasetna ket nalawag a naaramid a maibagay iti napudot, nadagaang a klima. Dagitoy a paset ket saan a naiparparna laeng. Pagsayaatan dayta ti kamelio iti daytoy napudot a paset ti lubong.

Apay nga atiddag ti tengngedna? Gapu iti tengngedna, kas iti giraffe, nalaka laeng a magaw-at ti kamelio dagiti kayo. Kas iti giraffe, masansan a mangan dayta kadagiti nasiit a kaykayo nga umarngi iti akasia a gagangay idiay Sahel. Pasaray laeng nga agtudo sadiay, isu a bassit ti magun-odan a mula iti daga; makalasat dagiti kayo gapu kadagiti atiddag a ramutda ket nalawag a dagita ti agserbi a taraon dagiti kamelio.

Apay a karantiway dagiti gurongna ken naisangsangayan dagiti sakana? Malaksid iti panangpatayagna iti kamelio tapno nalaklakana a magaw-at ti taraonna, dagiti atiddag a gurongna ti mangpapartak iti panagaskawna. Iti adayo kasla agpagnapagna laeng ti kamelio ti Arabia, ngem ti asinoman a makidanggay kenkuana masarakanna a nagdadakkelan gayam dagiti askaw ti kamelio.

Dagiti dadakkel, nagtimbukel a sakana ket nalukneng ken kasla agukrad no bumaddek ti kamelio, a mangpalaka iti pannagnana iti kadaratan. Ti bassit, natangken a dapan ti baka wenno ti kabalio ket nalaka a mailumlom iti darat, ngem saan ti kamelio. Ti dapanna ket nakalupkopan iti napuskol a kalio manipud pannakaiyanakna, isu a saan a masinit iti napudot a darat ti disierto.

Nupay kasta, marigatan dagiti kamelio a magna iti pitak; isu a panawanda ti makin-abagatan a Sahel no panagtutudo. Ipan ida dagiti akinkukua kadakuada iti disierto tapno saanda a maigalis di la ket ta mabloda wenno madangranda.

Ti ngay nalatak a bokkorna? Kuna ti dadduma a pagurnongan dayta iti danum, ngem kinapudnona daytat’ buklen kangrunaanna iti taba ken pagurnongan iti taraon. Ti kamelio a bassit laeng ti nakanna kadawyan a basbassit ti bokkorna, a no dadduma lumnek wenno agluyloy, ngem kalpasan a mapakan a naimbag iti sumagmamano a lawas, agsubli ti bokkorna.

Ti Bactrian, wenno duat’ bokkorna a kamelio nga ad-adda a maibagay kadagiti nalamlamiis a disierto iti sentral Asia, ket nakalaklaka nga iyasawa iti maymaysat’ bokkorna a kamelio. Ipamatmat daytoy a dagiti dua a klase ket nagtaudda iti maymaysa a “kita.”—Genesis 1:24; kitaenyo met ti Agriingkayo! a Disiembre 8, 1988, panid 25.

Dagidiay ngay atiddag ken nagparintumeng a kurimatmat? Nabayag sakbay ti pannakapartuat ti atiddag, artipisial a kurimatmat, addaan dagiti kamelio iti pudpudno nga atiddag ken nagparintumeng a kurimatmat, ket saan laeng a maipaay iti kinapintas. Salaknibanda dagiti mata manipud maiyang-angin a darat, isu a kabaelan ti kamelio ti mapan iti lugar a sadiay dagiti dadduma nga animal ket mabulsekda ken masapul a sumardengda. Ti atiddog nga akikid nga agong tulonganna dagiti matana babaen ti pananglappedna iti pannakalang-abna iti darat ken limitaranna ti pannakapukaw ti danum babaen ti panangiruarna iti agneb no agpug-aw.

Daytoy, agraman ti dadduma pay a kababalinna, ti mamagandur iti kamelio uray no saan nga uminum iti sumagmamano nga aldaw. Makalasat dayta a di marigatan uray no mapukawan iti danum nga agingga iti kakatlo ti dagsen ti bagina. Ngem no uminum, agsaganakayo. Sangagasut tallopulo ket lima a litro a danum ti mainum dagiti kamelio iti las-ud ti sangapulo a minutos tapno masukatan ti napukaw a danum. Isu a dakkel ti trabaho ni Rebecca idi nagboluntario a nangpainum iti sangapulo a kamelio!—Genesis 24:10, 19.

Ngarud, nupay kasla karkarna dayta kadagidiay di nairuam kadagiti kamelio, ti kamelio ket saan a naiparparna laeng a parsua. Saan a naisangsangayan dayta a kombinasion dagiti sobsobra a paset a di kasapulan dagiti dadduma nga animal. Mabalin a saan a kas kalamuyot ken kasileng ti kabalio wenno kakolkolor ti peacock, ngem dagiti agnaed iti makin-amianan nga Africa apresiarenda a naan-anay ti kamelio ti Arabia kas maysa a bendision manipud iti Dios, pammaneknek iti maysa a nasaririt a Namarsua.—Apocalipsis 4:11.

[Dagiti Ladawan iti panid 23]

Buyogen ti atiddag a tengnged, bokkor a bukot, padingan a saka, ken atiddag a kurimatmat, ti kamelio maibagay la unay iti biag iti disierto