No Madadael ti Atmosperatayo
IDI 1971, bayat ti ipapanna idiay bulan a nakalugan iti Apollo 14, kinuna ni Edgar Mitchell idi minatmatanna ti daga: “Ti langa dayta ket kas iti rumimat nga asul ken puraw nga alahas.” Ngem ania ti makita ti maysa a tao iti law-ang itatta?
No adda koma naisangsangayan nga anteohos a nakatulong kenkuana a makakita kadagiti di makita a gas iti atmospera ti daga, nakitana koma ti naiduma unay a ladawan. Iti magasin nga India Today, nagsurat ni Raj Chengappa: “Nakitana koma dagiti dadakkel nga abut iti mangsalaknib nga ozone iti Antarctica ken iti Norte America. Imbes a maysa a rumimat nga asul ken puraw nga alahas, makitana ti maysa a nalubed, narugit a daga a napunno kadagiti nangisit, agalikuno nga ulep dagiti dioxide iti karbon ken asupre.”
Ania ti nangabut iti makinngato a manglinged a salaknib nga ozone iti atmosperatayo? Pudno kadi a nakapegpeggad ti yaadu dagiti mangmulit iti atmospera?
No Kasano a Madaddadael ti Ozone
Nasuroken nga 60 a tawen ti napalabas, inyanunsio dagiti sientista ti naammuanda a natalged a refrigerant a mabalin a maisukat iti dadduma a makasabidong ken mangiruar iti nabangsit nga angot. Ti baro a kemikal buklenna dagiti molekula nga addaan maysa a karbon, dua a chlorine, ken dua nga atomo ti fluorine (CCl2F2). Dayta ken dagiti umasping nga inaramid-tao a kemikal ket maawaganda chlorofluorocarbons (CFCs).
Idi kattapog ti dekada ’70, nagbalin a nagdakkel a sangalubongan nga industria ti panangpataud iti CFCs. Maus-usar dagitoy saan laeng a kadagiti refrigerator no di ket kadagiti pay lata ti aerosol spray, air conditioner, kemikal a pagdalus, ken iti panangpataud kadagiti pagikkan kadagiti fast-food ken dadduma pay a produkto a plastic-foam.
Nupay kasta, idi Setiembre 1974, inlawlawag ti dua a sientista, da Sherwood Rowland ken Mario Molina, a main-inut nga agpangato ti CFCs iti stratosphere a sadiay iruardanto kamaudiananna ti chlorine-da. Pinattapatta dagiti sientista a tunggal atomo ti chlorine, mabalin a dadaelenna ti rinibribo a molekula ti ozone. Ngem imbes a padapada ti pannakadadael ti ozone iti intero a makinngato nga atmospera, dakdakkel ti pannakadadael idiay amianan ken abagatan a polar region.
Tunggal primavera nanipud idi 1979, adu nga ozone ti nagpukawen ken nagparang manen idiay Antarctica. Daytoy a panapanawen a panagingpis ti ozone ti maawagan nga abut ti ozone. Kasta met nga iti kallabes a tawtawen, dumakdakkel ken pumapaut ti makunkuna nga abut ti ozone. Idi 1992, impalgak dagiti panangrukod ti satellite ti maysa a nakadakdakkel nga abut ti ozone—dakdakkel ngem ti Norte America. Ket nakabasbassiten nga ozone ti nabati iti dayta. Impalgak ti panangrukod nga inaramid dagiti instrumento nga awit dagiti balloon, a bimmassit iti nasurok nga 60 porsiento—ti kababaan pay laeng a nairekord.
Kabayatanna, bumasbassit met ti kaadu ti ozone iti makinngato nga atmospera iti dadduma a paset ti daga. “Ipakita dagiti kabaruan a panangrukod,” ipadamag ti magasin a New Scientist, “nga . . . adda naisangsangayan a kinababa ti kaadu ti ozone idi 1992 iti nagbaetan dagiti latitude a 50° iti Amianan ken 60° iti Amianan, a mangsaklaw iti Makin-amianan nga Europa, Russia ken Canada. Ti kaadu ti ozone ket 12 por siento a nababbaba ngem ti normal, nababbaba pay ngem iti aniaman a tiempo iti 35 a tawen a kankanayon a panangsipsiput ken panangirekord.”
“Naipakitan uray pay iti nakaam-amak a padpadto,” kuna ti pagiwarnak a Scientific American, “a nababa ti pattapattada a pannakapukaw ti ozone a pinataud dagiti chlorofluorocarbon. . . . Ket idi naipadtoda, sibibileg a binusor dagiti adda impluensiada a tattao iti gobierno ken industria ti pannakaipaulog ti linlinteg, a maibatay iti di kompleto a sientipiko a pammaneknek.”
Napattapatta a 20 milion a tonelada a CFCs ti nairuaren iti atmospera. Tangay alaenna ti adu a tawen a panagpangato ti CFCs iti stratosphere, minilion a tonelada ti saan pay a nakagteng iti makinngato nga atmospera a sadiay ti pangaramidanda ti panangdadael. Nupay kasta, saan laeng a dagiti CFCs ti gubuayan ti mangdadael-ozone a chlorine. “Pattapattaen ti NASA nga agarup 75 tonelada a chlorine ti naideposito iti tukad ti ozone tunggal adda maipatayab a shuttle,” ipadamag ti magasin a Popular Science.
Ania Dagiti Pagbanaganna?
Saan a naan-anay a maawatan dagiti pagbanagan ti basbassit nga ozone iti makinngato nga atmospera. Ngem ti banag a sigurado isut’ agtultuloy a yaadu dagiti makadangran a radiasion ti UV (ultraviolet) a makagteng iti daga, nga agbanag iti yaadu ti kanser iti kudil. “Bayat ti napalabas a dekada,” ipadamag ti pagiwarnak nga Earth, “ngimmato ti tinawen a kaadu ti makadangran a UV a mangtiro iti makin-amianan a hemispero iti agarup 5 porsiento.”
Ti laeng 1-porsiento a yaadu ti UV ket napattapatta a mamataud iti 2- agingga iti 3-porsiento a yaadu dagiti agkanser iti kudil. Kunaen ti magasin ti Africa a Getaway: “Adda nasurok a 8,000 a baro a kaso ti kanser ti kudil idiay Sud Africa iti tinawen . . . Addaantay ti kababaan a kaadu ti panangsalaknib ti ozone ken maysa kadagiti kangatuan a panagkanser ti kudil (ti panagnaig dagiti dua ket saan a naiparna laeng).”
Adu a tawenen nga impadto da sientista Rowland ken Molina a ti pannakadadael ti ozone iti makinngato nga atmospera ket mamataud iti ad-adu a kanser ti kudil. Inrekomendarda ti dagus a pannakaiparit ti panangusar iti CFCs kadagiti aerosol idiay Estados Unidos. Gapu ta mabigbigda ti peggad, adu a pagilian ti immanamong a mangisardeng iti pannakapataud ti CFCs inton Enero 1996. Kabayatanna, nupay kasta, agtultuloy ti pannakausar ti CFCs a mamagpeggad iti biag ditoy daga.
Ipadamag ti Our Living World a ti ibabassit ti ozone idiay Antarctica “pinalubosanna ti radiasion ti ultraviolet a sumarut a naun-uneg pay iti taaw ngem ti naipagarup idi napalabas. . . . Nangpataud daytoy iti nakaro nga ibabassit ti panagadu dagiti maysa-selula nga organismo a mangbukel iti kangrunaan nga urnos dagiti organismo iti ekolohia ti taaw.” Ipakita pay dagiti eksperimento a ti yaadu ti UV pabassitenna ti apit ti adu a mula, a mamagpeggad iti sangalubongan a suplay ti taraon.
Kinapudnona, talaga a makadidigra ti panangusar iti CFCs. Kaskasdi, kankanayon a matirtiro ti atmosperatayo iti adu a sabsabali pay a mangmulit. Ti maysa kadagiti mangmulit isu ti gas iti atmospera a no kalalainganna ket nasken iti biag ditoy daga.
Epekto ti Polusion
Idi ngalay ti maika-19 siglo, rinugian dagiti tao ti manguram iti ad-adu pay a karbon, gas, ken petroleo, a nangnayon iti ad-adu pay a carbon dioxide iti atmospera. Ti kaadu idi daytoy a kalalainganna a gas iti atmospera ket agarup 285 a paset iti tunggal milion. Ngem, kas banag ti yaadu ti panangusar ti tao kadagiti sungrod manipud iti uneg ti daga [kas ti karbon], immadun ti carbon dioxide iti nasurok a 350 a paset iti tunggal milion. Ania dagiti pagbanaganna no ad-adu daytoy a manglapped iti pudot a gas iti atmospera?
Adut’ mamati a ti yaadu ti carbon dioxide isut’ nakaigapuan iti panagpangato ti temperatura ti daga. Kunaen ti dadduma a managsirarak, nupay kasta, a ti panagbara ti globo ket nangnangruna a gapu iti panagbaliwbaliw ti inittayo—a ti init ad-adu ti isilnagna nga enerhia iti kallabes a tiempo.
Aniaman ti kasasaad, ti dekada ’80 isu ti kapupudotan sipud nangrugi a naidulin dagiti rekord idi ngalay ti maika-19 a siglo. “Nagtultuloy ti panagbara agingga iti daytoy a dekada,” kuna ti diario ti Sud Africa a The Star, “a ti 1990 ti kapudotan a tawen a nairekord, ti 1991 ti maikatlo a kabaraan, ket ti 1992 . . . ti maikasangapulo a kabaraan a tawen iti 140-tawen a rekord.” Ti bassit a binabaanna idi napalabas a dua a tawen ket maigapu iti tapuk nga impugso ti panagbettak ti Bantay Pinatubo iti atmospera idi 1991.
Dagiti masanguanan nga epekto ti panagngato ti temperatura ditoy daga ket kankanayon a mapagsusupiatan. Ngem ti maysa a nalawag a naaramidan ti panagbara ti sangalubongan isut’ panamagbalinna a narigrigat pay iti sigud a narikuten a panangipadto iti panniempo. Kuna ti New Scientist a ti di umiso a panagipadto iti panniempo “nalabit ad-adda a kumaro bayat a ti panagbara ti globo baliwanna ti klima.”
Pagamkan ti adu a kompania ti seguro a ti panagbara ti globo pagbalinenna a di makagunggona dagiti polisada. “Gapu ta mapasanguanda iti kinadaksanggasat,” aklonen ti The Economist, “kiskissayanen ti dadduma a manangiseguro ti panangiseguroda kadagiti didigra ti nakaparsuaan. Pagsasaritaan ti dadduma ti panangisardengen a mamimpinsan. . . . Maamakda iti kinaawan ti pangnamnamaan.”
Nakaskasdaaw ta idi 1990, ti kabaraan a tawen iti rekord, kasta unay ti pannakayanud ti dakkel a paset ti bunton ti yelo iti Arctic. Nagbanag daytoy iti pannakalapped ti ginasut a polar bear idiay Wrangell Island iti nasurok a nakabulan. “Babaen iti panagbara ti globo,” impakdaar ti magasin a BBC Wildlife, “mabalin a dagitoy a kasasaad . . . naynayton a mapasamak.”
Impadamag ti maysa a diario ti Africa idi 1992 a “dagiti eksperto iti panniempo ipabpabasolda ti panagbara ti globo iti kasta unay a yaadu ti bilang dagiti iceberg a mayan-anud nga agpaamianan manipud idiay Antarctica ken mangipaay iti peggad kadagiti barko idiay makin-abagatan nga Atlantico.” Sigun iti Enero 1993 a ruar ti Earth, ti main-inut a panagpangato ti patas ti baybay idiay aplaya ti makin-abagatan a California ket maigapu, iti pasetna, iti panagbara ti danum.
Daksanggasat ta, dagiti tattao itultuloyda ti mangibomba kadagiti nakaad-adu a makasabidong a gas iti atmospera. “Idiay EUA,” kuna ti libro a The Earth Report 3, “pinattapatta ti maysa a report ti Environmental Protection Agency idi 1989, a nasurok a 900,000 a tonelada a makasabidong a kemikal ti maibomba iti angin iti tunggal tawen.” Daytoy a bilang ket maibilang a nababa pay laeng a pattapatta gapu ta dayta dina iraman dagiti asuk nga iruar dagiti minilion a de motor a luglugan.
Dagiti makapakigtot a report iti pannakamulit ti angin aggapu pay kadagiti adu a sabsabali nga industrialisado a pagilian. Ti nangnangruna a pagamkan isu ti nabiit pay a palgak a di matimbeng a pannakamulit ti angin kadagiti daga idiay Makindaya nga Europa bayat dagiti dekada ti panagturay ti Komunista.
Dagiti kayo iti daga, a mangagsep iti carbon dioxide ken mangiruar iti oksiheno, isuda dagiti dadduma a biktima ti makasabidong nga angin. Impadamag ti New Scientist: “Kumarkaron ti panagbalin dagiti kayo ti Alemania a di nasalun-at, sigun iti . . . ministro ti agrikultura [a nagkuna] a ti pannakamulit ti angin agtultuloy a maysa kadagiti kangrunaan a rason ti panagkapuy ti salun-at ti kabakiran.”
Umasping ti kasasaad idiay Transvaal Highveld iti Sud Africa. “Dagiti umuna a pagilasinan iti panangdadael ti acid rain ket agparparangen idiay Makindaya a Transvaal a sadiay dagiti sinan-dagum a bulong ti saleng agbaliwda manipud iti nasalun-at a berde nga agbalin a masaksakit a tudektudekan a beige,” ipadamag ni James Clarke iti librona a Back to Earth.
Dagita a damag naggapuda iti aglawlaw ti lubong. Awan ti mailaksid a pagilian. Babaen kadagiti nakataytayag a simburio, idanon dagiti industrialisado a pagilian ti rugitda kadagiti kabangibang a daga. Ti rekord ti tao iti nabuklis nga irarang-ay ti industria saan a makaipaay iti namnama.
Nupay kasta, adda pangibatayan iti panangnamnama. Agtalektayo a ti napateg nga atmosperatayo maispalto manipud iti pannakadadael. Ammuenyo iti sumaganad nga artikulo no kasano a maibanag daytoy.
[Ladawan iti panid 7]
Ti pannakadadael ti ozone iti makinngato nga atmospera ket mamataud iti ad-adu a kanser ti kudil
[Ladawan iti panid 9]
Ania dagiti nagbanagan dagita a panangmulit?