Apay a Kasta Unay ti Panagsagaba ti Africa?

NI Jacob, 42 años, ket maysa a lalaki nga agsakit. Isut’ addaan ti AIDS. Inakaranna met ti asawana iti AIDS. “Ammo ti asawak a naalana dayta kaniak,” inamin ni Jacob.

Ngem kasano a naakaran ni Jacob iti makapapatay a mikrobio? Inlawlawagna: “Agsolsoloak nga agbibiag idiay Harare, nga agmammaneho manipud Zambia, a lumasat idiay Zimbabwe, agingga idiay Botswana ken Swaziland. Kadua ti asawak dagiti annakko idiay Manicaland [idiay Zimbabwe]. Ket kadakami a tsuper, nagaramidkami kadagiti banag a rebbeng koma a nagannadanmi.”

Ti Nalulok a Saplit

Itatta, ti nalulok a seksual a kababalin isu ti kangrunaan nga agisaknap iti AIDS idiay Africa. Iti simple a panagsao, “narbeken dagiti seksual a pagalagadan,” ilawlawag ti managsirarak iti AIDS a ni Dawn Mokhobo. Kunaen ti pagiwarnak nga Affrican Affairs a ti “sub-Saharan nga Africa kasta unay ti panangipategda kadagiti annak ngem bassit laeng ti pateg ti panagasawa. Ti pannakidenna iti ruar ti panagasawa, uray . . . no daytat’ agtungpal iti panagsikog, saan a sibibileg a makondenar.” Sigun iti Nature, ti gagangay a dalan a suroten ti impeksion mangrugi iti balangkantis. Kuna ti report: “Dagiti babbai a balangkantis ti mangimula iti epidemia iti kaaduan a maymaysa ti asawana a babbai babaen ti pannakidenna iti nalulok nga assawa a lallaki.”

Mammano laeng ti situtulok a mangbalbaliw iti kababalinda. Ti Panos Document maipapan iti AIDS idiay Africa isalaysayna ti sumaganad a kapadasan ti maysa a managsirarak iti medisina idiay Zaire: “Maysa a rabii, kalpasan ti panangaramidko iti panangsukimat iti dara idiay aw-away a kakuyogko ti dadduma a katrabahuak iti medisina a taga Zaire, nakikuyogda iti dadduma a babbai sadiay. Nakikaiddada kadakuada, ket maysa laeng kadakuada ti nagusar iti condom.” Idi inimtuodna ida maipapan iti peggad, “nagkatawada, a kunkunada a dida maidian ti kasta a panagbiag gapu laeng ta mabalin a makaalada iti sakit.” Wen, ti pannakidenna iti asinoman a kayatmo ket ibilangen dagiti adu a “panangtagiragsak ti biag”—pagragsakan, paglinglingayan.

Kas iti adu a sabsabali a paset ti lubong, dagiti agtutubo ti nangnangruna nga agannayas iti kinalulok. Maysa a nabiit pay a surbey a naaramid kadagiti 377 nga agtutubo idiay Sud Africa inpalgakna a nasurok a 75 porsiento ti nakidennan. Kasta met, maysa a misionero idiay sud-sentral nga Africa ti nakapaliiw a “mammanon a babbalasitang nga agedad iti 15 ti di pay masikog.” Kunana pay: “Makakitakayo ti maysa nga agtutubo, wayas a balasang, ket kunaenyo, ‘Iti sumaganad a tawen iti kastoy a tiempo, masikogton.’”

Nupay kasta, iti kaso ti Africa, adda dadduma pay a banag a nangpapartak ti panagsaknap iti AIDS.

Nasinasina a Pampamilia

“No adu a lallaki nga agedad iti duapulo ken tallopulo ti mapilit nga agtrabaho nga adayo kadagiti assawa ken pamiliada—kadagiti man paktoria iti siudad, minas, plantasion wenno agmaneho kadagiti bagon iti nawatiwat a distansia—dinto agsarday ti panagtultuloy ti panagsaknap ti Aids,” kuna ti pagiwarnak nga Africa South. Dagiti immakar nga Africano ibturanda ti narigat a biag. Gaput’ naisinada kadagiti assawa ken pamiliada, adu ti mangikagumaan a mangsapul kadagiti pagdagusan ken pagtrabahuan kadagiti siudad. Sigun iti pagiwarnak nga African Affairs, ti rigat iti panangpadas a mangsuportar iti bagina ken ti pamiliana idiay ilida ti mangiparikna iti immakar iti “pannakaupay ken kinakapuy.” Inayon pay ti pagiwarnak a daytoy masansan a paregtaenna ti immakar nga “aglusulos nga interamente kadagiti responsabilidadna.”

Ti panagmaneho kadagiti bagon ket nailasin a kas makapapatay a kalasugan a pakaisaknapan iti AIDS. Maysa a tsuper kunana, “masapul a siguraduek a sadino man ti papanak, addaanak iti nobia a mangaywan kaniak.” Maysa a gagangay a pagtaudan iti AIDS isut’ lugar dagiti iskuater iti Makindaya nga Africa a sadiay ti pagtrabahuan dagiti 600 a balangkantis. Adu kadagiti sukida ti tsuper a dumagas a makiinum iti tsa sada makinaig kadagiti balangkantis. Ti impeksion iti HIV kadagitoy a balangkantis ket nasurok a 80 porsiento. Kabayatanna, umakaren dagiti naakaran a tsuper iti sumaganad a “pakiinumanda iti tsa” ken kamaudiananna agawiddan iti pagtaenganda—nga isaksaknapda ti makapapatay a saplit nga aw-awitenda.

Kalpasanna adda guerra sibil ken panagdadangadang iti politika—dagiti kasasaad a mamataud kadagiti minilion nga agkamang. “No adda napolitikaan ken sibil a guerra,” kuna ti eksperto ti AIDS a ni Alan Whiteside, “adda pannakarbek ti gagangay a kababalin ti kagimongan. . . . Dagiti agkamang nga agakar-akar mabalin nga iyalisda ti impeksion kadagiti dadduma ket mabalin a maaddaanda met kadagiti adu a pareha a pakidennaan.”

Didigra iti Medisina

Ti kinakurang ti kuarta idiay Africa dina maaguantaan dagiti parikut iti medisina. “Iti adu a pagilian ti Africa ti gatad ti kuarta a naisangrat iti tunggal tao iti tinawen a pangaywan iti salun-at ket kurang pay a gatad iti maysa laeng a panangsukimat iti dara agpaay iti mikrobio ti AIDS,” ilawlawag ti broshur nga Understanding & Preventing AIDS. Kasta met, ni Keith Edelston, autor ti libro nga AIDS—Countdown to Doomsday, ilawlawagna a “masansan nga awan pay dagiti sabon a mangdisimpekta iti alikamen, wenno ti gagangay a pagkulada iti sangakabbalayan a pangdalus kadagiti naibuyat.”

Ti ugali iti dadduma a pagilian ti Africa a mangusar kadagiti nausaren a ringilia kadagiti adu a pasiente ti nangtignay ken Edelston a mamakdaar: “Agannadkayo no agpaindieksionkayo . . . idiay Africa . . . Kalikagumanyo ti baro a ringilia ken dagum a naala kadagiti awan mulitna a pagikkan bayat a buybuyaenyo.”

Ti risgo iti naiparna a pannakaimpeksion mamataud iti nakaro a pannakakissay dagiti doktor. Dua a doktor a naikameng iti maysa nga ospital iti Sud Africa ti nagumradan iti dagum bayat ti panangagasda kadagiti pasiente ti AIDS. Naimpektaranda ket natayda. Kas banagna, innem a gangannaet a doktor ti nagikkat iti dayta nga ospital.

Iti sidong dagitoy a kasasaad, di pagduaduaan nga adu ti mangus-usig manen iti ugali a panangiyalison iti maysa kadagiti kakaruan a mangisaknap iti AIDS—ti dara! “Ti namulitan a dara agtalinaed a kangrunaan a pamay-an iti panangisaknap,” kuna ti South African Medical Journal, nga innayonna a “kinaagpaysona awan ti sistematiko a panangsukimat idiay makintengnga nga Africa ket agarup 60% iti naidonar a dara ti naimpektaran.”

Gapuna, gaput’ nasapliten kadagiti adu a didigra, agsagsagaba manen ti Africa. Ket maysa kadagiti nakalkaldaang a pagbanagan iti saplit ti AIDS idiay Africa isut’ napasamak kadagiti babbai ken dagiti ubbing.

Dagiti Awanan Basol nga Agsagaba

Ni Lucy ket maysa nga awanan basol a biktima iti AIDS. Isut’ inakaran ti nalulok nga asawana. Ita, maysan a balo nga agtawen iti 23, medmedmedan pay laeng ni Lucy dagiti riknana. “Pampanunotek pay laeng no ayatek ti pakalaglagipanna wenno guraek gapu iti panangakarna kaniak,” kunana. Dagiti rikna ni Lucy iparangarangna ti nakaro a saem ken panagsagaba nga ipaay ti AIDS kadagiti awanan basol a biktima.

“Nupay kadagiti rumangrang-ay a pagilian ti HIV apektarannanto ti agarup agpadpada a bilang ti lallaki ken babbai,” kuna ti pagiwarnak a The World Today, “ti epektona kadagiti babbai ket mabalin . . . a di maipada ti kinarungsotna.” Pudno daytoy nangnangruna iti Africa, a sadiay dagiti babbai—a maarus unay gapu iti di pannakaammo a bumasa ken agsurat, kinapanglaw, ken immakar nga assawa—agsagabasa a siuulimek.

Ngem ti kakaruan nga ibati ti AIDS isut’ epektona kadagiti ubbing. Pattapattaen ti UNICEF (United Nations Children’s Fund) a 2.9 milion a babbai ti matay iti AIDS idiay Africa iti daytoy a dekada, agingga iti 5.5 milion nga ubbing ti maulila. Maysa nga opisial manipud iti maysa a pagilian nga addaan iti agarup 40,000 nga ulila iti AIDS ipadamagna nga “addan dagiti bario . . . dagiti puro ubbing.”

Ti gagangayen a parikut isu dagiti naakaran nga inna nga addaan kadagiti naakaran nga annak. Ilawlawag ti South African Medical Journal a “maysa a saludsod a gagangayen nga iyimtuod ti maysa nga ina nga addaan iti anak a naduktalan nga addaan kadagiti antibody iti HIV iti darana ket ‘asino ti umuna a matay?’”

Awan duadua adu a babbai ti makarikna nga agsakitdanto iti AIDS. Kuna ti doktor iti Zambia a ni M. Phiri: “Umay agimtuod dagiti babbai ditoy no adda matomarda a manglapped iti pannakaalada itoy a sakit . . . Adda panagamak a bayat nga agan-annadda, ti parehada, ti asawada, mabalin a di matalek. Daytoy pagdanagenna ida.”

Gapuna, aniat’ aramiden ti naasawaan a tao no maduktalanna a ti parehana nagbalin a nalulok? No masurot ti panangpakawan ken ti panagtipon manen ti agasawa, ti nakabasol a pareha masapul nga umanamong nga agpasukimat maipaay iti posible a kaadda iti HIV. (Idiligyo ti Mateo 19:9; 1 Corinto 7:1-5.) Agingga a maammuan ti resulta, dagiti agassawa a naipasango iti kasta a kasasaad mabalin nga ikeddengda a dida agdenna wenno mangalada iti addang a manglapped iti pannakaakar.

Yantangay napaut ti panagpessa ti AIDS, dagiti agtutubo nga agpangpangep a makiasawa rebbeng met a naannadda sakbay a makitulagda a makiasawa iti maysa a mapagduaduaan ti kinadalusna idi napalabas, uray pay no ita agbibiagen a maitunos kadagiti Nakristianuan a pagalagadan. Maipapan itoy a narisgo a grupo, maysa nga eksperto iti AIDS idiay Tanzania, ni Dr. S. M. Tibangayuka, isingasingna nga agannad dagiti agtutubo babaen ti “panagpaeksaminda agpaay iti HIV sakbay ti pannakiasawada.”

Kinapudnona, agingga nga adda AIDS idiay Africa ken, pudno unay, iti dadduma a paset ti lubong, dagiti awanan basol a biktima, agraman dagiti assawa ken annak, agsagabadanto.

[Ladawan iti panid 7]

Addada adu a rason no apay a nakaam-amak ti bilang dagiti matmatay iti AIDS idiay Africa

[Credit Line]

WHO/E. Hooper