Panangep-ep ti Saem iti Ipapatay
NAGDUDUMA dagiti kustombre ti panamumpon ken ug-ugali ti panangitabon kadagiti nagduduma a pagilian ken kultura. Mabalin nga ikeddeng dagiti paglintegan ti gobierno dagiti pamay-an a rebbeng a masurot. Nupay kasta, masansan a dagiti narelihiusuan a pammati ti sangakabbalayan ken komunidad ti kapapatgan a mangikeddeng. “Ti panangadal kadagiti seremonia ken kustombre ti panamumpon ipasimudaagna a sipapatak ti pannakaisinggalut ti narelihiusuan a pammati iti kadawyan nga ugali iti kaadda ti natay,” kuna ti The New Encyclopædia Britannica.
Usigenyo ti pumpon a Hindu iti India. Isaganada ti bangkay para iti pannakapuor sigun iti seremonia ti maysa a sekta a Hindu. Iwarsida iti daga “ti nasantuan a danum,” inggat’ mabalin manipud iti Karayan Ganges. Sada iyaplag ti puraw a lupot iti daga, ken ikabilda dita ti bangkay. Kalpasanna mangpuorda iti nabanglot’ ayamuomna nga insenso gapu ta patienda a mangyeg dayta kadagiti nadalus nga espiritu iti dayta a disso. Piggetanda iti sandalwood ken pulbosanda iti nalabaga ti rupa. Bugguannda ti bangkay sada balkoten iti puraw a lupot a pakaiparabawan dagiti sabong. Kalpasanna bagkatenda ti bangkay nga umuna ti ulona iti papag nga agturong iti lugar a pagpuoran. Sada balinglingen ti papag tapno isaad ti bangkay a dagiti saka ket nakasango iti pagpuoran, a mangipasimudaag a daytat’ kumitkita iti masanguanan a biag. Sindian ti inauna nga anak a lalaki ti gampuon ti kayo, ta patienda nga iti kastoy laeng a pamay-an a makasarak ti “karuara” ti pimmusay iti talna. Kalpasanna, urnongenda ti dapo ken ipaanudda iti maysa kadagiti “nasantuan” a karayan iti India.
Idiay Papua New Guinea, kaugalian dagiti kakabagian ti umasibay iti bangkay, agependa dayta, sangitanda, agkarida, ken dumawatda iti pammakawan dagiti basbasolda iti pimmusay. Nakaro ti panagladingitda, ket ti panagdung-aw degdeganna ti ladingitda. Kaugalianda ti mangangay iti dua a nalabor a daydaya sumagmamano a tiempo kalpasan ti ipapatay kas pammadayaw iti “espiritu” ti natay ken pannalaknib manipud panangibales ti espiritu.
Idiay Africa, dagiti ugali ken kaannawidan ti panamumpon ipaganetgetda ti pammati iti di pannakatay ti kararua. Nasken nga ay-ayuenda dagiti natay, ta no saan didigraenda kano dagiti kabagianda. Adu a kuarta ti busbosenda ken mangipaayda iti adu a daton gapu ta inanamaenda a paraburan dagiti natay dagiti sibibiag. Adut’ mamati iti reinkarnasion, nga agsublinto kano ti pimmusay kas maysa nga animal a pagrukbaban wenno kas sabali pay a kameng ti pamilia babaen ti babai nga agdama a masikog. “Gapuna,” kuna ti maysa a report manipud Nigeria, “naannadda unay a mangbado iti bangkay tapno masigurado a nasimpa ti tunggal banag. Kas pangarigan, patienda a no pilko ti ima ti bangkay iti lungon, agminarto dayta kas maysa a depekto ti pannakaiyanak inton agreinkarnasion ti tao. Wenno ti natay a di umiso ti pannakabadona ket agreinkarnasionto kas maysa nga agmauyong.” Ti panagbuteng kadagiti natay ken ti maipagarup a panangtengngelda kadagiti sibibiag masansan apektaranna ti kababalin kadagiti pumpon iti Africa.
Kadagiti adu nga away idiay Grecia, mangangayda met kadagiti napaut ken naranga a seremonia kalpasan ti ipapatay. “Bayat ti sumaganad a lima a tawen, mangisagana ken idauluan dagiti babbai a kakabagian ti pimmusay dagiti adu a serbisio ti panglaglagip,” kuna ti magasin a Science. “Kadawyan kadagiti assawa a babbai, inna, ken annak a babbai ti agpanes. Rinabii a sarungkaranda ti tanem tapno mangsindida kadagiti kandela, dalusanda ti panteon, kasaoda ti natay, agdung-aw, ken agsangitda. Patienda a ti naan-anay a panangaramid kadagitoy a seremonia tulongannanto ti kararua ti inay-ayat idiay langit.” Kamaudiananna, kalienda dagiti tulang ti natay sada idulin iti pagitaneman ti purok.
Umarngi ti kaaduan a seremonia ti pumpon idiay Japan kadagiti seremonia dagiti Buddhista. Kalpasan a mabugguan ken mabaduan ti bangkay, balkotenda dayta iti puraw a lupot, ken iparabawda ti kutsilio iti barukong tapno umadayo dagiti dakes nga espiritu. Bayat a nakasindi dagiti kandela ken mapupuoran ti insienso, idaniw ti maysa a padi dagiti sutra (sasao manipud iti kanonikal a literatura a Buddhista) iti sibay ti kama sada panaganan ti pimmusay iti sabali a nagan a Buddhista a bayadanda iti dakkel a gatad, depende iti bilang ti letra a naaramat. Sada ikabil ti bangkay iti di napintaan a kayo a lungon. Lamayanda wenno agpuyatda tapno dung-awanda ti pimmusay ken aglualoda maipaay iti panaginana ti kararuana. Bayat nga idaniw ti padi dagiti sutra, agsisinnublat dagiti managdung-aw a mangpuor iti sangkapirit nga insienso. Maangay dagiti umasping a seremonia iti sumaganad nga aldaw kabayatan ti serbisio ti pumpon iti sanguanan ti altar a nakaikabilan ti lungon, ladawan ti pimmusay, ken dadduma pay nga aruaten iti ritual a Buddhista. Sa maangay ti pannakapuor ti bangkay, kas ipaalagad ti linteg. Kalpasan ti sumagmamano a tiempo, maibaetbaet a mapuoran ti insienso ken idaniw ti padi dagiti sutra agingga a patienda nga awanen ti impluensia ti kararua kadagiti natauan nga aramid ken maitipon iti kararua dagiti inapo iti sapasap a nakaparsuaan.
Ipakaammoyo dagiti Tarigagayyo
Imbes a bang-aranda ti saem a kakuyog ti ipapatay ti inay-ayat, ti kakastoy a kustombre ti panamumpon masansan nga ad-adda a mangpadagsen. Maysa a makapadagsen isu ti magasto. Saan a nalaka dagiti naranga a pumpon. Masansan namnamaen dagiti padi ti dadakkel a donasion wenno nangina a bayad iti serbisioda. Dakkel met ti magasto kadagiti nalabor a daydaya ken seremonia. Mabalin a mapilitanda pay a lab-awan ti tarigagay ti pimmusay wenno makiraman kadagiti seremonia a dina pinati. Mabalin nga agreklamo dagiti kameng ti pamilia wenno gagayyem gapu ta dinto maipaayan ti pimmusay iti umiso ken desente a pumpon sigun iti kustombre ti komunidad. No adda dawatyo maipapan iti pannakaipumponyo, nainsiriban no isuratyo dagita ken nasaksian ti dokumento.
Nasursuro ti maysa nga asawa a babai a Haponesa daytoy a leksion idi natay ti 85-años nga amana. Kiniddaw ti ama ti simple a pumpon a tabunuan laeng dagiti miembro ti pamiliana. Nupay kasta, binabalaw daytoy dagidiay nangirupir iti nakaugalianen a seremonia ti panamumpon. Kalpasanna, nagsurat ti anakna a babai iti diario nga Asahi Shimbun iti Tokyo: “No tarigagayan ti maysa ti naiduma a pumpon, uray kasano karasonable dayta kenkuana, nasaysayaat nga ibagana dayta iti pamiliana iti inaldaw a panagsasaritada ken gun-odenna ti yaanamongda. Nasken met nga isuratna dagiti kiddawna tapno masaranget dagiti napanawan a kameng ti pamilia ti pammabalaw.”
Napatpateg pay nga aramiden dayta aglalo no adda natibker a narelihiusuan a pammatiyo a maikaniwas iti lokal a kustombre. Kas pangarigan, ti maysa a Kristiano idiay Japan nalabit agamak amangan ta inton matay, agrukbab dagiti di-Kristiano a kakabagianna iti sango ti lungonna wenno ladawanna bayat ti pumpon kas aramidenda iti sango ti altar a Buddhista. Isu a mabalin nga ipasigudnan iti naisurat nga instruksionna a kalpasan ti panagpakada dagiti tao kenkuana iti pagtaenganna, puoranda koma ti bangkayna ket kalpasanna maangay ti simple a seremonia a sadiay awan ti lungon wenno ladawan. Tapno maliklikan dagiti problema, mapakaammuan koma a nasaksakbay dagiti kabagian maipapan iti maaramid.
Pannakilangen iti Puneraria
Agingga iti agarup sangagasut a tawen ti napalabasen, iti balayda ti pagbugsotan ti kaaduan kadagiti tao, a palikmutan dagiti gagayyem ken pamiliada. Adda met sadiay dagiti ubbing bayat ti panagbugsot ket iti kasta makaadalda. Ngem nagbaliwen amin dagitoy kadagiti narang-ay, industrial a pagilian iti lubong. Maipan iti ospital dagiti adu nga agngangabiten a tattao, ken ipamusposanda ti pannakapawayway ti biagda. “Imbes a matmatan ti ipapatay kas gagangay, ibilang dayta dagiti moderno a mangngagas a dakes wenno karkarna, maysa a pannakaatiw ti amin a kabaelanda a mangagas, no dadduma gistay maysa a personal a pannakapaay,” kuna ti The New Encyclopædia Britannica. “Agasanda ti sakit babaen ti amin a posible nga aruaten, masansan a dida ikankano a naimbag ti tao a masakit—no dadduma saanda payen a panunoten no ‘tao’ ti ag-agasanda.”
Nasurok a $3,000 ti gagangay a magasto itan iti pumpon idiay Estados Unidos—malaksid ti pakaitabonan. Ti tendensia iti pannakilangen iti mannakipagrikna a direktor ti puneraria isut’ pananglipat nga ipapaaynat’ serbisiona ta daytat’ negosiona. “Ti masapulan ti pampanunotenda iti negosio ti puneraria,” kuna ti magasin a Changing Times. “Kas iti dadduma a negosio, mapilitan ti kliente a mangbusbos iti kuarta, maallilaw, sobrat’ singiren kenkuana wenno kusiten ti dakes ti kababalinna a negosiante. Kinapudnona, nakarkaro ti risgo gapu ta kaaduan a tattao damdamoda ti gumatang ti lungon, agladladingitda, ken nasken nga agtignayda a dagus.”
Nupay kasta, adda dadduma pay a pagpilian. Maysa isut’ panangidulin iti kuarta para iti pumponyo a mismo. Maaramidan daytoy babaen ti deposito iti banko a naipanagan kadakayo, a maibayad iti tinudinganyo a tao apaman a mataykayo. Sigun iti paglintegan iti panagbanko iti E.U., ti kuarta iti kasta a deposito (maawagan Totten trust) ket mabalin nga iruar ti benepisario no ipakitana ti legal a dokumento a mangpatalged iti ipapatay. Kabayatanna, tengngelyo pay laeng ti kuarta. Dagiti polisa ti seguro iti biag iti natalged, mararaem a kompania ket sabali pay a pagpilian. No naasawaan, siguraduenyo nga ammo ti asawayo, nangruna ti maipapan kadagiti pinansial a bambanag. Makagunggona met unay ti panangaramid iti testamento. Imposible met ngata nga aggiddankayo a matay. Kaaduan a dagiti babbai ti mapanawan dagiti lakayda. Masansan nga ignorante dagiti assawa a babbai kadagitoy a bambanag, a mangpakaro iti ladingit ken saem a sagabaenda. Tangay di mapakpakadaan ti ipapatay, dikay itantantan a pagsasaritaan dagitoy a bambanag iti pamiliayo.
Panangsaranget iti Ladingit
Nasaem unay ti rikna ti napanawan. Agtultuloy latta ti panagsangit ken panagdung-aw agingga a maako ti ipapatay. Saan a parepareho ti kapaut ti panagladingit dagiti tattao. Nabiit la a mailiwliwag dagiti dadduma, idinto ta makatawen wenno nasursurok pay kadagiti dadduma. Di agsarday ti panagladingit ti sumagmamano. Kasano a makapagballigi ti maysa?
Nasken a dikay iputputong ti bagiyo ken lumiklik kadagiti tattao. Ti panagsubli iti sigud a kabibiagyo ken ti pannakisao kadagiti gagayyem ken kakabagian babaen ti telepono wenno isasarungkar ket nasken tapno makaungarkayo manipud iti ladingit. Nupay adda dagiti gundaway a kasapulanyo ti agmaymaysa, di koma agbalin dayta nga ugali. Tulonganyo dagiti tattao a makikomunikar ken tumulong kadakayo babaen ti panangaramidyo met iti kasta.
Nangted iti nasayaat a balakad ti maysa a lalaki a napukawan iti lima a nasinged a kakabagian iti uneg laeng ti tallo a tawen, agraman ti inana ken ti ingungotenna nga asawa iti 41 a tawen, a nabayag a nagsagaba iti kanser. Kinunana: “Natural a nagladingitak. No dadduma nagsangsangitak. Ngem rebbeng a matmatam ti biag a sipupudno. Rebbeng nga awatem ti kinapudno iti biag, saan a ti kayatmo a mapasamak. Masapul a sarangtem ti pakarigatan ken awatem ti ipapatay, imbes nga agladladingitka lattan.”
Nasken ti panangsaranay ken panangparegta kadagiti malmaldaangan. Daksanggasat ta mariknat’ kaaduan kadatayo a ditay kabaelan dayta ken mariribukan no aniat’ sawentayo. Nalabit mabaintay pay ketdi a mangipanayag iti riknatayo. Isu nga agannayastayo a lumiklik iti natayan—idinto ta kasapulannatayo la unay. Daddumat’ nababalaw payen a bimmallasiw a nagna iti bangir ti kalsada tapno malisianda laeng ti makisao iti natayan! Kuna ti maysa a balo a babai: “Awan ti nakipagladingit kaniak. Kasapulak unay ti agsao ngem awan ti umimdeng.”
No kasano kapartak dagiti dadduma a sumaranay iti tiempo ti ipapatay kasta met ti kapartakda nga agsardeng a tumulong. “Kalpasan ti ipapatay, no dadduma alaenna ti sumagmamano a lawas wenno bulan sakbay a mapagballigian ti natayan ti panagladingitna. Dayta ti tiempo a kasapulan unay ti panangsaranay ngem isu met ti kaawanna,” kuna ti propesor iti sikolohia a ni Patricia Minnes. Ken maysa a biddut ti panangikuna a dagidiay di mangipanayag iti nakaro a panagladingit ket dida maseknan wenno awan panangipategda, nga ilibakda ti pukaw, wenno nalpasdan a nagladingit. Dadduma mabalin a natibtibker ti pakinakemda a mangibtur iti ladingitda, ngem masapulda met ti liwliwa ken saranay.
Anian a nagsayaat ngarud, no tulongan dagiti gagayyem dagiti napanawan a mangasikaso kadagiti bambanag ken mangala kadagiti kasapulan a dokumento! Anian a makapabang-ar no adda di maisin a pannaranay ti natakneng a tao no maaramid dagiti urnos ti pumpon! Anian a maapresiar no adda tumulong kadagiti ubbing ken mangasikaso kadagiti masapul dagiti bumisbisita a kakabagian ken gagayyem! Anian a kinamanakem no mangitugot dagiti gagayyem ken kaarruba iti taraon iti inaldaw ken yopreseda ti agtrabaho wenno mangipan iti agladladingit iti kayatda a papanan! Anian a nagsayaat ti maaddaan iti maysa a pangiparukpokan dagiti natayan kadagiti riknada! Anian a makaliwliwa ti pannakangngeg kadagiti makaliwliwa a sasao ken pannakarikna iti nabara a panangapros ti maysa kas pagilasinan iti dunggo ken liwliwa! Anian a nagsayaat ngarud, uray sumagmamano a bulan kalpasanna, a komustaen dagiti napanawan ken liwliwaen ida kadagiti naayat a sasao!
Ngem ti kaadda iti namnama iti masanguanan ket makatulong unay. Adda kadi kasta a namnama?
[Blurb iti panid 5]
“Rebbeng nga awatem ti kinapudno iti biag, saan a ti kayatmo a mapasamak”
[Kahon/Ladawan iti panid 7]
Aniat’ Ibagami kadagiti Ubbing?
Ibagayo kadakuada ti pudno, sigun iti magaw-at ti pannakaawatda. Salaysayenyo no ania ti ipapatay, ken liklikanyo dagiti sasao a narigat a maawatan. No kunayo, “Awanen ni Apongyo” wenno, “Napukawtayo ni Apongyo,” mabalin nga inanamaen ti ubing nga agsublinto ni Apong wenno “masarakanto.” Tulonganyo ti ubing a mangtarus iti kinapudno ti ipapatay, ken sungbatanyo dagiti saludsod iti Nainkasuratan a pamay-an. Mabalin nga ilawlawag iti ubing ti ipapatay babaen ti nakaparsuaan. Mabalin nga ilawlawagyo ti ipapatay dagiti animal, tumatayab, wenno insekto. Aganuskayo, ken korihirenyo dagiti di umiso a kapanunotan ti ubing a nagun-odanna kadagiti sine wenno TV. Ti naan-anay a panangilibak iti ipapatay kadagiti ubbing mabalin a mangpataud iti pungtot wenno panagbuteng iti di am-ammo.
Nalabit marikna ti ubing nga adda basolna iti ipapatay, aglalo no adda sakit ti nakemna iti pimmusay. Tulonganyo ti ubing a mangtarus nga awan basolna, tapno di mariribukan.
Ti panagbuteng iti pannakabaybay-a ket napaypayso kadagiti ubbing a naulila. Liwliwaenyo ida inggat’ mabalin, ken ipariknayo kadakuada nga ipatpategyo ken maseknankayo kadakuada. Nalabit makaunget met ti ubing. No kunayo nga innala ti Dios ti nagannakna, mabalin a guraenna ti Dios. Ti panangammo kadagiti kinapudno ti Biblia makatulong kadagitoy a bambanag. Patalgedenyo ti ubing, ken ayaten ken saranayenyo.
[Ladawan iti panid 8]
Saranayenyo ken paregtaenyo dagidiay agladladingit