Ti Guinea Worm—Maudi nga Al-aldawna
Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! idiay Nigeria
NADAGAANG ti aldaw a kas ti dadduma nga al-aldaw. Iyabaday ni Chinyere ti maladagana, alaenna ti dua a naganggangan a karabasa, sa makidanggay kadagiti dadduma a bumario a magna iti natapuk a kalsada. Malabsanda dagiti naganggangan a taltalon nga agturong iti maysa a danaw, ti kakaisuna a pagsakduan ti danum iti dayta a lugar. Idiay danaw, isut’ siaannad a magna iti nagalis a pitak nga igidna sa mangtukod iti pagat-tumeng tapno agsakdo.
Masirpatna dagiti buaya nga aglemlemmeng kadagiti nagango a ruot iti aglikmut ti danaw ken sirurukuas nga agsipsiput, ngem dina ida kaamak. Kas kunaen ti maysa a lalaki nga adda idiay igid ti danaw: “Dikam dangran ida, isu a didakam met dangran.”
Sigurado a saan a maiyaplikar ti kasta a balikas iti dadduma a bassiusit a parsua nga adda iti danaw. Saan, di makita ida ni Chinyere; bassiusitda unay. Addada iti danum a maiyayus kadagiti pagsakdona.
Ti Napeggad a Guinea Worm
Agawid ni Chinyere iti balayna a naaramid-iti pitak ken naatepan iti pan-aw sa ibukbokna ti sinakdona iti maysa a burnay. Inton nakapagarinsaeden, isut’ uminom. Makatawen kalpasanna, adda madlawna iti gurongna a kasla maysa a bassit a naruar nga urat. Ngem daytat’ saan nga urat. Ti bassiusit a parsua nga adda idi iti ininumna ket dimmakkel nga atiddog, 80 centimetro a guinea worm.
Di agbayag, ti kudilna ket palettegen ti igges. Inton agangay, bumtaken ti letteg, ket rummuaren ti igges a krema ti marisna, sumagmamano a centimetro iti tunggal aldaw. Abutenna ti dua inggat’ uppat a lawas—wenno nawatwatiwat pay—tapno naan-anay a makaruar dayta. Kabayatan dayta a tiempo, saanen a makatrabaho ni Chinyere, ket kumarkaronto pay ti panagpaut-otna. Mabalin a ti bimtak a lettegna ket impektaran ti mikrobio, a mangituggod iti tetano, pannakasabidong ti dara, arthritis, wenno panagnana.
Maysa laeng nga igges ti nangimpektar ken Chinyere, ngem gagangayen a ti maysa a biktima ket impektaran iti sumagmamano, wenno dinosena wenno ad-adu pay ketdi iti isu met laeng a tiempo. Masansan nga agparangda kadagiti gurong, ngem no maminsan umakarda iti dadduma a paset ti bagi, kas iti kudil ti ulo, suso, ken dila.
Nupay kasta, gapu iti sangalubongan a kampania a paksiaten ti guinea worm, maparmekto met laengen dayta. Iti sangalubongan, sigun iti World Health Organization, agarup tallo a milionen a tao ti sinaplitna, gistay amin ket taga Pakistan, India, ken 17 a pagilian ti Africa. Agarup maysa a dekada ti napalabasen, sinaplitna ti sangapulo a milion. Idiay Asia, asidegen a mapaksiat ti guinea worm; iti kaaduan a pagilian ti Africa a naapektaran, ti parasito ket naan-anayton a mapaksiat inton arinunos ti 1995.
Nabayagen a Pakasaritaan
Nabayagen a sinaplit ti guinea worm ti sangatauan, nangruna idiay Makintengnga a Daya ken Africa. Maysa a pinatangken ti calcium a guinea worm ti nasarakan idiay Egipto iti mummy ti maysa a balasitang nga agtawen iti 13. Nakalkaldaang, naputed ti dua a sakana, nalabit tapno mapasardeng ti gangrena gapu iti panangimpeksion ti guinea worm.
Adu a pagibatayan ti adda kadagiti kadaanan a sursurat. Naammuan iti maysa a surat idiay Egipto ti kasapaan a pannakatukoy ti guinea worm. Inladawanna ti kadawyan idi a maar-aramid a panangipulipol iti maysa a rumrummuar nga igges iti maysa a bislak. Idi maikadua a siglo K.K.P., insurat ti maysa a Griego nga agnagan iti Agatharchides a taga Cnidus: “Nagsagaba dagiti tattao a naipan idiay Nalabaga a Baybay iti adu a karkarna ken dati a di am-ammo a panangraut dagiti igges, babassit nga uleg a rimmuar kadakuada, a nangpaut-ot iti gurong ken takkiagda, ket no maguyod, [dagiti igges] agkutikotda iti piskel a lallalo a mangpaut-ot kadakuada.”
Panangagas
Maiyataday unay iti sakit gapu iti guinea worm ti replan a, “Ti pananglapped nasaysayaat ngem panangagas.” Kinapudnona, awan agas [dayta]. Mientras nakainomen ti tao iti danum a naglaon iti itlog ti guinea worm, awan maaramidan ti doktor wenno agas iti dayta agingga a ngannganin rummuar iti kudil, sakbay a mangpaletteg dayta. Iti dayta a tiempo, mabalinan ti maysa a nasigo a doktor nga ikkaten ti parasito kalpasan ti panangopera a mapataraigidan ti igges iti tengnga ti kaatiddogna. Usarenna ti maysa nga instrumento nga addaan kawit tapno in-inut a mairuar ti pasen-paset ti igges, nga agparang a kas silo iti kudil. Kamaudiananna, nairuarna met laengen ti amin a paset ti igges, maysa nga operasion a nairingpas iti sumagmamano laeng a minuto.
Nupay kasta, no mabaybay-an ti igges a rummuar a bukbukodna, ti ileletteg ti kudil lapdanna ti nadaras nga iruruarna. Ngarud, ti kasayaatan nga aramiden ti biktima isut’ kadaanan nga ugali a siaannad a panangipulipol iti igges iti maysa a bislak no daytat’ rummuaren. Masapul ti panagannad tapno saan a mapugsat ti igges. No mapugsat, agtalinaed iti biktima ti nabatbati pay a pasetna nga agbanag iti ad-adda a panagletteg, ut-ot, ken impeksion.
Bassit laeng ti maaramidan iti panangagas tapno mapaksiat ti guinea worm iti tattao a biktimana. Ngem adut’ maaramidan a mangpaksiat ti parasito iti ruar ti bagi.
Panangpaksiat iti Guinea Worm
Ti maysa isut’ panangipaay ti nadalus a pagsakduan, kas ti bubon, a saan a pagitlogan ti guinea worm. Ti sabali pay isut’ panangisuro kadagiti bumario nga ipaburek ti inumenda a danum wenno sagaten dayta iti naingpis a lupot. Ti maikatlo a pagpilian isut’ panangikabil iti kemikal idiay danaw a mangpapatay iti igges ngem dina met dangran dagiti tao wenno animal.
Iti amin a pagilian a ti sakit ket nasaknapen, addada naregget a programa a mangammo kadagiti bario a sinaplit ti guinea worm ken tulongan dagiti bumario a manglapped iti impeksion. Naballigi unay dagitoy a panagregget. Ti guinea worm ket adda iti maudin nga al-aldawna. Awanto a pulos ti agladingit no ti guinea worm ket nagpukawen.
[Ladawan iti panid 26]
Ti namulitan a danum ket masapul a maipaburek wenno masagat sakbay nga inumen