Kasano Kapeggad ti AIDS Idiay Africa?

Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! idiay Africa

MABALIN a nangngegyon dagiti padto. Nakaam-amak dagitoy. Minilion iti kontinente iti Africa ti makaalanto iti AIDS. Marbekto ti resistensia ti tao, ket rautento dagiti nakaam-amak a saksakit dagiti gagangay a depensa ti bagi. Kas ti napasamak iti bubonic plague a nangsaplit iti Europa idi maika-14 a siglo, sumaruno ti ipapatay ken pannakadadael a di pay napaspasamak idi.

Kalpasanna adda temporario a panagsardeng iti damag maipapan iti AIDS. Aglaplapusananen ti damag, ket mauman ti publiko kadagiti makapadanag a padpadto iti pannakadadael. Pudno kadi a kastanto ti kapeggadna? Ania ti pudpudno a kasaknap ti epidemia ti AIDS idiay Africa?

“Awan ti makaammo no anianto ti kaaduna iti masanguanan,” kuna ti managsirarak iti AIDS a ni Dr. Andre Spier. Ngem saan a mangnamnama. “Adunto ken makadadael unay iti intero a kagimongan.” Umasping iti dayta, idiay 1988 nga internasional a kumperensia iti AIDS idiay Stockholm, Sweden, impadto ni Dr. Lars Kallings nga “iti las-ud laeng ti dua a tawen . . . [adda]nto nakaam-amak a bilang dagiti matay.”

Napalabasen ti nasurok a “dua a tawen” nanipud dayta a padles. Ita adu kadagiti padto ti agpaypayson. Dagiti estadistika laeng idi nagbalinen a pudpudno a bilang dagiti tao a natay. Ket dumtengto pay laeng ti kadadaksan.

Dagiti Natay ken dagiti Matmatay

Nakaad-adu ti matmatay iti adu a paset iti sub-Saharan nga Africa. “Kadagiti dadduma a sentro ti siudad,” kuna ti maysa a nabiit pay a report iti sientipiko a magasin a Nature, “ti AIDS isu itan ti kangrunaan a gapu iti ipapatay dagiti nataengan ken maysa kadagiti kangrunaan a mangikeddeng iti ipapatay dagiti ubbing.” Iti maysa a siudad ti Africa, marigatan dagiti papadi a mangsaranget kadagiti pinullo a panangpumpon a mainaig iti AIDS.

Idi Oktubre 1991 dagiti pangulo dagiti gobierno a Commonwealth a nagtataripnong idiay Harare, Zimbabwe, naiparanganda iti mangipasimudaag a surat maipapan iti AIDS idiay Africa. Naipalgak nga adda iti nagbaetan ti 50 ken 80 porsiento kadagiti amin a kama ti ospital iti dadduma a pagilian ti Africa ti inukuparen dagiti pasiente iti AIDS. Maipapan iti kakaruan a naapektaran nga Uganda, ti espesialista iti AIDS a ni Dr. Stan Houston impalgakna a ti AIDS pinapataynan ti ad-adu a tao idiay Uganda ngem dagiti natay iti las-ud ti napalabas a 15 a tawen a guerra sibil iti dayta a pagilian.

Ti kapadana a makapaulimek isu ti nasarakan dagiti doktor ken sientista idiay Abidjan, Côte d’Ivoire. Iti las-ud ti sumagmamano a bulan, nasukimat dagiti amin a bangkay iti dua a kadadakkelan a morgue ti siudad. Ti banagna? Impalgak ti magasin a Science, isu a nangawit iti report, a ti AIDS ti nasarakan a “kangrunaan a makagapu iti ipapatay” kadagiti nataenganen a lallaki idiay Abidjan. Innayon pay ti pagiwarnak a dagiti naibaga a bilang “nalabit nababbaba ngem ti pudno a matmatay gapu iti impeksion iti HIV [Human Immunodeficiency Virus].”

Uray pay ti WHO (World Health Organization), a mangsipsiput iti sangalubongan a panagsaknap ti sakit, umanamong a daytoy ket sangkabassit laeng a paset ti ad-adu pay a di naipadamag. Sigun iti pagiwarnak a New Scientist, ti WHO “nakumbinsir nga adu a pagilian iti Daya ken Central Africa ti nangipadamag laeng iti agarup kakasangapulo dagiti kaso iti AIDS . . . Saan a kompleto ken di umiso dagiti report ta saan a naan-anay ti pannakasiputna.”

Di Madmadlaw nga Impeksion

Maysa a nakaam-amak maipapan iti AIDS isut’ napaut nga impeksion nga umun-una ngem ti pudno a pisikal a sintomas ti talaga nga AIDS. Agingga iti sangapulo a tawen, ti naakaran mabalin a mangtartaraken iti makapapatay nga HIV iti bagina. Mabalin nga aglanglanga ken mariknana a nasalun-at. No ti biktima saan pay a nagpaeksamin iti kasta a sakit, dinanto pulos nga ammo no isut’ addaanen iti makapapatay a sakit—agingga a rumsuan dagiti sintomas! Daytoy a kasla nasalun-at, ngem naimpektaranen, a paset iti populasion ti di mangipagpagarup a mangisaksaknap iti AIDS.

Dagiti pannakaeksamin iti rukod ti pannakaimpeksion iti HIV ipalgakda ti sinaknapanen ti makapapatay a saplit idiay Africa. Kas pangarigan, ti pagiwarnak nga African Affairs, ipakitana a ti “napuskol ti populasionna a rehion iti igid ti Danaw Victoria . . . ipadamagna ti nakaad-adu nga [HIV] . . . , nga adda iti manipud 10 agingga iti 18 por siento kadagiti nataengan a naibilang a nababa wenno gagangay laeng ti peggadda agingga iti 67 por siento kadagidiay nga adut’ parehada iti sekso.” Kasta met, pinattapatta ti pagiwarnak a Nature nga “iti kaaduan a populasion dagiti nataengan, agtultuloyen ti panagsaknap ti impeksion nanipud idi 1984, a makagteng iti 20-30% kadagiti kakaruan ti pannakasaplitna a sentro iti siudad.” Panunotenyo laengen—dandani kakatlo kadagiti nataengan a populasion ti masentensiaan iti ipapatay iti las-ud ti sangapulo a tawen!

Dagiti gobierno ken pangulo, nga agkedked idi a mangipalgak iti kasaknap iti AIDS, mabigbigbigdan ti naan-anay a panagamak iti epidemia. Maysa a dati a presidente ti Africa pinatalgedanna ti pannakidangadang iti AIDS—kalpasan a natay ti anakna iti dayta. Ti sabali pay a pangulo ti gobierno nabiit pay a namakdaar nga addada 500,000 a tattao a naimpektaran iti HIV iti pagilianna. Kaaduan kadagitoy dida ammo a makapapatay ti sakitda ket isaksaknapda ti saplit babaen iti nalulok a kababalinda.

“Ibagayo Kadakuada No Aniat’ Napasamaken Ditoy”

Bayat nga agtultuloy nga umadu ti porsiento dagiti tao a nasaplit iti HIV, ti bilang dagiti nakaro ti sakitna ken matay kamaudiananna umadunto iti kasta unay. Kas banagna mangibatidanto iti kasta unay a ladingit ken panagsagaba. Iti nasapliten ti AIDS a beddeng ti Uganda-Tanzania, daytat’ napasamak iti 59-años a ni Khamlua. Nanipud idi 1987 nakaitabonen ti 11 kadagiti annakna ken appona—aminda biktima iti AIDS. “Ipadamagyo dagiti reklamok iti lubong,” inyikkisna, ta maupay unay iti didigra. “Ibagayo kadakuada no aniat’ napasamaken ditoy.”

Gapu iti pamay-an ti pannakaisaknap ti AIDS, ti napasamak ken ni Khamlua idiay Africa pagamkanda a mapasamak kadagiti adu a dadduma a paset iti lubong. ‘Ngem,’ mabalin nga imtuodenyo, ‘apay nga ibakbaklay ti Africa ti kasta unay a rigat ken panagsagaba?’

[Blurb iti panid 3]

Kadagiti dadduma a rumangrang-ay a pagilian, “inton 1993, ti AIDS ti maymaysanto a kadadakkelan a gapu iti ipapatay.”—The World Today, Inglatera