Agbalballigi Kadi ti Panangikagumaan?

“AYWANANYO daytoy a planeta, daytat’ kakaisuna a gamengtayo.” Daytoy ti dramatiko a pakaasi ni Prince Philip ti Britania, ti presidente ti World Wide Fund for Nature.

Rinibu a tawenen kasakbayanna, insurat ti salmista: “No maipapan iti langlangit, kukua ida ni Jehova, ngem intedna ti daga kadagiti annak ti tattao.” (Salmo 115:16) Inikkannatay ti Dios iti daga kas pagtaengantayo, ket masapul nga aywanantayo dayta. Daytat’ kaipapanan ti ekolohia.

Ti literal a sao nga “ekolohia” kaipapananna “pannakaadal ti pagtaengan.”a Maysa a depinasion ti The American Heritage Dictionary isut’ “pannakaadal dagiti makadadael nga epekto ti moderno a sibilisasion iti aglawlaw, buyogen ti panangmatmat iti pananglapped wenno panangbalbaliw babaen ti panangitalimeng.” Iti simple a pannao, ti ekolohia kaipapananna ti panangtakuat iti pannakadadael a naaramidanen ti tao ken kalpasanna panangaramid kadagiti pamay-an a pangritubar iti dayta. Agpada a narigat nga aramiden dagita.

Tallo a Kangrunaan a Kinapudno iti Ekolohia

Isingasing ni Barry Commoner, biologo, iti librona a Making Peace With the Planet, ti tallo a simple a linteg ti ekolohia a makatulong a mangilawlawag no apay a nalaka a madangran ti daga no magagará dayta.

Agkakanaig ti isu amin a banag. No kasano nga apektaran ti adda dadaelna a ngipen ti intero a bagitayo, ti met pannakadadael ti maysa a partikular a nakaisigudan a gameng ti pakaigapuan ti intero nga agkakawing a problema iti aglawlaw.

Kas pagarigan, kabayatan ti napalabas nga 40 a tawen, 50 porsiento kadagiti kabakiran idiay Himalaya sadi Nepal ti napukan a nausar a pagsungrod wenno pagbangon. Apaman a naikkatán iti kaykayo, ti daga kadagiti bangkirig ti bantay ti nayanuden idi panagtutudo. Gapu ta awananen iti topsoil, saan a dagus a makaramut ti kabbaro a kaykayo, isu a nalangalang ti adu a bantay. Gapu iti pannakakalbo dagiti kabakiran, mapukpukaw itan ti Nepal ti minilion a tonelada a topsoil iti kada tawen. Ket saan la a parikut ti Nepal dagitoy.

Idiay Bangladesh, ti nepnep, nga agsepen idi ti kaykayo, ti agayusen iti nakalbo a bambantay ket agturong iti kosta, a sadiay mangpataudda iti makadidigra a layus. Idi angged, adda nakaro a layus idiay Bangladesh maminsan iti kada 50 a tawen; ita maminsan daytan iti kada 4 a tawen wenno ab-ababa pay.

Iti dadduma a paset ti lubong, ti pannakakalbo ti kabakiran ti nakaigapuan ti tikag ken panagbalbaliw ti klima ti lugar. Dagiti kabakiran ti kakaisuna a nakaisigudan a gameng a gaggagaraen ti tao. Tangay bassit pay laeng ti ammo dagiti ekologo maipapan kadagiti nagkakawing a paset ti nalawa nga ecosystem-tayo, inton mapasamak ti nakaro a didigra sa la mabalin a madlaw ti problema. Pudno daytoy iti pannakaibelleng ti basura, nga iyilustrar ti maikadua a linteg ti ekolohia.

Adda siklo ti isu amin a banag. Darepdepenyo ti itsura ti maysa a kadawyan a balay no awan pagibellengan iti basura. Ti planetatayo ket kas met la iti serrado a sistema​—amin a basuratayo maibuntonto kamaudiananna iti aglawlaw ti daga a taengtayo. Ipakita ti in-inut a pannakadadael ti ozone layer nga uray dagiti kasla di makadangran a gas, kas kadagiti chlorofluorocarbons (CFCs), ti saan a basta agpukaw nga awanen ti ibatida. Maysa laeng ti CFCs iti ginasut kadagiti posible a makadangran a substansia a maipugpugso iti tangatang, kadagiti karayan, ken taaw.

Pudno, dadduma a produkto​—a naawagan “nalaka a marunot”​—ti agrupsanto ken agsepen dagiti natural a proseso, ngem saan a mapasamak dayta iti dadduma. Namulitan dagiti playa ti lubong kadagiti basio a plastik nga addanto latta sadiay agingga iti sumungsungad a pinulpullo a tawen. Ti saan unay a madlaw isut’ makasabidong a basura dagiti industria, a kadawyan a maikali iti sadinoman. Nupay di makita, awan makaisierto a mapukawto lattan. Umagsepto pay laeng dayta iti suplay a danum iti uneg ti daga ken mangpataud iti nakaro a peggad iti salun-at ti tao ken ayup. “Saanmi nga ammo ti aramidenmi iti amin a kemikal a pinataud ti moderno nga industria,” inamin ti maysa a sientista a taga Hungary idiay Institute of Hydrology sadi Budapest. “Saanmi nga ammo uray la koma ti pannakapataud dagiti kemikal wenno pakaideposituanda.”

Ti kapepeggadan iti isu amin a basura isut’ radioaktibo, basura dagiti nuclear power plant. Rinibu a tonelada a basura a nuklear ti maitambak kadagiti temporario a disso, nupay dadduma ti naibasuran iti taaw. Agpapan pay iti adu a tawen a panagsirarak dagiti sientista, awan pay ti naammuan a solusion agpaay iti natalged, permanente a pannakaipempen wenno pannakaibelleng, ket awan ti maipalplano iti masakbayan. Awan ti makaammo no kaano ti mabalin nga ibebettak dagitoy a bomba ti ekolohia. Ti parikut sigurado a saanto a mapukaw​—ti basura ti kaskasdinto a radioaktibo iti adu a sumungad a siglo wenno milenio, wenno agingga nga agtignay ti Dios. (Apocalipsis 11:18) Ti di unay panangasikaso ti tao iti pannakaibelleng ti basura ti mangipalagip met iti maikatlo a linteg ti ekolohia.

Mapalubosan koma latta dagiti nakaisigudan a sistema. Iti sabali a pannao, kasapulan a makibinnádang ti tao kadagiti nakaisigudan a sistema imbes nga ikagumaanna a biangan ida iti ipagarupna a nasaysayaat. Ti sumagmamano a pestesidio ti nabatad a pagarigan. Idi damo a nayam-ammo, tinulonganda dagiti mannalon a mangkontrol iti ruot ken mangpaksiat kadagiti mangdadael a peste. Kasla sigurado ti naruay nga apit. Ngem dimmakes dagiti kasasaad. Pinaneknekan dagiti ruot ken insekto a dida iginggina ti nadumaduma a pestesidio, ket bimmatad a dagiti pestesidio ti mangsabsabidong kadagiti sigud a mangmangan iti insekto, ti atap a biag, ken ti tao a mismo. Nalabit nasabidongankay payen iti pestesidio. No kasta maysakayo iti agarup sangamilion a biktima iti sangalubongan.

Ti nakalkaldaang, kamaudiananna, isut’ dumakdakkel a pammaneknek a mabalin a saan gayam a paaduen dagiti pestesidio ti apit. Idiay Estados Unidos, dagiti insekto itan ti mangmangan iti dakdakkel a paset ti apit ngem ti inaramidda sakbay ti pannakausar idi dagiti pestesidio. Umasping iti dayta, natakuatan ti International Rice Research Institute, a nakabase iti Pilipinas, a saanen a mapaadu dagiti pestesidio ti maapit a pagay iti Southeast Asia. Kinapudnona, maysa a programa nga inisponsoran ti gobierno ti Indonesia a saan unay nga agpannuray iti pestesidio ti nakagun-od iti 15-porsiento nga iyaadu ti apit a pagay manipud 1987 agpapan pay iti 65-porsiento nga ibabassit ti pannakausar dagiti pestesidio. Agpapan pay iti dayta, adu pay laeng a pestesidio ti us-usaren dagiti mannalon iti lubong iti kada tawen.

Ti tallo a linteg ti ekolohia a naibinsabinsa iti ngato ti makatulong a mangilawlawag no apay a dumakdakes ti kasasaad. Ti dadduma a napateg a saludsod ket, Kasano ti kinakaron ti dadael, ket mabalin pay kadi a ritubaren dayta?

Kasano ti Kinakaron ti Dadael?

Ti nairagpin a mapa ti lubong (kitaenyo ti pinanid 8-9) itampokna ti sumagmamano kadagiti kangrunaan a parikut ti aglawlaw ken ti lugar a nakaroda unay. Nabatad, no ti pannakapukaw ti taeng wenno dadduma a banag ti pakaigapuan ti pannakapukaw ti mula wenno kita dagiti ayup, saanen a maritubar ti tao ti dadael. Mapaspasamaken ti dadduma a dadael​—kas ti iyiingpis ti ozone layer. Ti ngay agtultuloy a pannakadadael ti aglawlaw? Rumangrang-ay kadi ti panangpasardeng iti dayta wenno panangpabannayat la koma?

Dua kadagiti kangrunaan a pakaammuan iti pannakadadael ti ekolohia isut’ agrikultura ken panagkalap. Apay? Agsipud ta agpannuray ti maapit ken makalap iti nasalun-at nga aglawlaw ken agsipud ta agpannuray ti biagtayo iti mapangnamnamaan a suplay a taraon.

Mangipakpakita ti dua a sektor kadagiti pagilasinan ti pannakadadael. Pinattapatta ti Food and Agriculture Organization ti Naciones Unidas a saan a makakalap dagiti pagkalap ti lubong iti nasurok a 100 milion a tonelada ti ikan a dida madangran unay ti suplay nga ikan. Immadu dayta a dagup idi 1989, ket sigurado nga iti simmaganad a tawen, bimmaba ti nakalap ti lubong iti uppat a milion a tonelada. Bimmassiten ti luglugar iti baybay a pagaaripunuan dagiti ikan. Iti amianan a daya ti Atlantico, kas pagarigan, bimmaba ti makalap iti 32 porsiento iti napalabas a 20 a tawen. Dagiti kangrunaan a parikut isut’ nagagaran a panagkalap, polusion iti taaw, ken pannakadadael dagiti pagpaaduan dagiti ikan.

Kasta met laeng ti makapadanag a mapaspasamak kadagiti apit. Kabayatan ti dekada ’60 ken ’70, immadu met ketdi ti naapit ti lubong a binukel gapu iti simmayaat a kita ti bin-i agraman ti irigasion ken ti nasaknap a panangusar kadagiti kemikal a pestesidio ken abuno. Ita, mapukpukawen dagiti pestesidio ken abuno ti kinasamayda, ket ti kinakiddit ti danum ken polusion ti mangpabpabassit metten kadagiti maapit.

Nupay adda gistay 100 a milion a kanayonan a tattao a matartaraonan iti kada tawen, kabayatan ti napalabas a dekada, bimmassit ti dagup dagiti mamulaan a daga. Ket mapukpukaw daytoy mabalin koma a mulaan a daga ti kinadam-egna. Pattapattaen ti Worldwatch Institute a ti panagreggaay ti nangipaidam kadagiti mannalon iti 500 bilion a tonelada ti topsoil kabayatan ti napalabas a 20 a tawen. Di maliklikan a bumasbassiten ti maapit a taraon. Ikomento ti report ti State of the World 1993 a “ti 6-porsiento nga ibabassit ti binukel a magun-odan ti tunggal tao iti nagbaetan ti 1984 ken 1992 [ti] nalabit kangrunaan a makariribuk a pagbanagan ti ekonomia ti lubong ita.”

Nalawag, agpegpeggaden ti biag ti minilion a tattao kas resulta ti panangbaybay-a ti tao iti aglawlaw.

Marisut Kadi ti Tao Dagiti Parikut?

Nupay maawatanen ti tao ti dakes a mapaspasamak, saan a nalaka a risuten dayta. Ti umuna a problema isut’ dakkel a kuarta a kasapulan​—agarup $600 bilion iti kada tawen​—a pangipatungpal kadagiti adut’ saklawenna a singasing a naaramid idiay Earth Summit idi 1992. Kasapulan met dagiti pudno a panagsakripisio​—panagsakripisio a kas ti panangpabassit iti basura ken panang-recycle iti ad-adu, nainut a panangusar iti danum ken enerhia, panangusar iti publiko imbes a pribado a lugan, ken, ti karirigatan, ti panangyun-una iti pagsayaatan ti planeta imbes a ti pagsayaatan ti bagi. Ti parikut ti inlawlawag iti ababa ni John Cairns, Jr., chairman ti komite ti E.U. agpaay iti pannakaisubli ti aquatic ecosystems: “Kumbinsidoak nga adda maaramidantayo. Agduaduaak no maaramidantayto dayta.”

Dakkel ti kompleto a gastos ti naan-anay a panangdalus isu a kaykayat dagiti pagilian nga urayen laengen ti aldaw ti panagsingir. No krisis ti ekonomia, mamatmatan dagiti pangpasayaat iti aglawlaw kas pagpeggadan ti panggedan wenno mangpabannayat iti ekonomia. Nalaklaka ti agsao ngem agtignay. Iladawan ti libro a Caring for the Earth ti sungbat a kas “gurruod dagiti kari a sarunuen ti kinatikag ti aramid.” Ngem agpapan pay iti daytoy naullayat a panagtignay, saan ngata a kabaelan ti baro a teknolohia​—no maikkan iti gundaway​—nga ammuen ti natalged a pangsolbar kadagiti parikut ti planeta? Nalawag a saan.

Iti agkaykaysa a panangaminda, sibabatad a binigbig ti U.S. National Academy of Sciences ken ti Royal Society of London: “No mapaneknekan nga agtalinaed a di mabalbaliwan dagiti agdama a padles maipapan iti umad-adu a populasion ken ti padron ti aktibidad ti tao iti planeta, mabalin a di kabaelan ti siensia ken teknolohia a lapdan ti din mapasardeng a pannakadadael ti aglawlaw wenno agtultuloy a kinapanglaw ti kaaduan iti lubong.”

Ti nakaam-amak a parikut ti nuklear a basura nga awanan iti lugar a pakaibellengan isut’ maysa a pammaneknek nga adda limitasion ti siensia. Iti 40 a tawen, nagbirok dagiti sientista kadagiti natalged a lugar a permanente a pagipempenan kadagiti makadangran a basura a radioaktibo. Napaneknekan a narigat unay ti panagbirok ta inkonklusion ti dadduma a pagilian, kas iti Italia ken Argentina, nga intono laengen tawen 2040 a maisaganada ti lugar iti damo unay. Inanamaen ti Alemania, ti pagilian a nasayaat unay ti panangmatmatna iti daytoy a tay-ak, nga iringpasna dagiti plano inton tawen 2008.

Apay a problema ti nuklear a basura? “Awan sientista wenno inheniero a makaited iti naan-anay a pammasiguro a dinto agramaram dagiti radioaktibo a basura iti napeggad a kaadu uray kadagiti kasayaatan a pagipempenan,” ilawlawag ti geologo a ni Konrad Krauskopf. Ngem agpapan pay kadagiti naipakpakauna maipapan iti problema a pagibellengan iti basura, mangar-aramid dagiti gobierno ken ti nuklear nga industria iti pamuspusan a didan inusig, nga ipagarupda a makaipaay ti teknolohia iti solusion iti masanguanan. Pulos a di pay napasamak dayta a solusion.

No awan madagdagus a pangritubar ti teknolohia agpaay iti krisis ti aglawlaw, ania pay dagiti nabatbati a pagpilian? Ti ngata panagkasapulan ti mangpilitto kamaudiananna kadagiti nasion nga agkaykaysada a mangsalaknib iti planeta?

[Footnote]

[Kahon iti panid 7]

Ti Panangbirok Kadagiti Mapabaro a Gubuayan ti Enerhia

Kaaduan kadatayo ti mangtagtagilaka iti enerhia​—agingga nga adda blackout wenno ingangato ti presio ti krudo. Nupay kasta, ti panagusar iti enerhia ti maysa kadagiti kangrunaan a pakaigapuan ti polusion. Kaaduan kadagiti mausar nga enerhia ti aggapu iti panangpuor iti kayo wenno fossil fuel, maysa a proseso a mangipugso iti minilion a tonelada a carbon dioxide iti atmospera ken mangdadael iti dakkel a paset dagiti kabakiran ti lubong.

Agbalbalin a din nalatak ti nuklear nga enerhia, ti sabali a pagpilian, maigapu kadagiti peggad nga aksidente ken ti kinarikut ti pannakaipempen dagiti radioaktibo a basura. Ti dadduma a pagpilian ti pagaammo kas mapabaro a gubuayan ti enerhia, tangay usarenda ti sigud nga addan a gubuayan ti enerhia a libre a magun-odan. Adda lima a kangrunaan a kita.

Enerhia ti Init. Nalaka a mausar a pagpapudot daytoy, ket iti dadduma a pagilian, kas idiay Israel, adu a balay ti addaan iti solar panel a pagpapudotda iti danum. Narigrigat ti pannakausar ti init a mangpataud iti elektrisidad, ngem dagiti moderno a photovoltaic cell ti mangipapaayen iti elektrisidad kadagiti nasulinek a lugar ken nain-inuten.

Bileg ti Angin. Adun dagiti naibangon a nagdadakkelan a windmill iti sumagmamano a naangin a paset ti lubong. Ti elektrisidad nga ipaay daytoy nga eolian energy, kas pannakaawagna, ti limmaka ken nalaklakan iti dadduma a lugar ngem kadagiti kadawyan a suplay ti enerhia.

Hydroelectricity. Aggapun kadagiti hydroelectric plant ti 20 porsiento iti elektrisidad ti lubong, ngem nakalkaldaang ta magunggundawayan ti kaaduan a nasayaat a disso kadagiti napanglaw a pagilian. Adda met nakaro a panangdangran ti dadakkel a dam iti ekolohia. Ti nasaysayaat a pangnamnamaan, nangruna kadagiti napanglaw a pagilian, isut’ panangbangon iti adu a babbabassit a hydroelectric plant.

Geothermal energy. Nabaelan ti dadduma a pagilian, nangnangruna ti Iceland ken New Zealand, nga usaren ti “hot-water system” iti uneg ti daga. Mangpapudot iti danum ti aktibidad ti bulkan iti uneg ti daga, a mabalin a mausar a mangpabara iti balbalay ken mangpataud iti elektrisidad. Adda metten ti pangus-usaran ti Estados Unidos, Italia, Japan, Mexico, ken ti Pilipinas iti daytoy a natural a gubuayan ti enerhia.

Bileg ti Dalluyon. Maus-usar dagiti dalluyon a mangpataud iti elektrisidad iti sumagmamano a pagilian, kas iti Britania, Francia, ken Russia. Nupay kasta, adda sumagmamano a disso iti intero a lubong a nalaka ken praktikal ti panangipaay iti daytoy a suplay ti enerhia iti nalaka a gatad.

[Kahon/Dagiti ladawan iti panid 8, 9]

Sumagmamano Kadagiti Kangrunaan a Parikut ti Aglawlaw iti Lubong

Pannakadadael dagiti kabakiran. Napukawen ti tallo a kakapat kadagiti kalalainganna a kabakiran ken kagudua kadagiti tropikal a kabakiran ti lubong, ket nakadadanag ti kapartak unay ti pannakakalbo ti kabakiran kabayatan ti napalabas a dekada. Napattapatta itay nabiit a ti pannakadadael dagiti tropikal a kabakiran ti adda iti nagbaetan ti 150,000 ken 200,000 a kilometro kuadrado iti kada tawen, agarup kas iti kadakkel ti Uruguay.

Makasabidong a basura. Kagudua iti 70,000 a kemikal nga agdama a mapatpataud ti maklasipikar kas makasabidong. Mangpataud ti Estados Unidos laeng iti 240 milion a tonelada ti makasabidong a basura iti kada tawen. Ti kinaawan ti rekord ti mamagbalin nga imposible a kalkularen ti sangalubongan a dagup. Kanayonanna, inton tawen 2000, gistay 200,000 a tonelada ti basura a radioaktibo ti naipempenton kadagiti temporario a disso.

Pannakadadael ti daga. Kakatlo iti rabaw ti daga ti agpegpeggad nga agbalinton a disierto. Iti dadduma a paset ti Africa, limmawa ti Sahara Desert iti 350 kilometro iti 20 la a tawen. Agpegpeggaden ti pagbiagan ti minilion a tattao.

Kinakiddit ti danum. Agarup dua bilion a tattao ti agnanaed iti luglugar a nakiddit unay ti danum. Ti mangpakaro iti kinakiddit isut’ pannakaatian ti rinibu a bubon gapu ta kimmiddit ti danum dagiti ubbog a pagpampannurayanda.

Agpegpeggad a pannakapukaw dagiti kita ti biag. Nupay naikugnal laeng dagiti bilang iti pattapatta, pattapattaen dagiti sientista a 500,000 agingga iti 1,000,000 a kita dagiti ayup, mula, ken insekto ti mapukaw inton tawen 2000.

Pannakamulit ti atmospera. Natakuatan ti maysa a panagadal ti Naciones Unidas idi kattapog ti dekada ’80 a sangabilion a tattao ti agnanaed kadagiti siudad nga inaldaw a maap-apektaran kadagiti mangdadael-salun-at a kaadu dagiti partikulo ti iro wenno makasabidong a gas, kas iti sulfur dioxide, nitrogen dioxide, ken carbon monoxide. Talaga a ti napartak nga idadakkel dagiti siudad iti napalabas a dekada isut’ nangpakaro itoy a problema. Mainayon pay, maipugpugso iti atmospera ti 24 a bilion a tonelada ti carbon dioxide iti kada tawen, ken makapadanag a daytoy a “greenhouse effect” ti mabalin a mangpabara iti globo.

[Mapa]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Pannakakalbo ti kabakiran

Makasabidong a basura

Pannakamulit ti atmospera

Kinakiddit ti danum

Agpegpeggad a kita ti biag

Pannakadadael ti takdang

[Dagiti Credit Line]

Mountain High Maps™ copyright© 1993 Digital Wisdom, Inc.

Retrato: Hutchings, Godo-Foto

Retrato: Mora, Godo-Foto