No Kasano a Sarangten ti Panangrames

Tallopulo ket tallo a tawen ti napalabasen narames ni Mary a napatuyongan ti imuko. Itatta, aggutok pay laeng ti puso ni Mary ken agling-et dagiti dakalupna no estoriaenna dayta. “Daytat’ makaipababa unay a kapadasan ti maysa a babai,” kunana, a makalua pay. “Nakaal-alas, nakaam-amak a banag.”

TI PANANGRAMES mabalin a maysa kadagiti makadangran unay iti rikna a pasamak iti biag ti maysa a tao, ket mabalin nga agpaut dagiti epektona iti intero a panagbiag. Iti maysa a panagadal, dandani kakatlo kadagiti nakalasat iti panangrames ti nagpanunot nga agbekkel, ket kaaduan kadakuada ti nagkuna a ti kapadasan interamente a binalbaliwanna ida.

Nangnangruna a makariribuk dagiti epekto no am-ammona ti nangrames kenkuana. Ti biktima a rinames ti am-ammo di matulongan ti dadduma ta dina ibaga iti asinoman ti napasamak wenno ibagana ket awan ti mamati a daytat’ panangrames. Yantangay isut’ dinangran ti taltalkenna, mabalin nga ad-adda a pabasolenna ti bagina ket pagduaduaanna ti kabaelanna a mangipato kadagiti dadduma.

Awatenyo ti Tulong

Adu a nakalasat iti panangrames ti makigtot ken aglibak iti damo. Sakbay la unay ti maysa a napateg nga eksamin iti kolehio narames ti maysa a babai. Dina pinampanunot ti panangrames agingga a nalpas ti eksamin. Sabali pay a nakalasat iti panangrames ti nagkuna: “Diak kayat a lagipen ti napasamak agsipud ta ti taltalkek nga am-ammok ti nangrames a mismo kaniak. Diak pagaammo a mabalin a ramesennaka ti maysa nga am-ammom. Kasla kinamaag, ngem ti pammati a mabalin a ramesennaka ti kaam-ammom pinukawna ti namnamak. Mariknak nga agsolsoloak.”

Dadduma a babbai itultuloyda nga ilibak ti napasamak babaen ti dida panangibaga iti asinoman iti pannakaramesda. Ilimedda iti adu a tawen ti pannakaramesda, isu a mangpabannayat iti panagimbagda ket mangpataud kadagiti dadduma pay a rikrikna a di pagarupen ti biktima a nagtaud iti panangrames.

Saankay a maimbagan agingga a dikay isarita dayta kadagiti dadduma. Matulongannakayo ti taltalkenyo a gayyem a makaawat a ti napasamak kadakayo ket pudno a panangrames ket saanyo a basol dayta. Kuna ti maysa a kadaanan a proverbio: “Ti pudno a kadua agayat iti amin a tiempo, ket maysa a kabsat a nayanak no adda pakarigatan.” (Proverbio 17:17) Kasta met, dagiti naespirituan a pastor mabalin a “kasda la paglemmengan no agangin ken maysa a paglinongan no agbagyo.” (Isaias 32:2; 1 Tesalonica 5:14) Para kadagiti dadduma a biktima, mabalin a masapul ti maysa nga organisasion a mangtamtaming kadagiti biktima ti panangrames wenno dagiti mangiwanwanwan kadagiti biktima ti panangrames a tumulong kadakuada a mangtaming ken mangawat kadagiti riknada.

Masansan a maamak nga agsarita dagiti biktima maipapan iti pannakaramesda gapu ta mariknada a nakabasolda, nangruna no magargarida iti sekso bayat a naramesda. Mabalin a mariknada a narugitda ken awan ti mamaayda ket pabasolenda ti bagida iti pannakarames​—uray no awan malaksid ti nangrames ti rumbeng a mapabasol.

“Adda pakaidumaan ti addaan ti naimbag a gayyem a pakisaritaan,” kinuna ni Mary, a nagpudno iti padana a Kristiano. “Mabalinko ti makisarita kenkuana ket diak marikna a narugitak ken diak marikna ti pannakaibabain a naramesak.”

Tulonganyo

Iti kasumbangirna, di umiso ken di naayat ti panangipato dagiti gayyem ti biktima wenno ti panangikeddengda a “pudno nga isut’ narames.” Pulos a dikay ibaga a tinagiragsakna wenno isut’ imoral. Ti kapatgan a maaramid ti maysa a gayyem no makalikaguman a tumulong isut’ mamati kenkuana. Panamnamaan. Addakayo idiay nga umimdeng no kayatnat’ agsarita, ngem dikay piliten a mangibaga kadagiti detalye.

No nabiit pay a napasamak ti panangrames, dagiti gayyem matulonganda ti biktima a manggun-od iti tulong ti doktor ken mangitukon iti natalged a pagnaedan. Paregtaenyo a mangireport iti panangrames, ngem bay-anyo a mangaramid iti pangngeddeng. Kalkalpas ti kapadasanna a nakapukawanna iti panagteppelna. Bay-anyo a maaddaan iti panagteppel no palubosanyo nga agpili iti sumaganad nga aramidenna.

Masapul a labanan dagiti pamilia dagiti narames ti nalabes a panagtignay iti napasamak. Mabalin nga adda pabasolenda iti panangrames wenno balsenda ti nangrames, a dagitoy di makatulong iti biktima. (Roma 12:19) Awan mamaayna ti panangpabasol iti asinoman iti napasamak malaksid ti nangrames, ket napeggad ti panagibales. Mabalin nga agdanag ti narames iti kinatalged dagiti inay-ayatna imbes nga ipamaysana ti panagpaimbagna.

Masapul met nga ammuen dagiti pamilia nga adu a nakalasat iti panangrames ti naidumat’ panangmatmatda iti panagdenna kalpasan ti panangrames. Pampanunotenda a nagbalin nga armas ti panagdenna, ket marigatanda a makidenna iti sumagmamano a tiempo, uray pay iti inay-ayat ken taltalkenda. Gapu iti dayta, di rumbeng a piliten ti lalaki ti asawana a makidenna agingga a di sisasagana. (1 Pedro 3:7) Makatulong dagiti pamilia babaen ti panangpabileg iti panagraem ti agtutubo a babai iti bagina ken ti panangipakita kenkuana nga isut’ maay-ayat ken mararaem aniaman ti napasamak kenkuana. Masapul nga agtultuloy a masuportaran bayat nga aglasat ti narames kadagiti napaut nga addang ti panangiliwliwag iti riknana.

Panangsaranget iti Buteng ken Panagliday

Kunaen dagiti babbai a narames a ti buteng isut’ makaringbaw unay a rikna. Kaaduan a biktima ti panangrames dida namnamaen a malasatanda ti pannakarames. Kamaudiananna pagamkanda ti pannakarames manen wenno mabalin a pagbutnganda pay a maiparna a makitadanto ti nangrames.

Mabalin a dagiti umarngi nga uni, angot, ken luglugar ipalagipda ti buteng bayat a naramesda. No narames ti maysa a babai iti iskinita, mabalin a mabuteng a lumasat iti iskinita. No narames idiay pagtaengan, mabalin a dinanton marikna a pulos ti talged sadiay ket mabalin a mapilitan nga umakar. Uray ti pannakaangot iti bangbanglo nga umasping iti inusar ti nangrames ipalagipna dagiti dakes a pakalaglagipan.

Nupay mammano a panangrames ti agbanag iti panagsikog, adu a biktima ti maamak iti posibilidad nga agsikog. Adu met ti nainkalintegan nga agdanag no nakaalada iti maiyakar iti sekso a sakit. Agarup 50 porsiento kadagiti biktima ti makarikna iti liday, kinaawan namnama, ken kinaawan mamaay, nga agpaut iti sumagmamano a lawas wenno sumagmamano a bulan. Mabalin a makidangadangda met iti danag, buteng, ken panagammangaw.

Nupay di kabaelan a lapdan dagiti babbai ti panangrames, inton agangay mabalin a matengngeldan dagiti panunot, rikna, ken tignayda iti panangrames. Masursurodanto a sukatan dagiti negatibo a panunot kadagiti positibo a panangmatmat iti bagbagida.

“Imbes a kunaenyo iti bagiyo, anian a nagkapuyka, awan mamaaymo, wenno awan gawaymo, suruenyo a kunaen, nagsayaatan ti naaramidam ken dakkel ti sinayaatam nanipud iti pannakariribukmo kalpasan la unay ti pannakarames,” kinuna ni Linda Ledray iti Recovering From Rape. “Tunggal aldaw a mariknayo a dinakay maringbawanen dagiti negatibo a panunot ken rikna, kunaenyo iti bagiyo, ‘Masursurok met laengen a tenglen ti bagik.’”

Mataming met ti buteng no suruen nga ilasin a naimbag ti mangpatpataud iti dayta. No mailasin ti biktima ti mangtigtignay iti buteng, mabalin nga imtuodenna ti bagina, Pudno aya dayta a buteng? Kas pangarigan, no makakita iti maysa a kas iti nangrames, mabalin a palagipanna ti bagina a saan a dayta ti nangrames ket di mangdangran dayta kenkuana.

Ti sabali pay a pamay-an a nairekomendar iti panangtaming iti buteng isut’ di panangikankano. Mangilista ti babai kadagiti aramid wenno kasasaad a kabutengna, a listaenna ida manipud iti saan unay a makapabuteng agingga iti nakabutbuteng unay. Kalpasanna panunotenna nga adda iti kasasaad a saan unay a makapabuteng agingga a saanen a makapabuteng dayta. In-inut a panunotenna ti tunggal kasasaad agingga a din agamak no panunotenna dagiti amin a kasasaad.

Babaen ti tulong ti maysa a gayyem, maitultuloyna nga aramiden dagiti aramidna iti biag, kas iti iruruar iti balay iti rabii wenno ti panagsolsolo. Kamaudiananna matengngelnan ti butengna tapno din mangapektar dayta iti inaldaw nga ar-aramidna. Nupay kasta, ti panagbuteng kadagiti dadduma nga aramid​—kas ti ilalasat iti maysa a nasipnget nga iskinita iti rabii​—ket gagangay, ken awan ti panggep iti panangpadas a mangparmek iti panagbuteng kadagidiay a kasasaad.

Panangbaliw ti Pangiturongan iti Pungtot

Marikna met dagiti nakalasat iti panangrames ti pungtot, nga iti damo maiturong kadagiti amin a lallaki ngem, bayat nga aglabas ti tiempo, gagangay a maiturongen dayta iti nangrames. Masansan nga awan ilaklaksid dagiti makapungtot a tao a pangiturongan iti pungtotda. Dadduma ti manglapped kadagiti riknada. Nupay kasta, mabalin a maiturong ti pungtot iti pagsayaatan, ket ti pamay-an a panangtaming ti maysa a tao iti pungtotna makatulong iti panagimbagna. Kunaen ti Kasuratan: “Agpungtotkayo, ngem dikay agbasol.”​—Efeso 4:26.

Umuna, saan a masapul nga agbuteng dagiti narames a mangiyebkas iti pungtotda. Mabalinda a saritaen dayta kadagiti dadduma. Ti pannakiraman iti panangikalintegan wenno ti panangsalimetmet iti rekord ket maysa a pangiburayan iti rikna. Mabalin a mailiwliwagda met ti pungtotda babaen kadagiti pisikal nga ar-aramid, kas iti panag-tennis, racquetball, handball, pannagna, panag-jogging, panagbisekleta, wenno panaglangoy, a makatulong pay a mangparmek iti panagliday.

Mabalin a mapasubliyonto ti panangtengngel iti biagyo.

Anianto ti Mangpasardeng iti Panangrames?

Ti panangpasardeng iti panangrames saan laeng a basta panaglemmeng dagiti babbai kadagiti mangrames wenno pananglaban kadakuada. “Dagiti lallaki ti mangrames ken isuamin dagiti lallaki addaanda ti pannakabalin a mangipatingga iti panangrames,” kinuna ti autor a ni Timothy Beneke iti librona a Men on Rape.

Saan nga agpatingga ti panangrames agingga nga isardeng dagiti lallaki a tratuen dagiti babbai a basta alikamen laeng ti sekso ket suruenda a ti naballigi a relasion saan nga agpannuray iti naranggas a panangdominar. Iti sinaggaysa, mabalin nga agsao ken impluensiaan dagiti nataengan a lallaki dagiti dadduma a lallaki. Agpada dagiti lallaki ken babbai dida anamongan dagiti berde nga angaw, agbuya kadagiti sine a mangiparang iti panangrames, wenno suportaran dagiti adbertiser a manggundaway iti sekso tapno ilakoda dagiti produktoda. Mamalakad ti Biblia: “Ngem ti pannakikamalala ken ti amin a kita ti kinarugit wenno ti agum saan koma a pulos a madukit kadakayo kas mayannugot kadagiti sasanto; uray ti nakababain a kababalin wenno minamaag a panagsasao wenno naalas a panagang-angaw, bambanag a di maiparbeng, no di ket dagiti koma panagyaman.”​—Efeso 5:3, 4.

Mabalin nga isuro dagiti nagannak ti panagraem kadagiti babbai babaen ti panangipaayda iti ulidan. Maisuroda dagiti annakda a lallaki a mangmatmat kadagiti babbai kas iti panangmatmat ni Jehova a Dios. Saan a mangidumduma ti Dios. (Aramid 10:34) Maisuroda dagiti annakda a lallaki a makigayyem kadagiti babbai ken saan a maalomiim a kaduada, a kas ken Jesus. Maisuroda ida a ti panagdenna ket maysa a naayat a tignay a maipaay laeng iti asawa. Mabalin a silalawag nga ipamatmat dagiti nagannak a saan a mapalubosan ti kinaranggas, wenno maipateg ti panangdominar kadagiti dadduma. (Salmo 11:5) Maparegtada dagiti annakda a makisarita a sipapanayag kadakuada maipapan kadagiti bambanag maipapan iti sekso, ket lapdanda ti panangpilit a makidenna.

Mabiiten ti Panagpatingga ti Parikut

Nupay kasta, saan nga agpatingga ti panangrames no awan ti dakkel a panagbalbaliw ti kagimongan ti lubong. “Saan laeng a parikut ti indibidual ti panangrames [no di ket] parikut met ti pamilia, parikut ti kagimongan, ken parikut ti nasion,” kinuna ni Linda Ledray.

Ikari ti Biblia ti maysa a sangalubongan a kagimongan nga awan ti kinaranggas, a sadiay ti tao dinanton ‘dominaran ti tao agpaay iti pakadangranna.’ (Eclesiastes 8:9; Isaias 60:18) Dumtengton ti tiempo a dinto palubosan ni Jehova a Dios ti aniaman a panangabuso iti pannakabalin, agraman ti panangrames.​—Salmo 37:9, 20.

Iti dayta a baro a lubong a kagimongan, masursuruanto dagiti amin a tao a natalna ken ayatendanto ti maysa ken maysa aniaman ti sekso, rasa, wenno nasionda. (Isaias 54:13) Ket iti dayta a tiempo, agnaedto ti naemma a di agbuteng iti gagayyem wenno gangannaet ket “maay-ayatandanto iti kinaruay ti talna.”​—Salmo 37:11.

[Kahon/Ladawan iti panid 9]

No Marameska

□ Sapulenyo ti tulong ti doktor.

□ No kayatyo, dawatenyo iti maysa a mamalakad kadagiti biktima ti panangrames a kuyogennakayo a mapan iti doktor ken manggun-od iti nainkalintegan nga addang no adda.

□ Awaganyo ti polis iti kabiitan a tiempo. Irekomendar dagiti manangbalakad ti panagreport iti polis agpaay iti talgedyo ken dagiti dadduma a babbai. Saan nga agpada ti panagreport ken ti panagdarum, ngem no agdarumkayonto kamaudiananna, mapakapuy ti kasoyo no maitantan ti panagreportyo.

□ Italimengyo ti ebidensia. Dikay dagus agdigos, agsukat, agbuggo wenno agsagaysay, wenno dadaelen dagiti lamma ti ramay wenno tugot agingga a mausisa ti polis.

□ Alaen dagiti doktor ti ebidensia ket sukimatenda [ida] no adda sakit a maiyakar iti sekso ken panagsikog. No mangitukonda ti panglapped ti sikog a droga, a maawagan met iti morning-after pill, rumbeng nga ammo dagiti Kristiano a dagita a droga mabalin nga iregregda ti pertilisado nga itlog.

□ Aramidenyo ti amin a kabaelanyo nga agbalin a natalged​—baliwanyo dagiti panulbekan, makipagnaed iti maysa a gayyem, balunetanyo ti ruanganyo​—agparang man a managbutbutengkay unay wenno saan.

□ Kangrunaan ti amin, maliwliwakayo iti Kasuratan, agkararag ken ni Jehova, nga awaganyo a sipipigsa ti naganna, bayat ken kalpasan ti pannakarames. Agtaklin kadagiti panglakayen ken kadagiti dadduma a nasinged a kakadua iti kongregasion maipaay iti saranay. No mabalin makigimong, ken makikadua kadagiti pada a Kristiano iti ministerio.