Ti Nadadaelen a Dagatayo—Adda Panangdadael iti Adu a Luglugar
IDI Hunio iti napan a tawen, naangay ti Earth Summit maipapan iti aglawlaw idiay Rio de Janeiro, Brazil. Maigiddan iti dayta, iti dayta met laeng a bulan, nangipablaak ti katulongan nga editor ti India Today a ni Raj Chengappa iti maysa nga editorial. Napauluan dayta iti “Ti Nadangran a Daga.” Dagiti panglukat a parapona nangipintada iti nakalawlawag a ladawan:
“Idi 1971 nga ipapan idiay bulan ni Edgar Mitchell a naglugan iti Apollo 14, ti immuna a pannakasirpatna iti daga manipud iti law-ang ti nangparagsak unay kenkuana. ‘Ti langa dayta ket kas iti rumimat nga asul ken puraw nga alahas . . . Naballaetan iti alikuno dagiti abbungot a puraw . . . Kas iti maysa a bassit a perlas iti nasipnget a taaw ti misterio,’ kastat’ inyebkasna a riknana babaen iti radio idiay Houston, Texas, E.U.A.
“Duapulo ket maysa a tawen kalpasanna, no maibaon koma ni Mitchell nga agsubli iti law-ang, ket addaan kadagiti naisangsangayan nga antiohos a mangipalubos kenkuana a makakita kadagiti di makita a gas iti atmospera ti daga, maysa a naiduma unay a buya ti mangkablaawto kenkuana. Makitananto dagiti dadakkel nga abut iti mangsalaknib nga ozone iti Antarctica ken iti Norte America. Imbes a maysa a rumimat nga asul ken puraw nga alahas makitananto ti maysa a nalubed, narugit a daga a napunno kadagiti nangisit, agalikuno nga ulep dagiti dioxide iti karbon ken asupre.
“No iruar ni Mitchell ti kamerana ket mangala kadagiti retrato iti kabakiran nga abbungot ti daga ket idiligna dayta kadagidi innalana idi ‘71, masdaawto iti kaadu ti binassitanda. Ket no lukatanna ti naisangsangayan a teleskopiona a mangtulong kenkuana a mangsukimat kadagiti mulit dagiti danum iti daga, makakitanto kadagiti agkukuros a naiyullagis a sabidong iti daga ken dagiti nangisit a bola ti alkitran a nangap-ap iti tukok ti baybay. Mabalin nga impakaammona koma, ‘Houston, ania ketdin ti naaramidantayo iti daga?’
“Kinapudnona, din kasapulan ti umadayo iti 36,000 kilometro idiay law-ang tapno maammuantayo no aniat’ naaramidantayo. Itatta, makainum, malang-ab, maangot ken makitatayo ti polusion. Iti las-ud ti 100 a tawen, ken nangnangruna iti napalabas a 30, inyegen ti tao ti daga iti dandani pannakadidigra. Babaen iti panangipugso iti aglaplapusanan a gas a manglapped iti pudot iti atmospera tigtignayentayo dagiti makapakapuy a panagbalbaliw ti klima. Dagiti gas nga us-usaren dagiti refrigerator ken air-conditionertayo ti mangpabpabassiten iti mangsalaknib nga ozone, isu a mangisarang kadatayo iti kanser ti kudil ken mangbalbaliw kadagiti pannakabukel ti gene dagiti babbabassit nga animal. Kabayatanna, dinadaeltayon dagiti nalalawa a daga, dinadaeltayo a nakaparpartak dagiti kabakiran, awan ar-arnasna a nagibellengtayo kadagiti tinonelada a sabidong kadagiti karayan ken nangibukbok kadagiti makasabidong a kemikal kadagiti baybaytayo.
“Itatta nakarkaro pay ti panagpeggad ti sangatauan gapu iti pannakadadael ti aglawlaw ti daga. Ket dayta sapulenna ti sangalubongan a panagbalbaliw dagiti pamay-an ken kababalin a manglapped iti holocaust.”
Kalpasan ti panangibinsabinsana kadagiti adu a parikut nga ipamaysa dagiti nasion a solbaren maipapan iti aglawlaw, sinerraan ni Raj Chengappa ti editorialna kadagitoy a sasao: “Masapul a maaramid amin dagitoy nga awan ti panagtaktak. Ta ti panagpeggad ket saanen nga adda iti masanguanan dagiti annakyo. Itan ti panagpeggad. Ket adda ditoyen.”
Gapuna dagiti doktor ti daga [dagiti espesialista ti aglawlaw] lawlawenda ti kama ti pasiente. Maangay dagiti kumperensia, maitukon dagiti agas, ngem dida agtutunos. Agsusupiatda. ‘Saan a pudno nga agsakit,’ kuna ti dadduma. ‘Agngangabiten ken patay!’ kuna ti dadduma. Umadu dagiti makaawis a sao, napartak ti iyaadu dagiti pamusposan, mangitantan dagiti doktor, bayat a kumapkapuyen ti pasiente. Awan ti maaramidan. Masapul a mangaramidda iti ad-adda pay a panagadal. Mangipaayda kadagiti reseta a di pulos matungpal. Ket kaaduan iti dayta ti mangitantan laeng tapno palubosan ti panagtultuloy ti panangmulit ken ti iyaadu ti ganansia. Saan a pulos a maawat ti pasiente ti agas, kumaro dagiti sakitna, kumaro ti parikut, ket agtultuloy ti pannakadadael ti daga.
Ti daga ken ti biag iti dayta ket nakarikrikut, nakasaysayaat ti panagsisinggalutda. Dagiti minilion nga agkakanaig a sibibiag a parsua ti matuktukoy a mangsupsuportar a sangal ti biag. Pugsatem ti maysa a lagana, ket mangrugin a masatsat ti sangalna. Tumbaem ti maysa a domino, ket matumba dagiti dadduma a dinosena. Ti pannakapukan dagiti nalasbang a kabakiran iti tropiko ti mangiyilustrar iti daytoy.
Babaen iti photosynthesis ti nalasbang a kabakiran alaenna ti carbon dioxide iti angin ket isublina ti oksihena iti dayta. Agsepenna ti aglaplapusanan a tudo ngem bassit laeng ti usarenna a mangaramid iti taraonna. Ti kaaduan iti dayta ket mairikos iti atmospera a kas sengngaw. Sadiay mangaramid manen iti baro nga ulep ti tudo a mangipaay iti ad-adu a kasapulan a tudo nga agpaay iti nalasbang a kabakiran ken dagiti minilion a sibibiag a mula ken animal a tartaraonan dayta iti sirok dagiti berde nga abbungotna.
Ngem mapukan ti nalasbang a kabakiran. Agtalinaed ti carbon dioxide iti tangatang kas ules a mangsalimetmet iti pudot ti init. Bassit laeng nga oksihena ti mainayon iti atmospera nga agpaay a pakagunggonaan dagiti animal. Bassit laeng a tudo ti maisubli a mangipaay iti ad-adu pay a tudo. Ngem aniaman a tudo agayus a dagus iti daga kadagiti waig, isu a mangiyanud iti rabaw ti daga a nasken iti panagtubo dagiti mula. Agbalin a napitak dagiti waig ken danaw, matay dagiti ikan. Dagiti lan-ak maiyanudda iti baybay ket gaburanda dagiti kabatbatuan iti tropiko, ket matayen dagiti kabatbatuan. Mapukawen dagiti minilion a mula ken animal nga agbibiag idi iti sirok ti berde nga abbungot, bassiten dagiti napigsa a tudo a nangsibog idi iti daga, ket mangrugin ti napaut ken nabannayat a panagbalinna a disierto. Laglagipenyo, ti nalawa a Sahara Dessert iti Africa ket naberde idi, ngem daytoy a nakalawlawa a darat iti daga makagtengen kadagiti paspaset iti Europa.
Idiay Earth Summit, ti Estados Unidos ken dadduma pay a nabaknang a pagilian pilpilitenda ti Brazil ken dagiti dadduma pay a napanglaw a pagilian a mangisardeng iti panagpukanda kadagiti nalasbang a kabakiranda. “Ikalintegan ti Estados Unidos,” sigun iti padamag ti The New York Times, “a dagiti kabakiran, nangnangruna dagiti nalasbang a kabakiran, ket nakaam-amak ti pannakadadaelda kadagiti napanglaw a pagilian ket dakdakesto ti pagbanagan ti isuamin a planeta. Dagiti kabakiran, kunana, ket sangalubongan a sanikua a tumulong a mangtimbeng iti klima babaen ti panangagsepda iti manglaplapped iti pudot a carbon dioxide ken isu ti pakaurnongan ti kadadakkelan a paset dagiti kita ti nabiag iti lubong.”
Saan a nagtaktak a nangpabasol dagiti napanglaw a pagilian iti E.U. a managinsisingpet. Sigun iti The New York Times, “marurod[da] iti ibilangda a panangikagumaan dagiti pagilian a nabayagen a nangpukan kadagiti kayoda gapu iti ganansia, ngem itan agtarigagay a mangipabaklay iti panangitalimeng iti sangalubongan a kabakiran kadagiti pagilian a mangikagkagumaan a mangtaginayon iti ekonomiada, a mangpaababa iti pannakabalinda.” Maysa a diplomat iti Malaysia ti nangibaga: “Pudno a ditay italtalimeng dagiti kabakirantayo ta dagidiay a nangdadaelen kadagiti kabakiranda ket padpadasendan a kunaen a dagiti kabakirantayo ket paset ti tawid ti sangatauan.” Iti Pacific Northwest, ti Estados Unidos addaan laeng ti nabatbatin a 10 porsiento kadagiti dati a timmubo a nalasbang a kabakiranna, ket mapukpukanda pay laeng, kaskasdi kayatna nga isardeng ti Brazil, nga addaan pay laeng ti 90 porsiento a kabakiranna idiay Amazon, ti amin a panagtrosona.
Dagidiay a mangikasaba kadagiti dadduma, ‘Dikay dadaelen ti kabakiranyo,’ bayat a dadaelenda ti kabakiranda, ipalagipna dagidiay a nadeskribir idiay Roma 2:21-23: “Sika ngarud a mangisuro iti sabali, saanmo aya nga isuro ti bagim met laeng? Sika a mangikaskasaba, ‘Dika agtakaw,’ agtakawka aya? Sika a kunkunam ‘Dika makikamalala,’ makikamalalaka aya? Sika a kaguram dagiti ladladawan, takawam aya dagiti templo? Sika nga agpasindayag iti linteg, ibabainmo aya ti Dios gapu iti panangsalungasingmo iti Linteg?” Wenno no saritaen dayta maipapan iti aglawlaw, ‘sika a mangikaskasaba, “Italimengyo dagiti kabakiranyo,” pukanem aya ti kabakiram?’
Mainaig a naimbag iti panangdadael kadagiti kabakiran isu dagiti pakaseknan maipapan iti sangalubongan a panagbara. Nakarikrikut dagiti kemikal ken thermal dynamics, ngem dagiti pakaseknan naipamaysada a nangnangruna iti maysa a kemikal iti atmospera, ti carbon dioxide. Daytat’ kangrunaan a banag a mangpabpabara iti daga. Dagiti managsirarak iti Byrd Polar Research Center impadamagda idi napan a tawen nga “amin dagiti adda iti katengngaan ken dagiti nababa laeng a glacier iti bantay ket marunrunawen ken saandan a tumangken—daddumat’ nakaparpartak—ket ti yelo kadagitoy a glacier ipakitana a ti napalabas a 50 a tawen ket nabarbara ngem ti aniaman a sabali a 50-tawen a tiempo” iti rekord. Ti bassit laeng a carbon dioxide kaipapananna ti nalamlamiis a panniempo; ti ad-adu kaipapananna ti pannakarunaw dagiti yelo ken glacier nga adda kadagiti polo ket layusenda dagiti siudad iti igid ti baybay.
Kinuna ti India Today maipapan iti carbon dioxide:
“Mabalin a sangkabassit laeng dayta a paset dagiti gas iti atmospera: 0.03 porsiento iti nakadagupan. Ngem no awan ti carbon dioxide, ti planetatayo mabalin a kas ti kalamiis ti bulan. Babaen ti pananglappedna iti pudot manipud iti rabaw ti daga, taginayonenna ti sangalubongan a temperatura iti makataginayon-biag a 15 degrees celsius. Ngem no umadu dayta, agbalin ti daga a maysa a nagdakkelan a sauna bath.
“Ket yantangay bumarbara ti sangalubongan a temperatura, kumarkaro met ti pannakapilit a mangaramid iti addang a mangsolbar iti dayta. Ti ‘80s napasarannan ti innem kadagiti pito a kapupudotan a kalgaw nanipud nairugi a nairekord ti panniempo iti agarup 150 a tawen a napalabasen. Ti nalawag a mapabasol ket: immadu ti carbon dioxide iti atmospera iti 26-porsiento no idilig iti kaaduna idi sakbay ti panagbalbaliw ti industria.”
Maipagarup a ti gubuayan dayta isu ti 1.8 bilion a tonelada a carbon dioxide a tinawen nga ipugso dagiti sungrod a nagtaud iti uneg ti daga (fossil fuel) kas ti karbon, krudo ken gas. Ti inanamaenda a katulagan nga ad-adda a manglapped iti pannakaipugso ti carbon dioxide ket napakapuy iti kasta unay idiay Earth Summit ta naipadamag a “pinabarana” dagiti mangad-adal iti klima nga adda sadiay. Maysa kadakuada a makapungtot unay ti nagkuna: “Agtigtignaytayo a kasla awan ti napasamak. Di mailibak a ti kaadu ti gas iti sangalubongan ket saanen a natimbeng. Masapul nga adda maaramid wenno di agbayag addaantayton kadagiti minilion nga agkamang gapu iti aglawlaw.” Ti tuktukoyenna isu dagidiay a pumanaw kadagiti malaylayus a pagilianda.
Ti sabali pay a naganat nga isyu isu dagiti makuna nga abut a nagparang iti ozone layer a mangsalsalaknib iti daga manipud iti makaited ti kanser a raya nga ultraviolet. Ti kangrunaan a mapabasol isu ti CFC (chlorofluorocarbons). Dagitoy ket mausar iti refrigeration, air-conditioning, ken dagiti pagdalus a solvent ken dagiti pagpabussog kadagiti plastic foam. Iti adu a pagilian ipugpugso pay laeng ida dagiti aerosol spray. No dagitoy makagtengda iti stratosphere, sinasinaen ida dagiti raya ti init nga ultraviolet, ket mangiruar iti chlorine, a tunggal atomona ti mangdadael iti 100,000 a molekula ti ozone. Dagitoy mangibatida kadagiti abut, dagiti lugar a sadiay a bassiten ti ozone, iti ozone layer, agpadpada idiay Antarctica ken kadagiti Makin-amianan a latitude, a kaipapananna nga ad-adu a raya nga ultraviolet ti makagteng ditoy daga.
Dagitoy a raya patayenda dagiti phytoplankton ken krill, isu nga umuna kadagiti pagtaraon nga adda iti baybay. Mapasamak ti mutation kadagiti molekula ti DNA a naglaon kadagiti paglintegan ti genetiko. Maapektaran dagiti mula. Mangpataud dagiti raya iti katarata ken kanser ti kudil dagiti tao. Idi nakasarak dagiti managsirarak ti NASA kadagiti adu a chlorine monoxide iti makin-amianan a luglugar iti Estados Unidos, Canada, Europa, ken Russia, kinuna ti maysa kadagiti managsirarak: “Agamak koma ti tunggal maysa maipapan iti daytoy. Dakdakes pay dayta ngem ti impagaruptayo.” Impadamag ni Lester Brown, presidente ti Worldwatch Institute: “Pattapattaen dagiti sientista a ti napartak nga iyi-ingpis ti ozone layer iti makin-amianan a hemispero pataudennanto ti kanayonan a 200 000 nga ipapatay gapu iti kanser ti kudil idiay EU laeng bayat ti sumaganad a 50 a tawen. Iti sangalubongan, minilion a biag ti agpegpeggad.”
Ti kinanadumaduma ti biag, ti panangsalimetmet iti nakaad-adu a mula ken animal kadagiti gagangay a pagtaenganda, ket sabali pay a pakaseknan. Nangipablaak ti magasin a Discover ti maysa a napaababa a salaysay manipud iti nabiit pay a libro ti biologo a ni Edward O. Wilson a The Diversity of Life, isu a nangilistaanna ti mapukpukaw a rinibo a kita dagiti tumatayab, ikan, ken insekto, agraman dagiti gagangay a maibilbilang a saan a napateg: “Adu kadagiti napukawen a kita ti mycorrhizal a buot, dagiti agtintinnulong a kita a mangpasayaat iti panangagsep dagiti ramut ti mula kadagiti sustansia. Nabayagen a pinampanunot dagiti ekologo no anianto ti mapasamak iti ecosystem ti daga no mapukaw dagitoy a buot, ket maammuantayto iti mabiiten.”
Iti dayta a libro nagimtuod met ni Wilson ken kalpasanna sinungbatanna daytoy a saludsod maipapan iti kinapateg ti panangitalimeng kadagiti kita ti biag:
“Aniat’ pakaidumaanna no dadduma a kita ti biag ket mapukaw, no mapukaw ti uray kagudua kadagiti amin a kita ti biag ditoy Daga? Bay-andak a mangbilang kadagiti pamay-an. Dagiti baro a gubuayan iti sientipiko nga impormasion mapukawto. Madadaelto ti kasta unay a biolohikal a kinabaknang. Ket saanto a pulos a matakkuatan dagiti di pay naammuan nga agas, mula, droga a pangagas, troso, dagiti linabag, pulp, dagiti mula a mangpadam-eg, kasukat ti petroleo, ken dadduma pay a produkto ken dagiti material a pagnam-ayan. Uso kadagiti dadduma a tao ti di mangipateg kadagiti babassit ken di ammo a banag, dagiti dangaw ken ruruot, a malipatanda a ti di pagaammo a simotsimot iti Latin America ti nangispal iti pagpastoran ti Australia manipud iti kasta unay a panagtubo dagiti cactus, a ti domerosas a periwinkle ti nangpaimbag iti sakit a Hodgkin ken ti lymphocytic leukemia iti kinaubing, a ti ukis ti yew iti Pacipico mangipaay iti namnama kadagiti biktima iti kanser ti matris ken ti suso, ken ti kemikal manipud iti katay dagiti alimatek runawenna dagiti agbalay a dara bayat ti panagopera, ken adu pay agingga a nagatiddogen ti listaan ken nalawagen a makita dayta nupay no bassit laeng ti panagsirarak a naipaay iti panangtakkuat kadagiti remedio manipud kadagiti mula wenno animal.
“Iti panagar-arapaap nalaka laeng a malipatan dagiti serbisio nga ipaay ti ecosystem iti sangatauan. Padam-egenda ti daga ken pataudenda a mismo ti angin nga ang-angsentayo. No awan dagitoy a pagnam-ayan ti panagtalinaed ti tao ditoy daga nakarigrigat koma ken ababa.”
Kas kunaen ti pagsasao—a nagbalinen a makauma gapu iti pannakaulit-ulitna ta maitutop dayta—a ti immuna a naibagan ket sangkabassit laeng a paset ti ad-adu pay a di naammuan. Kaanonto ti panagpatingga ti panangdadael iti daga? Ken asinonto ti mangpasardeng iti dayta? Ti sumaganad nga artikulo ti mangipaay kadagiti sungbat.
[Blurb iti panid 4]
Berde idi ti nalawa a Sahara Desert iti Africa
[Blurb iti panid 5]
‘Sika a mangikaskasaba, “Italimengyo dagiti kabakiranyo,” pukanemto aya ti kabakiram?’
[Blurb iti panid 5]
Nagbassit a carbon dioxide—nalamlammiis a panniempo
Nakaad-adu—marunrunaw a glacier
[Blurb iti panid 6]
“Aniat’ pakaidumaanna no mapukaw ti dadduma a kita ti biag?”
[Blurb iti panid 6]
No awan dagiti mikroorganismo, mabalin a ti panagbiag ti natauan a rasa ket ababa ken nakarigrigat
[Dagiti ladawan iti panid 7]
Ti nalasbang a kabakiran ti Amazon, agraman ti amin a kinapintasna idi punganay
Ad-adu pay a nalasbang a kabakiran, kalpasan ti panangdadael ti tao
[Dagiti Credit Line]
Abril Imagens/João Ramid
F4/R. Azoury/Sipa
[Dagiti ladawan iti panid 7]
Pagibasuraan kadagiti makasabidong a kemikal a mangmulit iti angin, danum, ken daga
[Credit Line]
Feig/Sipa