Ti Panangikagumaan a Mangispal iti Planetatayo

BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY ESPAÑA

DUA ti annak ni Yury, nga agnanaed idiay Karabash a siudad ti Russia, ket agpada a masakitda. Madanagan ngem di masdaaw. “Awan nasalun-at nga ubbing ditoy,” ilawlawagna. Masabsabidongan dagiti umili ti Karabash. Iti kada tawen, mangipugso ti lokal a paktoria iti 162,000 a tonelada a mangmulit iti angin​—9 a tonelada iti tunggal lalaki, babai, ken ubing nga agnanaed sadiay. Idiay Nikel ken Monchegorsk sadi Kola Peninsula, amianan ti Arctic Circle, “dua kadagiti kadadakkelan ken kadadaanan a pangtunaw ti nickel iti lubong . . . ti mangipugso iti ad-adu a heavy metal ken sulfur dioxide iti angin iti tinawen ngem ti aniaman a dadduma nga umasping a paktoria idiay Russia.”​—The New York Times.

Narugrugit ti angin idiay Mexico City. Natakuatan ti survey ni Dr. Margarita Castillejos nga uray iti pagnanaedan dagiti nabaknang iti siudad, iti 5 [nga aldaw], 4 nga aldaw a masakit ti ubbing. “Nagbalinen a normal kadakuada ti agsakit,” napaliiwna. Maysa kadagiti kangrunaan a makagapu, kunana, isut’ masansan nga asuk a patauden ti rinibu a lugan a mangpunno kadagiti kalye ti siudad. Dagiti ozone concentration ti mamimpat a daras nga ad-adu ngem iti maximum nga ipalubos ti World Health Organization.

Idiay Australia, saan a makita ti peggad​—ngem makapapatay met laeng. Kasapulan itan nga agkallugong dagiti ubbing no agay-ayamda iti pagay-ayam ti eskuelaan. Ti iyiingpis ti mangsalaknib nga ozone idiay Akin-abagatan a Hemispero ti nangtignay kadagiti taga Australia a mangmatmat iti init a kas kabusor imbes a gayyem. Naimatangandan ti mamitlo nga iyaadu dagiti agkanser ti kudilda.

Iti dadduma a paset ti lubong, inaldaw a panangikagumaan ti panangsapul iti umdas a danum. Idi 13 ti tawen ni Amalia, dimteng ti tikag idiay Mozambique. Nakiddit ti danum iti umuna a tawen ket awanen iti sumaganad a tawen. Nalaylay ken natay dagiti mula a nateng. Napilitan da Amalia ken ti pamiliana a mangan iti atap a prutas ken agkali kadagiti nadarat a tukok ti karayan a mangsapul iti uray la bassit a napateg a danum.

Idiay estado ti India a Rajasthan, mulmulaan dagiti mannalon ti daga a pagpastoran. Ni Phagu, maysa a kameng ti tribu nga awan masnup a pagtaenganna, ti masansan a makisubang kadagiti lokal a mannalon. Saan a makasarak iti pangipastoranna ti arbanna a karnero ken kalding. Maigapu iti nakaro a kinakirang ti nadam-eg a daga, nadadaelen ti sinigsiglo ti kapautnan a natalna a relasion dagiti tribu nga awan masnup a pagtaenganda ken dagiti mannalon.

Nakarkaro pay ti kasasaad idiay Sahel, nasaknap a daga a manmano a matuduan idiay Akin-abagatan a deppaar ti Sahara sadi Africa. Maigapu iti pannakakalbo ti kabakiran ken masansan a tikag, natay dagiti amin a pangen ket nagadu a mabalin koma a mulaan a daga ti nagaburan iti darat ti lumawlawa a disierto. “Pulos a diakton agmula,” insapata ti mannalon a Fulani manipud Niger kalpasan a nakitana a bassit ti naapitna a millet iti maminpiton a daras. Natayen ti bakana gapu ta awan pakaipastoranna.

Kumarkaro a Peggad

Adda ipamatmat dagiti nakadadanag a nabiit pay a tikag, bassit nga apit, ken pannakamulit ti angin a mangsabsabidong iti nadumaduma a siudad. Dagitat’ sintoma ti masaksakit a planeta, planeta a din makaandur iti panangrarit ti tao iti gamengna.

Awanen ti napatpateg pay ditoy daga agpaay iti pannakaispaltayo no di ti angin nga ang-angsentayo, ti taraon a kankanentayo, ken ti danum nga in-inumentayo. Kumarkaro ti pannakamulit wenno pannakadadael dagitoy a mangtaginayon-biag a gameng​—babaen iti tao a mismo. Iti dadduma a pagilian ti kasasaad ti aglawlaw ti mamagpeggaden iti biag. Kas sibabatad nga inyebkas ti dati a presidente ti Soviet a ni Mikhail Gorbachev, “dagiti parikut iti ekolohia ti mamagpeggad unay iti panagbiagtayo.”

Rumbeng a mausig a naimbag ti peggad. Umad-adu latta ti populasion ti lubong, ket kumarkaro ti pannakausar dagiti limitado a gameng. Nabiit pay nga imbaga ni Lester Brown, presidente ti Worldwatch Institute, a “saan a pangta ti militar ti dumegdegdeg a peggad iti masakbayantayo no di ket ti pannakadadael ti aglawlaw ti planeta.” Umdas kadin dagiti naaramidan a panglapped iti trahedia?

Ti Panangikagumaan a Mangsalaknib iti Planeta

Narigat a tulongan ti maysa nga alkoholiko a kumbinsido nga awan problemana iti panaginum. Umasping iti dayta, ti umuna nga addang iti panangpasayaat iti salun-at ti planeta isut’ panangbigbig iti kinasaknap ti sakit. Posible a ti edukasion ti kangrunaan a balligi iti aglawlaw kadagiti kallabes a tawen. Pagaammon ti kaaduan a tattao a pumangpanglaw ken mamulmulitan ti dagatayo​—ket masapul nga adda pangsolbar iti dayta. Dakdakkel itan ti peggad ti pannakadadael ti aglawlaw ngem iti peggad ti nuklear a gubat.

Saan man la nga iturong dagiti panguluen ti lubong ti aktibo nga atensionda kadagiti parikut. Agarup 118 a panguluen ti gobierno ti timmabuno iti Earth Summit idi 1992, kabayatan ti pannakaiplano ti sumagmamano nga addang a pangsalaknib iti atmospera ken ti bumasbassit a gameng ti daga. Nagpirma ti kaaduan a pagilian iti climate treaty nga iti dayta nagaanamonganda a maipasdek ti sistema agpaay iti pannakaireport dagiti panagbalbaliw ti maipugso a carbon, nga addaan iti kalat a din manayonan dagiti maipugso a carbon iti asidegen a masakbayan. Nangusigda met kadagiti pamay-an a mangsaluad iti kinanadumaduma ti biolohia ti planetatayo, ti dagup a bilang dagiti kita ti mula ken ayup. Saanda a nakaaramid iti katulagan agpaay iti pannakasalaknib dagiti kabakiran ti lubong, ngem nakapataud ti summit iti dua a dokumento​—ti “Rio Declaration” ken “Agenda 21,” a naglaon kadagiti pagannurotan no kasano a maragpat dagiti pagilian ti “aglaylayon nga irarang-ay.”

Kas ipaganetget ti environmentalist a ni Allen Hammond, “ti karirigatanto a pannubok isut’ pannakaipatungpal dagiti katulagan a naaramid idiay Rio​—no maipatungpal dagiti natured a sasao iti sumungsungad a bulbulan ken tawtawen.”

Nupay kasta, ti naisangsangayan nga addang iti irarang-ay isut’ 1987 Montreal Protocol, a manginaig iti internasional a katulagan a mangpukaw kadagiti chlorofluorocarbons (CFCs) iti naituding a tiempo.a Apay nga adda pannakaseknan? Agsipud ta dagiti CFCs ti naikuna a pakaigapuan ti napartak nga iyiingpis ti mangsalaknib nga ozone layer ti daga. Dakkel ti maitulong ti ozone iti makingngato nga atmospera ti daga iti saan unay nga isasarút ti ultraviolet a raya ti init, a pakaigapuan ti kanser ti kudil ken katarata. Saan la a parikut daytoy idiay Australia. Itay nabiit, naammuan dagiti sientista ti 8-porsiento nga iyiingpis ti winter ozone concentration iti ngatuen ti dadduma a kalalainganna ti temperaturada a rehion idiay Akin-amianan a Hemispero. Duapulo a milion a tonelada a CFCs ti agkalkallautangen iti stratosphere.

Tangay sangsanguenda daytoy a makadidigra a pannakamulit ti atmospera, inidianen dagiti nasion iti lubong ti nagdudumaanda ket nangaramiddan iti nainget a tignay. Nakasaganan ti dadduma nga internasional a tignay a pangsalaknib kadagiti agpegpeggad a kita ti biag, pangsalaknib iti Antarctica, ken pangkontrol iti pannakainegosio dagiti makasabidong a basura.

Adu a pagilian ti nangaramiden kadagiti pamay-an a mangdalus kadagiti karayanda (nagsublin dagiti salmon iti Karayan Thames ti Inglaterra), mangkontrol iti polusion iti angin (bimmassiten dayta iti 10 porsiento kadagiti siudad ti Estados Unidos a nakaro ti asuk manipud luglugan), mangusar kadagiti di makadangran-aglawlaw a gubuayan iti enerhia (80 porsiento kadagiti pagtaengan idiay Iceland ti mapapudot babaen iti geothermal energy), ken mangitalimeng iti nakaisigudan a gamengda (pinagbalin ti Costa Rica ken Namibia kas parke ti nasion ti agarup 12 porsiento iti intero a rukod ti dagada).

Dagitoy kadi ti positibo a pammaneknek a sisiserioso a risrisuten ti sangatauan ti peggad? Kasapulan la kadi ti tiempo sakbay a sumayaat manen ti salun-at ti planetatayo? Sungbatan dagiti sumaganad nga artikulo dagita a saludsod.

[Footnote]