Dagidiay a Napipintas nga Orkidia!

IPINTAM ti kawayan no makapungtotka; dagiti orkidia no naragsakka.” Iyanninaw daytoy a pagsasao nga Insik ti dua-ribo a tawenen a lailo dagiti orkidia ken dagiti hardinero ken artesano nga Oriental a nangtaginayon kadagiti orkidia a sibibiag babaen kadagiti painting.

Nalawag, dagiti orkidia ket sabsabong a mangkayaw iti nasged a rikrikna. Ngem dagiti naisangsangayan a pintasda saan a naapresiar iti Laud agingga iti kallabes laeng. Kinapudnona, gistay aksidente laeng ti pannakairugi ti pannakaimulada.

Idi nasapa pay nga 1800’s, ni William Cattley, maysa nga importer kadagiti tropikal a mulmula, nadlawna dagiti nabagas nga ungkay a nausar a pagseksek iti panagipempen. Gapu iti panagusiuso immulana ida iti pagpatubuanna iti mula. Iti naladawen a paset dayta a tawen isut’ nagunggonaan iti nagpintasan a lila a sabong [ti orkidia]. Dadduma nga Europeo a managtaraken ti mula dagus a nakitada dagiti posibilidad a panangikomersio kadagita a makaawis a sabsabong.

Di nagbayag napasneken ti panangsapsapul kadagitoy a tropikal a gameng. Naarinsawad dagiti kabakiran kadagiti mammano nga orkidia, nga adut’ di nakalasat iti nawatiwat a biahe nga agturong iti Europa. Dagidiay a nakalasat nakangingngina ti presioda. Ti gatad a 1,150 guineas (agarup $100,000 [E.U.] itatta) ti naibayad iti maysa nga kangatuan a tawar idiay Londres idi 1906 agpaay iti maysa laeng a kita. Bimmaba dagiti presio iti kasta unay idi dimteng dagiti artipisial ti pannakapataudda a mistiso. Ngem uray pay itatta mabalin nga agbayad ti maysa nga agkolkolekta iti $25,000 agpaay iti baro a mistiso.

Aniat’ mamagbalin kadagiti orkidia a naisangsangayan? Nalabit daytat’ gapu iti awan patinggana a kinanadumaduma ti porma ken kolorda. Wenno gapu aya iti naisangsangayan a kinapintasda? Wenno dayta karkarna a panangawis a narigat nga isalaysay? Aniaman dagiti rason, basta nakabilbilegda a mangsuportar iti umad-adu nga internasional a negosio dagiti orkidia.

Gagangay a kaykayat dagiti hardinero ti mangimula kadagiti naisangsangayan a kita manipud iti tropiko, ngem kaaduan nga orkidia ket nanumo a sabsabong a mabalin a di madmadlaw. Dadduma ti nagbabassit ta ti sabong agrukod laeng iti 2 milimetro ti kaakabana.

Dagiti atap nga orkidia masarakan kadagiti disierto, baresbes, ken kadagiti pantok ti bantay, manipud kadagiti nasalimuot a kabakiran iti tropiko agingga kadagiti langalang a daga iti Arctic. Adut’ agtubo kadagiti kayo, nupay no dadduma pilienda pay ti maysa a cactus wenno ramut ti kayo a pagtubuan. Ngem saan a parasito dagiti orkidia; kasapulanda laeng ti kayo a pagtubuan tapno dagiti agbitbitin a ramutda maagsepna ti agneb iti angin.

Malaksid iti kinanadumadumada, mailasin met dagiti orkidia babaen iti naisangsangayan a pamay-an ti panagaduda. Ti maysa laeng a kapsula a bukel ti orkidia—a nakaskasdaaw ti pannakasedsedna—mabalin a naglaon iti agingga iti dua milion a babassiusit a bukel, a mabalin nga iwaras ti angin. Saan a kas kadagiti kaaduan a bukel, awan ti naisigud a suplayda a taraon, ket tapno naballigi ti panagtuboda agpannurayda iti makaptanda a buot a mangipaay kadagiti nasken a sustansia a kasapulanda.

Tapno makapataud kadagiti bukel ti sabong, masapul nga umuna a ma-pollinate, gagangay babaen iti insekto. Aniat’ mangawis iti insekto iti sabong? Awan iti polbo dagiti orkidia nga itukonda a taraon iti bisita, ket mammano met dagiti addaan iti nektar. Aniat’ pakaay-ayuanda unay? Kinapintas, banglo, ken ti panangallilawna.

Maawisda babaen iti Kinapintas

Dagiti managtaripato ti mula nagbannogdan iti nasurok a maysa a siglo a mangpataud kadagiti mistiso manipud kadagiti napipintas a kita a nasarakan iti kabakiran. Addada itan nasurok a 75,000 a nailista a nagduduma a kita.

Makagunggona unay ti kinapintas iti orkidia iti kabakiran. Ti napintas a sabongna agserbi a mangawis kadagiti mang-pollinate. Ti dakkel a makintengnga a petalo, wenno labellum—a gagangay a kapintasan iti kolor—ti agserbi a pagbatayan ti nagpayak a bisita.

Dagiti naraniag a sabong awisenda dagiti alimbubuyog, akot-akot, kulibangbang, ken dagiti hummingbird, ket dagiti agaabay a linea kadagiti adu a petalo ti orkidia agserbida kas pagilasinan iti kalsada a mangiturong iti bisita iti dalan nga agturong iti taraon, ti nektar, iti dadduma a kita. Ngem saan laeng a ti kinapintas ti napateg kadagiti insekto.

Ti Di Maliklikan a Banglo

Ti maysa nga insekto a saan unay nasayaat ti panagkitana mabalin a dina madlaw ti kinapintas. Ti makaawis a banglo, nupay kasta, ket di mapagkedkedan. Ti banglo mabalin a kaaspingna ti maysa a kabáyan nga insekto. Makuna a dadduma nga orkidia ket umasping nga ad-adda ti angotda iti maysa a kabáyan nga akot-akot ngem ti akot-akot a mismo!

Saan met a kanayon a makaallilaw ti banglo. Dadduma nga orkidia agadiwarada a kas malunglungsot a banag. Nupay kasta, epektibo daytoy nga angot. Daytat’ pagay-ayat ti mangraem iti bagina a ngilaw. Ket no di umdas ti banglo, mabalin a mausar ti maysa nga epektibo a panglimo tapno maipaganetget ti pangallilaw ti banglo.

Nasikap a Panangtulad

No agpalpallayog dagiti orkidia a klase Oncidium a nakabambannayat iti angin, kaslada la maysa a kabusor nga insekto ta ti makaunget nga alimbubuyog sippayutanna ti orkidia iti panangikagumaan a mangpapanaw iti “kabusor.” Iti kasta a pamay-an, makakolekta iti adu bassit a polbo manipud iti orkidia.

Iti kasumbangirna, dagiti bee orchid iti klase Ophrys kaslada la gagayyem imbes a kabusor. Dagitoy adda angotda a kas kadagiti alimbubuyog ken kaing-ingasda dagiti alimbubuyog. Bisitaen ti kalakian nga alimbubuyog ti maysa a sabong, a pagkamalianna a konsortena, ket inton madlawen ti daksanggasat nga agay-ayat ti panangallilaw, kimpeten dagiti babassit a nagtutukel a polbo iti bagina. Ti sumaganad nga orkidia a mangallilaw kenkuana (ti maysa nga alimbubuyog mabalin a mamindua nga allilawen) ngarud ket naan-anayton a ma-pollinate.

Pakaidayawan ti Namarsua

Dagita a nakaskasdaaw a kinanadumaduma ken kinarikut dagiti mekanismo ket sibibiag a pammaneknek iti kinasirib iti Namarsua. Sigurado a saan a timmaud dagitoy a pagsidsiddaawan babaen laeng iti pannakaiparna wenno pakasapulan.

Sinarita ni Jesu-Kristo ti sabali pay a leksion a naadal manipud iti kasta a kinapintas ti sabong: “Usigenyo dagiti sabong nga adda iti talon,” kinunana. “Kunak kadakayo nga uray pay ni Salomon agraman ti isuamin a kinadayagna saan a nakawesan a kas iti maysa kadakuada. Ket no ti Dios kasta ti panangawesna kadagiti atap a sabsabong . . . , saan aya a nangnangruna a dakayo ti kawesannanto?”—Mateo 6:28-30, New Jerusalem Bible.

Inanamaentayo ti tiempo inton ti tao, aywanannanton dagiti nakapatpateg nga orkidia iti planetatayo. Rinibribo a kita iti tropiko ti agur-uray pay laeng a matakuatan, ket siasino ti makaammo kadagiti palimed ken pagsidsiddaawan nga ipaaydanto! Ngem aniaman ti kolor wenno pormada, awan duadua a parayrayendanto ti panangapresiartayo iti kinapintas ti panamarsua ken ti kinanadumadumada.—Idiligyo iti Isaias 35:1,2.

[Dagiti Ladawan iti panid 16-18]

1. Cattleya (mistiso)

2. Cattleya (mistiso)

3. Vanda (mistiso)

4. Phalaenopsis (mistiso)

5. Cattleya (mistiso)

6. Phalaenopsis (mistiso)

7. Vanda (mistiso)

8. Phalaenopsis

9. Phalaenopsis (mistiso)

10. Cattleya auriantica

[Credit Line]

Ladladawan 1, 2, 4-6, 8-10: Pammadayaw iti Jardinería Juan Bourguignon, Madrid, España