Libre nga Abalbalay iti Africa

Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! idiay Sierra Leone

Agpaspasiar ti maysa a barito, a nakakawes laeng iti kaki a shorts, a guyguyodenna ti abalbalayna a trak​—maysa a naglati a lata ti sardinas. Naikarga iti uneg ti luganna ti maysa a supot ti babassit a bato.

Iti saan unay nga adayo nga ungto ti dalan, maysa a grupo dagiti sakasaka a babbarito ti agay-ay-ayam iti soccer. Ngem ti bolada ket maysa a napagtimbukel a rigrigis a nairut ti pannakagalutna. Dagiti goalpost-da ket batbato.

Sadiay, ub-ubbaen ti tallot’ tawenna a balasitang ti muniekana​—maris-kape a bislak a nabalkot iti nalamuyot, nalabaga a lupot.

GAGANGAY dagitoy a buya kadagiti dagdaga ti Africa. Ngem, mabalin a karkarnada kadagiti managbasa nga agtataeng kadagiti nabaknang a pagilian. Nalabit a patienyo (kas ti iparparegta kadakayo ti industria ti panangipakaammo a patien) a dagiti abalbalay ket bambanag a nasken a gatangen. Nupay kasta, sakbay pay ti panawen a nakapataud dagiti paktoria kadagiti ay-ayam, pinatauden dagiti ubbing dagiti bukodda nga abalbalay. Ket idiay Africa, adda pay laeng ti nakaisigudanda a kinamanagputar.

Abalbalay Dagiti Barito

Sipud pay idi ugma, dagiti lugan ket pagay-ayat unayen dagiti barito. Nagay-ayam dagiti barito a Griego ken Romano kadagiti abalbalay a kariton. Ket di pakasdaawan, ti agtaray a lugan kaskasdi nga allukoyen ken awisenna ti kinamanagputar dagiti barito.

Ni Abraham, maysa nga estudiante idiay Ghana, ket agkayas iti palatang ti niog babaen iti atiddog a kutsilio. Babaen kadagitoy, aramidenna ti maysa a kargador a trak. Dagiti pilidna ket nakartib manipud iti naibasuran a plastik.

Idiay Lesotho, mangputar ti maysa a barito nga agnagan Chepa iti maysa a Land-Rover manipud lata ti beer ken barut. Lukatanna dagiti lata, pitpitenna ida, tabasenna ida, sa kulpienna ida iti rabaw ti barut a balabala tapno maporma ti bagi ti lugan. Agbalin a pilid daytoy nga abalbalay dagiti napisi a lata ti beer.

Wen, babaen iti lata, bislak, karton, barut, ken kawayan, makaputar dagiti barito nga Africano kadagiti [abalbalay nga] eroplano, bus, bisikleta, trak, traktor, kotse, ken barangay. Ket agduduma ti kitada!

Panangputar iti Kotse Manipud Barut

Nalabit daytoy a kinalaing ket nasayaat unay a maipakita kadagiti maaw-awagan kotse manipud barut. Naaramid dagitoy a lugan manipud kadagiti nagragasan a barut ken lata.

Ngem nasken nga agsawar nga umuna ti manangputar kadagiti materiales. Kas pangarigan, nasapa unay ni Tamba nga agsawar. Mangipadawat ti maysa a kaarruba kadagiti daanen a hanger ti kawes​—kasapulan unay iti panangaramid iti chassis ken bala-bala ti lugan. Magun-odan idiay basuraan ti dadduma a barut ti koriente. Mapagbalin a pilid ti 8 centimetro a kalub dagiti lata. Ket no agawiden, ipakada ni Tamba a mangala iti 1.2 metro ti kaatidogna a nabengbeng a barut manipud iti nadadaelen nga alad.

Sumaganad itan ti panagdisenio. Kalpasan ti panangaramidna iti balabalana iti maysa a kard, nakasaganan ni Tamba iti aktual a panangputar. Babaen iti plier ni tatangna, putden, pilkuen, ken pagsisiglotenna ti barut ti hanger sigun iti [kayatna a] disenio. Nalpasen ti balabala, ikabilnan dagiti pilid iti pakaisulbonganda. Sumaganad dagiti ramramitna​—dagiti ruangan, basar, tugaw, tawa, grill, bumper, ken silaw. Siempre, addada pay sumagmamano a kasapulan ti kotse ni Tamba, kas ti bassit a gibak ti sarming ken karpet ti basarna. Mausar kas “sarming” ti tawtawa dagiti nalitnaw a balkot ti kendi.

Panawenen a maikabil ti steering shaft a dumanon iti atep ken likudan ti kotse agingga a pagatsiket ti kangatona. Aramiden ni Tamba ti murdong daytoy kas manibela a makatulong iti inna “panangimaneho” iti kotsena babaen iti panaglugan a mangiduron iti dayta. Ti panawen a mabusbos iti panangputar? Dua nga aldaw. Ngem adtoyen ti pudno a pakaragsakan​—ti panangimaneho iti dayta! Babaen iti panangiturongna iti manibela, mapagtaray ni Tamba ti kotsena ken siaannad nga iliklikna dayta kadagiti pakaitibkolanna. Ket no agmanehoda iti rabii, mangikabil ti dadduma a barito kadagiti de-baterya a silaw.

Dagiti Munieka ti Africa

Maawagan dagiti munieka kas “ti kadaanan nga abalbalay ti sangatauan.” Nupay kasta, naiduma unay dagiti munieka iti Africa kadagiti magatang kadagiti tiendaan.a Kas pangarigan, iladawanyo ti munieka a saba! Nalatak daytoy kadagiti balasitang idiay Makinlaud nga Africa. Kalpasan a mangugisda ti mata, ngiwat, ken agong iti saba, baduanda ti munieka. Dagitoy ket iyabaday pay ketdi ti dadduma nga ubbing​—kas ti Nanang[da]!

Kasta met nga ammo dagiti balasitang idiay Sud Africa nga aramiden ‘‘dagiti munieka’’ manipud kadagiti ambuligan ti mais. Maitudok dagiti bislak a kas im-ima ken saksakana. Pagbalinenda dagiti ragas a badona. Ket nalaka a sallapiden ti [buok ti mais] a mapagbalin a buokna.

Ni Cynthia, balasitang a taga Sierra Leone, ket agsawar iti nagduduma a pagdaitan tapno mangurnong kadagiti ragas agpaay iti maysa pay a kita ti munieka. Daytoy ti munieka a naaramid manipud ragragas wenno retaso. Babaen iti panangbulodna iti kartib, dagum, ken sinulid ni nanangna, tabasenna dagiti retasona sana daiten a pagbalinen a munieka. Mausar dagiti babbabassit a ragas kas dekorasion wenno maidait kas rupana.

Nagbalbaliw a Panawen

Kadagiti kallabes a tawen, nupay kasta, nagsangpet idiay Africa dagiti nalaka, naaramid idiay Adayo a Daya nga abalbalay. Kas pangarigan, idiay Makinlaud nga Africa, magatang dagiti plastik a munieka iti 40 centimo (E.U.). Gapu ta nalagda ken umarngida unay kadagiti pudno a maladaga, ad-adda a kaykayat ida dagiti balasitang ngem kadagiti munieka a [naaramid iti] ambuligan ti mais wenno retaso.

Aglaklako ti maysa a balasitang a ni Saffie iti bangketa ti Freetown, ti narang-ay a kabisera ti Sierra Leone kadagiti munieka a naaramid iti retaso a kaasping unay dagiti pudno a maladaga. Ilakona ida iti $2.50 (E.U.) laeng. Dagiti sukina? Ipudno ni Saffie: “Kaaduanna ket turista manipud America ken Europa nga ad-adda a mangayat itan kadagiti munieka manipud ragragas. Kaykayat dagiti ubbing ti Africa dagiti munieka a plastik.”

Ngem ad-adda kadi a kayat dagiti barito dagiti abalbalay a mailako kadagiti tiendaan? Makalawas ti binusbos ti 13 años a ni Raymond iti panangputarna iti nagpintasan a trakna a naaramid iti barut. Inamadmi, “No adda makisinnukat iti trakmo iti dati a naaramiden a trak, kayatmo aya?” Dagus a simmungbat: “Siempre! Kaarngina unay ti pudpudno [a trak]”.

Wen, mapukpukawen dagiti inaramid idiay balay a lugan ti kinalatakda bayat nga umad-adu dagiti aramid-paktoria nga abalbalay. Kunaen ni Patricia Davison iti magasin nga African Arts: “Agparang a dagiti napanglaw a kasasaad ti ekonomia a gagangay kadagiti komunidad a mangpatpataud kadagitoy nga abalbalay ti nangtignay iti daytoy a kita ti kinamanagputar, ngem iti kasumbangirna, daytat’ mabalin a lapdan ti kinawadwad iti material.”

Naan-anayto kadin a sukatan dagiti aramid-paktoria nga abalbalay dagiti aramid-ima nga abalbalay idiay Africa? Panawen ti makaibaga. Ngem makapainteres ta padpadasen ti sumagmamano nga organisasion iti intero nga Africa a pagtalinaeden ti tradision a panangaramid kadagiti inaramid idiay balay nga abalbalay babaen iti panangsuportada kadagiti panagsisinnalip. Kasta met a mangur-urnong dagiti museo kadagiti disenio daytoy a [gapuanan ti] kinamanagputar tapno maipakita iti publiko. Kaskasdi, no mapagpili, gistay kanayon a kaykayat dagiti ubbing dagiti abalbalay a naaramid-paktoria a kaas-asping iti tartarigagayanda.

Nalabit asi laeng daytoy. Gapu ta saan a kas kadagiti magatang-tiendaan, dagiti aramid-ima nga abalbalay gutugutenda ti kinamanagputar, kinamanagpataud, kinamanagparnuay, kinamanagdisenio, ken kinamanangpartuat. Makaparagsak ti panangaramid kadakuada ken mangpataud iti gapuanan a makapnek. Ket bassit laeng a kuarta ti mabusbos.

[Footnote]

[Blurb iti panid 19]

Sakbay pay ti pannakapataud dagiti aramid-paktoria nga abalbalay, pinatauden dagiti ubbing dagiti bukodda nga abalbalay