“Didakam Mapasardeng Dagiti Nazi!”
DAYTAT’ pagtaengan ti naan-anay a gangannaet. Kimmatokak iti ruangan ket kasta unay ti butengko a nakatakder sadiay, nga inanamaek nga awan ti tao idiay pagtaengan. Ubingak pay—21 laeng ti tawenko—ket daytoy ti damo a tiempo nga iruruarko iti panagbalaybalay a trabaho a panangasaba dagiti Saksi ni Jehova. Dayta ket idi Nobiembre 1934, ket ditoy Alemania, istrikto nga imparit ni Hitler amin dagita a panangasaba. Idi dinakamat ti ministro a nangidaulo ti bassit a gimongmi dagiti plano a rummuar nga agebanghelio, nagpanunotak, “Mabalin a dina paypaysuen!” Uray ket, saanak pay met a nabautisaran, ket maymaysa laeng a teksto ti ammok. Ngem nagbiddutak—impaypaysona, isu a napanak nangasaba.
Awan ti tao! Nabang-aranak. Iti sumaganad a ruangan, awan manen ti simmungbat, ngem mangegko ti timek iti uneg, gapuna linuktak ti ruangan. Agug-ugas kadagiti banga ti maysa a babai, ket kasla naklaat a nakakita kaniak. Agnernerbiosak, rinugiak nga inlawlawag ti maymaysa a teksto nga ammok, ti Mateo 24:14. Basta minulenglengannak laeng. (Naammuak kamaudiananna a tuleng gayam.) Kellaat maysa a lalaki ti nagparang iti sikigak. Impagarupko nga isut’ asawana, intuloyko ti nangasaba, ket nakitak laengen a naitutok ti maysa a rebolber kadagiti paragpagko. Isut’ maysa a panguluen a Nazi! Ti kaduak, a nangaskasaba iti ballasiw ti kalsada, nakapanen iti ruangan daytoy a lalaki ket nakugtaran iti agdan gapu iti dayta. Gaput’ pagarupna a naipatingganan ti panangasaba dayta a kabsat iti dayta nga aldaw, nakitanak ti Nazi ket immaynak inaresto. Bayat a pimmanaw laeng ti kaduak ket intuloyna ti nangasaba, nagtungpalak iti pagbaludan iti uppat a bulan. Kasta ti panangrugi ti karerak a panangasaba!
Mapan iti Kampo Konsentrasion!
Kalpasan ti pannakawayawayak, agtaleken dagiti kakabsat a tumulongak iti nalimed a panangasaba. Nupay kasta, siniputan dagiti Nazi ti tunggal tignayko, ket di nagbayag naarestoak manen. Impannak ti lokal a polis iti Gestapo, ket kasta unay ti butengko idi nangngegko ti keddeng, “Mapan iti kampo konsentrasion!” Naituding a mapanak idiay Esterwegen. Agarup 120 kadakami a Saksi (Bibelforscher) ti adda sadiay, ket determinado dagiti guardia nga SS a mangdadael iti kinatarnawmi.
Adda maysa a sarhento a binirngasanmi iti “Iron Gustav,” isu a determinado a mangpakompromiso kadakami. Maysa nga aldaw pinilitnakami amin nga agarsisio iti kasta unay iti kainaran iti Agosto—agmalmalem nga awan sardeng. Iti ngudot’ aldaw, kagudua kadagiti kakabsat ti natalimudawen ken agsakiten iti kasta unay idiay infirmary. Nakalkaldaang, kimmapuy ti manangaywan ti maysa a kongregasion ket pinirmaanna ti “papeles ti pannakikompromiso,” ket 12 a sabsabali pay manipud iti kongregasionna ti nakikadua kenkuana a nagpirma.
Naragsakan a kasla nagkurri ti panangtutuokna, ita inkarin ni “Iron Gustav”: “Inton bigat tunggal maysa kadakayo maragsakanton a mangpirma iti surat, ket awan ti Jehova a mangtulong kadakayo.” Bueno, mabalin a mapanunotyo a nagkararagkami a sipapasnek iti dayta a rabii. Naguraykami ti sumaganad a bigat nga agpakita ni “Iron Gustav.” Ket naguraykami. Kamaudiananna naibaga kadakami nga agsublikamin iti baraksmi. Kaskasdi nga awan ni Gustav! Kamaudiananna naammuanmi ti napasamak. Iti dalanna a sumrek iti kampo iti dayta nga agsapa, nakasursuro ni “Iron Gustav” babaen iti narigat a kapadasan nga isut’ saan a landok. Naidungparna ti motorsiklona iti maysa kadagiti poste a ladrilio nga adda iti agsumbangir a sikigan ti pagserkan—maysa a pagserkan a nasurok a 9 metro ti kalawana! Isut’ naipan a dagus iti ospital a nabuong ti mugingna ken nablo ti takkiagna. Idi nakitami manen kamaudiananna kalpasan ti dua a bulan, inriawna kadakami: “Kastoy ti inaramid ni Jehovayo kaniak!” Awan ti uray bassit a panagduaduami iti imbagana.
Mapan idiay Holland
Idi Disiembre 1935, nawayawayaanak ket naibaga kaniak a makikaduaak iti buyot nga Aleman. Imbes ketdi, inkeddengko ti mapan idiay España a lumasat idiay Holland ket itultuloyko ti panangasabak sadiay. Apaman a nakagtengak idiay Holland, sinapulko dagiti Saksi, ket pinaregtadak nga agnaed idiay Holland. Anian ti ragsakko a mangasaba manen a siwayawaya ken makikadua kadagiti kakabsatko a lallaki ken babbai kadagiti Nakristianuan a gimong! Nagbisekletakami a mapan kadagiti Dutch nga aw-away, a nangaskasaba iti aldaw ken natnaturog kadagiti tolda iti rabii. Iti promedio, nangasabakami iti 200 agingga iti 220 nga oras iti binulan.
Bassit laeng ti kuartami a panggatang iti taraon ken pagbayad kadagiti dadduma a paggastuan. Malagipko pay laeng a naimbag ti maysa a mannalon nga, idi nakitana no kasano ti panaglutomi iti nanumo a taraonmi iti rabii, inawisnakami iti pangrabii. Napumpunno ti lamisaan kadagiti naiimas a taraon nga agur-uray kadakami! Nanipud idin, daytoy a pamilia impaayda dagiti kangrunaan a kasapulanmi a mantekilia, itlog, keso, ken tinapay, ken tinulongandakami pay iti panaglaba kadagiti kawesmi. Nagbalin a Saksi ti intero a pamilia. Dagitoy dagiti nasken a pakagun-odanmi ti impormasion iti trabaho nga adda iti masanguanan.
Naangay ti maysa a kumbension idiay Bern, Switzerland, idi 1936. Ni Joseph F. Rutherford, ti presidente ti Watch Tower Society iti dayta a tiempo, ti nagpalawag sadiay. Idin, kalpasan ti adu a tiempo a binusbosko kas amin-tiempo a managebanghelio, a nabautisaranak kamaudiananna!
Ti The Hague
Naidestinoak iti lugar a The Hague. Adu a pamilia ti nangabrasa iti kinapudno iti Sao ti Dios sadiay. Agsursuratak pay laeng kadagiti dadduma agingga itoy nga aldaw. Idi 1939 inarestodak dagiti polis a Dutch—kas espia dagiti Nazi, a kadagiti amin a banag imposible a mapasamak dayta! Intuloyko ti panangasabak inggana ti kabaelak babaen ti panagsuratko manipud iti pagbaludan, a pagaammok a ti hues basaenna dagiti amin a rummuar a suratko. Kalpasan ti lima a bulan, a ti maudi a dua a bulan kadagitoy ket agsolsoloak a naikulong, nawayawayaanakon. Sumagmamano laeng nga aldaw kalpasan ti panagawidko iti pagtaengak idiay The Hague, ti Aleman a Luftwaffe rinugiannan a bombaen ti lugar! Ammok a ti Gestapo ket saan nga adayo kadagiti rimmaut a soldado. Tiempon ti panagsublik iti nalimed a panagtrabaho.
Ngem kasano ti panagpasiarko a didak masiputan? Maysa a kabsat a lalaki nga addaan iti paglakuan iti bisekleta ti nangaramid iti maysa a naisangsangayan a bisekleta para kaniak. Daytat’ kapadpada dagidiay inusar dagiti secret police—isu met laeng a naisangsangayan a kolor, nga addaan kadagiti nangato a manibela ken clip a pagisab-itan iti sable. Kablaawandak pay dagiti secret police, ta pagarupenda a kaduadak! Nupay kasta, maysa nga aldaw, bayat ti panagbisekletak iti dalan a nailinged iti kalsada babaen kadagiti mulmula, dua a polis nga agbisbisekleta nga agturong iti sabali a direksion ti nakadlaw kaniak babaen iti nagpugsatan dagiti mula, ket nabigbigdak kas pugante. Pinartakak ti kasta unay ti nagpedal iti intero a panagbiagko! Masapul a magnada iti overpass sakbay a makapagsikkoda a mangsurot kaniak, ket nupay no inkagumaandak a kamaten, kamaudiananna naliklikak idan.
Adu a Dandani Pannakatiliw
Ita ammon dagiti polis ti kaaddak idiay The Hague. Nangrugin a naturogak kadagiti nadumaduma a pagtaengan maipaay iti talged. Iti maysa nga okasion naturogak iti maysa a pagtaengan ti maysa a pamilia nga addaan tallo nga ubbing. Kas gagangay, kaiddak dagiti kawesko tapno makapagsukatak daras no adda panangraut. Kaduak met a maturog dagiti dua nga ubbing tapno maiyakarko ti maysa nga ubing iti awan kargana a kama no pumanawak. Iti kasta a pamay-an, dagiti Nazi dida masarakan a nabara, ti awan nagyanna a kama.
Iti alas singko dayta nga agsapa, nausar dagitoy nga urnos ti pannaturog. Adda napigsa, kankanayon a panagtuktok iti ruangan. Dandani awanen ti tiempok a nangiyakar iti siam-tawenna nga ubing iti kamak, inseksekko dagiti kawesko iti maletinko, nagkallugong ken nagkagayak, ket sakasakaak a timpuak iti tawa iti niebe. Naimbag ta, dida nakapanunot a nangikabil iti bantay iti paraangan iti likud. Nagtarayak a napan iti balay ti maysa a pamilia a pangiyad-adalak iti Biblia. Uray pay no alas 5:30 pay laeng t.b. ken nasipnget pay iti kalam-ekna, pinastreknak ti lalaki nga awan ti sao ket inlemmengnak. Amin dagiti tallo iti pamilia nagbalinda a Saksi kamaudiananna.
Idi sinaludsodan ti Gestapo ti pamilia a pinanawak, impamaysada iti ubing a lalaki. Nangitukonda pay iti kuarta tapno ibagana no maysa a “pangamaen” ti simmarungkar iti saan pay a nabayag. Imbagana kadakuada: “Wen, dayta ket nabayagen.” Kasano kabayag? Dina ammo. Nagawidda a napaay. Kamaudiananna, inimtuod ti ina ti ubing no apay a kasta ti insungbatna, ta ammona met a ni “Uncle Tom” (ti nalimed a naganko) ket naturog laeng idiay idi rabii. Simmungbat: “Nabayagen ti beinte-kuatro oras, nakaad-adu a minutosen.” Ket pudno dayta!
Ti sumaganad a destinok isu ti Groningen. Nagbuteng ti sumagmamano a Saksi iti dayta a siudad, ket dandani simmardeng ti trabaho a panangasaba. Ngem di nagbayag timmured manen dagiti kakabsat, a dida ikankano ti naranggas a Dutch Gestapo. Maysa a rabii idi 1942, nakipasetkami pay iti “panangraut,” a nagiwaras iti rinibo a traks ti Biblia iti intero a siudad bayat ti naikeddeng nga immuna a sangapulo a minuto. Amin dagiti diario impadamagda a ti British Royal Air Force nagiwarasda kadagiti minilion a polieto agpaay kadagiti Saksi ni Jehova! Impakaammomi met kadagiti Gestapo a nabnabiag ken naimbagkami. Didakam mapasardeng dagiti Nazi—pulos!
Nagtultuloy ti gubat, ket kimmaron ti kinapeggad ti pannagna kadagiti kalsada. Maysa a rabii bayat a maysa a kabsat a lalaki ken siak ti pumampanaw iti maysa a nalimed a paggigimongan idiay Hilversum, adda nakadungpar iti likudak, ket natinnag ti maysa a banag iti daga iti sakak. Pinidutko ket nagamakak a nakakita a daytat’ helmet ti maysa a soldado nga Aleman! Ti makinkua ket agtaktakder iti sibay ti bisekletana ket sinilawannak iti flashlightna. Immasidegak kenkuana; siniggawatna ti helmet iti imak, inasutna ti rebolberna, ket inriawna: “Maarestoka!”
Agpigpigergerak. No arestuennak, nalabit agbanag daytan iti ipapatayko. Nagkararagak iti Dios maipaay iti tulong. Idi nangngegda ti karimbuso, naguurnong ti umariwekwek. Idi nadlawko nga agibar-ibar bassit ti soldado, nalawagen kaniak nga isut’ nakainum. Kalpasanna nalagipko a dagiti linteg ti Aleman iti militaria palubosanna a magna dagiti opisial a nakasibilian. Gapuna immasidegak iti soldado ket inriawko a buyogen ti amin nga autoridad a kabaelak: “Dika aya ammo no asinoak?” Naklaat ti soldado. Insuotna ti helmetna ket sinaluduannak! Gaput’ nakumbinsir a pinabainanna ti maysa nga opisial, buyogen ti bain pimmanaw a di nasipsiputan ket nagpukawen iti kasipngetan. Nawarawaran dagiti meron. Nagyamanak laeng ken Jehova iti sabali manen a dandani pannakatiliw!
Biag iti Pannakaiparit idiay Belgium
Ti sumaganad a destinok isu ti sabali manen a pagilian: Belgium. Nagbalinak a manangaywan a ministro idiay Antwerp. Gapu iti pannakaparit, nangikonduktaak kadagiti babassit a grupo kadagiti nadumaduma a pagtaengan iti linawas. Siak met ti mangorreo, sabali pay a singgalut iti nagsayaat a kawing a nangsalimetmet iti idadateng ti naespirituan a taraon bayat dagidiay a narigat a tawtawen.
Ti pagsasabatanmi a mangipuslit kadagiti literatura a bumallasiw iti beddeng manipud Holland ket maysa a restauran. Ti patakder a mismo ket adda iti Belgium, ngem ti minuyongan ket adda iti Holland, gapuna dayta ket maysa a nasayaat a lugar a pangsabatan kadagiti katulagko ket makisinnukatak kadagiti maleta kadakuada. Pagarupen ti makinkukua nga ahentekami iti British Intelligence ket nakitinnulong kadakami. Imbagana pay iti mangay-aywan nga opisial ti polis a baybay-annakam laeng. Ngem maysa nga aldaw maysa a baro a patrolman ti nagbantay, maysa a taga Belgium nga umay-ayon kadagiti Nazi a di makaam-ammo kaniak. Idi nakitanak nga addaan iti dakkel a lalat a maleta, impilitna a lukatak agpaay kenkuana. Nagkedkedak; ta, daytat’ napumpunno iti tallo wenno uppat a gasut a magasin a Pagwanawanan. Gapuna inarestonak ket kinuyognak iti estasion ti polis. Ti opisial imbagana iti patrolman a pumanawen ta isut’ makaammon kaniak. Kalpasanna siuulimek nga imbagana kaniak: “Diak kayat a kitaen ti karga ti maleta. Basta umaykanto a babbabassit ti maletam inton sumaganad a tiempo.” Manen nagyamanak laeng ken ni Jehova!
Kalpasan ti idadateng ti D day (Hunio 6, 1944) rinugianen dagiti puersa ti Aliado a rinaut ti Belgium, nagsaknap a dagus ti gubat idiay Antwerp. Ti panangasaba ken itatabuno kadagiti gimong nagbalinen a pudno a karit ta napartak a nagsaknap ti panagpinnaltog ken kanyon iti agsumbangir a sikigan a lumasat iti siudad. Idi dandani malpasen ti gubat, sibibiddut nga impagarup ti adipen ti sanga a saanen a nasken nga agtalinaedak a nakalemmeng. Nagtungpalak, a maibusor iti balakad ti maysa a mannakigayyem a kapitan ti polis a nangipagarup a nasapa pay ti panangipanayagko iti bagik. Sangapulo ket maysa a bulan kalpasanna nawayawayaanak iti kadadaksan a kapadasak iti biagko. Di patien dagiti autoridad ti estoriak. Gaput’ nakumbinsirda a maysaak nga ahente ti Gestapo, imbaluddak iti karirigatan a kasasaad a nakitak pay laeng. Adu nga ub-ubing pay a lallaki ti nagsakit ket natayda kadagidiay a bulbulan. Kalpasan ti pannakawayawayak kamaudiananna, nagsagabaak iti naan-anay a pannakadadael ti salun-at.
Agtultuloy ti Matalek a Panagserbi
Kalpasan iti ad-adu pay a makaupay a pannakataktak, pannakasaludsod, ken pannakaibalud, nabaelak ti nagsubli idiay Alemania—sangapulo a tawen nanipud idi aldaw nga ipapanawko! Nakikaduaak manen ken nanang, maysa a matalek a Saksi, ket naaddaankam iti adu a kapadasan nga iranud iti tunggal maysa. Bayat nga in-inut a simmalun-atak, rinugiak manen ti nangasaba iti amin-tiempo, itan idiay Schweinfurt. Ket anian a ragsak ti tumulong a mangisagana iti umuna a kumbension kalpasan ti gubat, isu a naangay idiay Nuremberg iti mismo a lugar a sipapannakkel a nangiparadaan ni Hitler kadagiti tropana! Naragsakanak kamaudiananna a naawat iti Watchtower School of Gilead idiay Estados Unidos, a sadiay masanayak kas maysa a misionero.
Iti maysa a panagtitipon sakbay la unay ti ipapanawko a mapan idiay Gilead, nasabetko ni Lillian Gobitas, a naaddaan iti dakkel a paset iti pannakidangadang iti relihiuso a wayawaya maipapan iti panagsaludo ti bandera idiay Estados Unidos. Imbagana kaniak a tinagiragsakna dagiti solo a kinantak iti panagtitipon, ket basta nagisemak ta isut’ diak maawatan. Kanayon a nakaisemak, ket intultuloyna ti nagsao. Nagtungpalanna nagasawakami! Dayta ket kalpasan ti panagraduarmi iti Gilead, siempre, ket nagtrabahokami kas misionero idiay Austria.
Kabayatanna, napilitankami a nagsubli idiay Estados Unidos gapu kadagiti parikutko iti salun-at. Nanipud idin naaddaankami iti dua a nakaay-ayat nga annak, maysa a lalaki ken maysa a babai. Naragsakankami a nakakita kadakuada nga agpadpada a nangawat iti kinapudno. Bayat a simmayaat ti salun-atko, timmulongak kadagiti kongregasion idiay Estados Unidos ken Canada. Saan a pulos nga agsardeng ti trabaho, ket padpadasenmi ti makiaddang iti dayta. Pagay-ayatko pay laeng a lagipen dagidiay a tawtawen ti panagtrabaho a sililimed. Didakam mapasardeng dagiti Nazi, agsipud ta tultulongannakami ni Jehova. Nalawag, bembendisionanna pay laeng ti trabaho, ket awan ti makapasardeng iti dayta agingga a mairingpas dayta iti pakapnekanna!—Kas insalaysay ni Erwin Klose.
[Ladawan iti panid 18]
Erwin Klose