Naballigi iti Sidong ti Ipapatay

“Ngem masmasdaaw dagiti Nazi, [dagiti Saksi] saanda met a mapukaw. No ad-adda a maparigatda, tumibtibkerda pay, agbalinda a kas diamante iti kinatibkerda. Kellaat a pinilit ida ni Hitler a makidangadang, ket sinalimetmetanda ti kinatarnawda. . . . Napateg ti kapadasanda kadagiti amin a mangadal iti ilalasat iti sidong ti nakaro a rigat. Ta nakalasatda.”​—Pammadayaw ken Dr. Christine King, historiador, iti magasin a Together.

DAGITI Saksi ni Jehova rumbeng a maibilangda iti historia ti maika-20 a siglo a kas ti maam-ames ken maidaddadanes unay a grupo ti relihion ditoy daga. Di umiso ti pannakaipapanda ken masansan a di umiso ti pannakatratoda gapu iti takderda iti Nakristianuan a neutralidad ken ti panagkedkedda a mangadal wenno makipaset iti pannakigubat. Ti dida pannakibiang iti amin a pannakaisinggalut iti politika pinagrurodna dagiti totalitariano nga agtuturay iti adu a daga. Ngem, maysa kadagiti naaramidanda iti moderno a historia isu ti nainget a neutralidadda ken ti natibker a kinatarnawda.a

Nagsurat ti Briton a historiador a ni Arnold Toynbee idi 1966: “Iti tiempotayo idiay Alemania addada idi Kristiano a martir a nangipaay iti biagda imbes a dayawenda ti nasaknapen a Nasionalismo nga ibagbagi sadiay ti natauan a dios a ni Adolf Hitler.” Ipakita dagiti kinapudno a dagiti Saksi ni Jehova nalatakda kadagidiay a martir. Dadduma kadagiti kapadasan rumbeng nga iyilustrarda no kasano a sinarangetda ti pannakaidadanes ken uray ti ipapatay gapu iti kinatarnawda​—ket napasamak daytoy saan laeng nga idi panagturay ti Nazismo. Iti adu a paset ti lubong, padapada ken di mapadisan ti rekord ti panagballigida iti sidong ti ipapatay.

Ti Estoria ni Ananii Grogul iti Ukraine

“Nagbalin a Saksi ni Jehova dagiti nagannakko bayat ti Gubat Sangalubongan II, idi 1942, idi agtawenak iti 13. Di nagbayag kalpasanna, natiliw ni tatangko, naibalud, ket naiyakar kamaudiananna kadagiti kampo ti Soviet idiay Ural Mountains. Idi agtawenak ti 15, idi 1944, inawagandak dagiti turayen ti militar nga agsanay nga agserbi iti armada. Agsipud ta addaanakon iti natibker a pammati ken ni Jehova, nagkedkedak nga agadal a makigubat. Gapu itoy, iti naganus nga edad, nasentensiaanak iti lima a tawen a pannakabalud.

“Idin immayen ti nakarikrikut a tawen ti 1950. Natiliwak manen ken nasentensiaan iti 25 a tawen a pannakaibalud gapu kadagiti ar-aramidko kas maysa a Saksi. Agtawenak idi ti 21. Nalasatak ti pito a tawen ken uppat a bulan kadagiti kampo a pagtrabahuan. Adut’ tattao a nakitak a natay a bimsog ti tianda gapu iti bisin ken kimmapuy gapu iti narigat a trabaho.

“Kalpasan a natay ni Stalin idi 1953, nangrugin a nagbaliw dagiti kasasaad, ket idi 1957 winayawayaandakon dagiti agtuturay. Napadasak manen ti ‘wayawaya.’ Ngem ita indestierodak idiay Siberia iti sangapulo a tawen.”

Di Natauan a Panangtutuok iti Adingko

“Idiay Siberia, nakikaduaak iti kabsatko a babai, a maysan a baldado. Isut’ natiliw apag-isu a dua a lawas kalpasan ti pannakatiliwko idi 1950. Di nainkalintegan ti pannakaimbestigar ti kasona. Impupokda nga agsolsolo ket nangibulosda kadagiti utot a kaduana iti selda. Dagitoy ti nangkagat kadagiti sakana ken nagkarayam iti bagina. Kamaudiananna, pinagtakder dagiti manangtuokna iti nalamiis a danum a pagat-barukong bayat a binuyada ti panagrigrigatna. Isut’ nasentensiaan iti 25 a tawen a panagbalud gapu iti panangasabana. Agpadpada a naparalisado dagiti sakana, ngem mausarna dagiti ima ken takkiagna. Inkabilda iti maysa nga ospital ti kampo a pagtrabahuan iti lima a tawen ket kamaudiananna inkeddengda nga awanen ti serbina a kasla natayen. Kalpasanna insublidan kadagiti nagannakko a naidestiero idiay Siberia ingganat’ tungpal biagda idi 1951.”

Isusubli Idiay Ukraine ken Ad-adu a Pannakaidadanes

“Idiay Siberia naam-ammok ni Nadia, a nagbalin nga asawak ken nangipasngay kadagiti annakmi. Uray idiay Siberia intultuloymi ti panangasabami. Naitalek kaniak ti panangpataud ken panangkopia kadagiti literatura ti Biblia. Rinabii nga okupadokami ken ni adingko a Jacob iti abut idiay basement, a mangkopkopia Ti Pagwanawanan. Adda dua a makiniliami ken ti inaramidmi a makina a pagkopia. Kanayon a sukimaten ti polis ti pagtaenganmi. Tunggal agawidda, agawidda nga ima-ima.

“Nagpatinggan ti pannakaidestierok. Kaduak ti pamiliak, immakarak idiay Ukraine, ngem sinurotnakami ti pannakaidadanes. Natudinganak nga agserbi kas agdaldaliasat a manangaywan. Masapul nga agtrabahoak tapno masustentuak ti pamiliak. Namin-ano a daras iti binulan, immay dagiti kameng ti State Security iti pagtartrabahuak ket pinadasdak nga allukoyen a mangikompromiso iti pammatik. Naminsan nariknak ti pannaranay ni Jehova iti naisangsangayan a pamay-an. Tiniliwdak ket impandak kadagiti opisina ti State Security idiay Kiev, a sadiay inpupokdak iti innem nga aldaw. Bayat dayta a tiempo, pinadasdak a riribuken kadagiti propaganda nga awan ti Dios. Iti dida panamati iti Dios, nagkomentoda maipapan Ti Pagwanawanan ken dagiti dadduma a publikasion iti Watch Tower Society. Dandani di maibturan ti panangpilit. Idiay pagdigosan, agparintumeng ken agsangitak nga umararaw ken ni Jehova. Saan a tapno dawatek a mawayawayaanak no di ket tapno mapabilegak nga agibtur ket diak liputan dagiti kakabsatko.

“Idin immaynak kinita ti hepe ti polisia, ket nangala iti tugaw iti sanguanak, inimtuodnak no pudno a kumbinsidoak iti ikalkalintegak. Nangtedak iti ababa a pammaneknek ket imbagak a sisasaganaak a matay gapu iti kinapudno. Ti sungbatna ket: ‘Naragsakka a tao. No la koma no makumbinsirak a daytoy ti kinapudno, sisasaganaak koma nga agnaed iti pagbaludan saan laeng nga iti 3 wenno 5 a tawen no di ket iti 60 a tawen.’ Nagtugaw a siuulimek iti sumagmamano a kanito ket intuloyna: ‘Daytat’ maipuon iti biag nga agnanayon. Mapanunotmo kadi no ania ti pudno a kaipapanan ti biag nga agnanayon?’ Kalpasan ti panagsarimadengna, kinunana: ‘Agawidkan!’ Dagidiay a sasao ti di ninamnama a nangpabileg kaniak. Diak mabisinen. Kayatko laeng ti pumanaw. Ammok a pinabilegnak ni Jehova.

“Kadagiti kallabes a tawen, nagbalbaliwen dagiti bambanag iti dati nga Union Soviet. Ita addan aglaplapusanan a literatura ti Biblia. Makatabunokamin kadagiti asamblea sirkito ken kumbension distrito, ket makiramankami kadagiti amin a kita ti trabaho a panangasaba, agraman ti ministerio a panagbalaybalay. Talaga a pinagballiginakami ni Jehova iti sidong dagiti adu a pannakasubok!”

Nasuot ti Kinatarnaw Idiay Africa

Bayat ti naladawen a 1960’s, naigamer ti Nigeria iti makadangran a guerra sibil. Gaput’ napasanguanda iti adu a pukaw, dagiti soldado iti simmina a rehion, nga idi napanaganan manen iti Biafra, pilit nga inlistada iti buyot dagiti agtutubo a lallaki. Agsipud ta neutral iti politika dagiti Saksi ni Jehova ken agkedkedda a makipaset iti pannakigubat, adu a Saksi idiay Biafra ti riniribuk, rinanggasan, ken pinatayda. Kinuna ti maysa a Saksi ni Jehova: “Kaskam la utot. Masapul nga aglemmengkami no mangngegmi nga adda um-umay a soldado.” Masansan awanen ti tiempo nga aglemmeng.

Maysa nga agsapa ti Biernes, idi 1968, ni Philip, agtawen iti 32 nga amin-tiempo a ministro, adda idiay bario ti Umuimo a mangaskasaba iti maysa a lakay idi simrek dagiti soldado ti Biafra iti paraangan nga agkampania kadagiti agsoldado.

“Ania ti ar-aramidem?” kinuna ti pangulo ti grupo. Imbaga ni Philip nga isarsaritana ti maipapan iti umay a Pagarian ni Jehova.

“Saan a tiempo ita ti panangasaba!” inriaw ti sabali a soldado. “Tiempo ti gubat ita, ket dikam kayat a makita dagiti nabaneg a lallaki nga agpagna-pagna nga awan ti ar-aramidenda.” Ngarud inuksoban dagiti soldado ni Philip, pinungoda, ket impanawdan. Ni Israel, agtawen iti 43 a Kristiano a panglakayen, awan met ti tiempona nga aglemmeng. Isut’ natiliw bayat nga aglutluto ti taraon dagiti annakna. Idi alas 2:00 ti malem naummongdan ti nasurok a sangagasut a lallaki. Pinilitda dagiti kayawda a tarayenda iti 25 kilometro nga agturong idiay kampo militar idiay Umuacha Mgbedeala. Mabaot ti asinoman a maudi.

Naibaga ken Israel nga awitenna ti nadagsen a masinggan; masursuruan ni Philip a mangusar iti nalag-an a masinggan. Idi inlawlawagda a saanda a mabalin ti makikadua iti militar agsipud ta iparit ni Jehova dayta, imbilin ti komandante a maipupokda iti kuarto ti guardia. Iti alas 4:00 ti malem, amin dagiti naummong, agraman dagidiay adda iti kuarto ti guardia, nabilinda nga aglinea. Dinawat dagiti soldado ti tunggal lalaki a mangpirma ti maysa a papeles a mangipakita nga immanamong a makikadua iti buyot. Idi tiempon nga agpirma ni Philip, tinukoyna dagiti sasao ti 2 Timoteo 2:3, 4 ket kinunana iti komandante: “Maysaakon ‘a naimbag a soldado ni Kristo.’ Diak mabalin ti makidangadang agpaay ken Kristo ken makidangadangak met agpaay iti sabali a tao. No aramidek ti kasta, ibilangnak ni Kristo a manangliput.” Minalo ti komandante ti ulona, a kunkunana: “Ti pannakatudingmo kas soldado ni Kristo nagpatinggan! Maysaka itan a soldado ti Biafra.”

Simmungbat ni Philip: “Dinak pay pinakaammuan ni Jesus a nagpatinggan ti pannakatudingko kas soldadona, ket ti pannakatudingko agtalinaed agingga a maawatko ti kasta a pakaammo.” Iti kasta, impalladaw dagiti soldado ni Philip ken ni Israel ket natnagda iti daga. Naulaw ken agdardara dagiti mata, agong, ken ngiwatda, naiguyodda a naipanaw.

Iti Sango ti Firing Squad

Iti malem, addan ni Israel ken ni Philip iti sango ti firing squad. Ngem saan a pimmaltog dagiti soldado. Imbes ketdi, dinanog ken minaloda ida iti putan ti paltogda. Idin inkeddeng ti komandante ti kampo a baotenda ida agingga a matayda. Nangtuding ti 24 a soldado a mangaramid itoy. Innem ti mangbaot ken Philip, ket ti innem a sabali ti mangbaot ken Israel. Dagiti dadduma a 12 ti sumublat no mabannog dagiti soldado.

Nareppet ti saka ken ima da Philip ken Israel. Isalaysay ni Israel: “Diak mabilang no mano a baot ti naawatko iti dayta a rabii. Idi nabannog ti maysa a soldado, sumublat ti sabali. Binaotdakami uray no nabayagen nga awan ti puotmi.” Kuna ni Philip: “Nalagipko ti Mateo 24:13, a mangsarita iti panagibtur agingga iti panungpalan bayat ti panangtuok, ket pinabilegnak dayta. Sumagmamano laeng a segundo a nariknak ti saem ti panangbaot. Kasla nangibaon ni Jehova ti maysa nga anghel a tumulong kadakami, kas ti inaramidna idi tiempo ni Daniel. Ta no saan dikam koma nalasatan dayta a nakaam-amak a rabii.”

Idi nalpasen dagiti soldado, binaybay-andan da Israel ken Philip nga impagarupda a nataydan. Agtudtudo idi. Iti laeng sumaganaden nga agsapa a nakapuot dagiti dua a Kristiano. Idi nakita dagiti soldado a sibibiagda pay, inguyodda ida nga insubli iti kuarto ti guardia.

“Kasla Bangkayen ti Angotyo”

Nakalablabagan ken naderder ti lasagda gapu iti pannakabaot, ket napno ti sugat ti amin a bagida. Malagip ni Israel: “Dikam mapalubosan a mangugas kadagiti sugatmi. Kalpasan ti sumagmamano nga aldaw kanayon nga agdisso dagiti ngilaw kadagiti sugatmi. Gapu iti pannakatutuok, dikam makapangan. Nakainumkami ngem sakam la nakapangan kalpasan ti maysa a lawas gapu ta limteg ti ngiwatmi.”

Binigat a baoten ida dagiti soldado​—24 a baot ti tunggal maysa. Siraranggas nga awagan dagiti soldado dayta nga “almusar” wenno “napudot a tsa iti agsapa.” Tunggal tengngat’-aldaw, ipan ida dagiti soldado iti talon tapno maibilagda agingga iti ala–1:00 ti malem. Kalpasan ti sumagmamano nga aldaw a kasta a panangtrato, inayaban ida ti komandante ket dinamagna no tallikudandan ti takderda. Saan, kinunada.

“Mataykayo iti seldayo,” kinuna ti komandante. “Kinapudnona kasla bangkayen ti angotyo.”

Simmungbat ni Philip: “Uray no mataykami, ammomi a ni Kristo, a dasdasiganmi iti dangadang, pagungarennakaminto.”

Kasano a nalasatanda daytoy a nakaam-amak a tiempo? Kuna ni Israel: “Nagpinnaregtakami ken Philip bayat ti intero a pannakasuot. Idi pangrugian kinunak kenkuana, ‘Dika agbuteng. Aniaman ti mapasamak, tulongannata ni Jehova. Para kaniak, awanto ti makaguyugoy kaniak a makikadua iti buyot. Uray no matayak, diakto mangiggem iti paltog/masinggan.’” Imbaga ni Philip a kasta met ti panunotna. Nagkaduada a nanglagip ken nagsaritaan dagiti nadumaduma a kasuratan.

Maysa a baro a komandante ti nangikeddeng a mangiyakar ti agarup sangagasut a naummong nga agsoldado idiay Ibema, maysa a pagsanayan a kampo idiay Mbano nga ita maawaganen Imo State. Isalaysay ni Israel no aniat’ napasamak: “Nakasaganan ti dakkel a trak, ken amin dagiti naummong nga agsoldado nakalugandan. Ti asawak, ni June, nagtaray kadagiti soldado ket situtured a nagpakaasi a didakam ipanaw. Idi dida mangikankano, nagparintumeng iti asideg ti trak, ket nagkararag, ket sinerraanna dayta iti napigsa nga amen. Pimmanawen ti trak.”

Nasabetko ti Mannakipagrikna a Mercenario

Nakagteng ti trak ti buyot idiay kampo ti Ibema iti sumaganad a malem. Ti lalaki nga agay-aywan sadiay ket maysa a mercenario nga Israeli. Idi nakitana no kasano a bimbimlong ken nakapuy ni Philip ken ni Israel, immadani ket inimtuodna ida no apay a kasta ti kasasaadda. Inlawlawagda nga isuda dagiti Saksi ni Jehova ket agkedkedda nga agsanay iti militar. Nakapungtot, napan kadagiti dadduma nga opisial ti militar sadiay. “Sigurado a maabak ti Biafra iti daytoy a gubat,” kinunana. “Aniaman a pagilian a makigubat a mangparigat kadagiti Saksi ni Jehova ket sigurado a maabak. Dikay iraman dagiti Saksi ni Jehova iti listaan. No mayat nga agsoldado ti maysa a Saksi, nasayaat. Ngem no agkedked, dikay pilpiliten.”

Nagsaludsod ti doktor ti kampo no immawat dagiti dua a Saksi ti bakuna ken ti sertipiko ti medisina a mangpatalged a kabaelanda ti makigubat. Agsipud ta saanda nga immawat, di inawat ti mercenario dagiti amin a nailista ket imbilinna a maisublida idiay Umuacha.

“Mapankayo, Agserbikayo iti Diosyo”

Kamaudiananna, inkeddeng ti asawa ni Israel ken ti ina ni Philip ti bumisita idiay kampo ti Umuacha a manginanama iti damag. Idi umadanida, nakangngegda iti karibuso idiay kampo. Idiay ruangan, kinuna ti guardia: “Saksi ni Jehova! Nasungbatan ti kararagmo. Ti grupo a naipanaw tallo nga aldawen ti napalabas napagawiddan.”

Dayta met la nga aldaw, nawayawayaan ni Philip ken ni Israel idiay kampo. Kinuna ti komandante ken ni June: “Ammom kadi a ti kararagmo ti namagbalin nga awan mamaay iti gakatmi?” Kalpasanna kinunana ken Israel ken Philip: “Mapankayo, agserbikayo iti Diosyo, ket itultuloyyo a salimetmetan ti kinatarnawyo iti [Diosyo] a Jehova.”

No maipapan kada Israel ken Philip, naimbagandan ket intultuloyda ti Nakristianuan nga ar-aramidda. Kalpasan ti gubat, simrek ni Israel iti amin-tiempo a panangasaba iti dua a tawen ket intultuloyna ti nagserbi kas Kristiano a panglakayen. Nagserbi ni Philip kas agdaldaliasat a manangaywan iti sangapulo a tawen ket kaskasdi nga agserserbi iti amin-tiempo a panangasaba. Isut’ maysa met a panglakayen ti kongregasion.

Panagkedked nga Agkontribusion Maipaay iti Armas

Da Zebulan Nxumalo ken Polite Mogane ket dua nga agtutubo nga amin-tiempo a ministro idiay Sud Africa. Ilawlawag ni Zebulan: “Maysa nga agsapa ti Domingo, maysa a grupo dagiti lallaki ti immay iti balaymi ket dimmawatda iti R20 (agarup $7, E.U) nga igatangda iti armas. Sidadayaw a dinawatmi nga agsublida iti rabii, ta awan tiempo iti eskediolmi iti Domingo a maipaay iti dayta a banag idi nga oras. Nakaskasdaaw, immanamongda. Dayta a rabii, 15 a lallaki ti immay. Madlaw kadagiti ruprupada a seriosoda maipapan iti dayta a banag. Kalpasan ti pannakiam-ammomi a sidadayaw, inimtuodmi no ania ti kayatda. Inlawlawagda a masapulda ti kuarta nga igatangda iti daddadakkel ken napigpigsa nga armas a panglaban iti kabusorda iti politika.

“Inimtuodko ida: ‘Mabalin kadi nga iddepen ti apuy babaen iti petroleo?’

“‘Saan, imposible dayta,’ kinunada.

“Inlawlawagmi nga iti kasta met la a pamay-an, ti kinaranggas paregtaenna laeng ti kinaranggas ken panangibales.

“Dagitoy a sasao kasla pinagrurodna ti sumagmamano nga adda a lallaki. Ti kalikagumda nagbalinen a makakarit a pammutbuteng. ‘Awan mamaay daytoy a panagsasarita,’ indayamudomda. ‘Kapilitan ti kontribusion. Agbayadka wenno sanguem dagiti pagbanaganna!’

“Idin,” malagip ni Zebulan, “idi mangrugrugin a kumaro ti kasasaad, simrek ti panguloda. Kayatna a maammuan no ania ti parikut. Inlawlawagmi ti takdermi, ket nagimdeng a naimbag. Inusarmi ti kinapingetda iti napolitikaan a pammatida kas ilustrasion. Inimtuodmi ida no aniat’ namnamaenda a tignay ti nasanay a soldado iti organisasionda no nakayawan ken mapilit nga ikompromisona ti saadna. Imbagada a dayta a tao rumbeng a sisasagana a matay maigapu iti pammatina. Nagisemda bayat a kinomendaranmi ida iti sungbatda; dida nabigbig nga inikkandakami ti nagsayaatan a gundaway a mangiyilustrar iti kasomi. Inlawlawagmi a naidumakami kadagiti iglesia ti Kakristianuan. Kas mangitantandudo ti Pagarian ti Dios, ti ‘konstitusionmi’ ket naibatay iti Biblia, isu a mangkondenar kadagiti amin a kita iti panangpapatay. Gapu itoy, dikam kayat ti agkontribusion uray maysa laeng a sentimo agpaay iti pananggatang iti armas.

“Idin, idi agngudon ti panagsasarita, adun a tao ti nakastrek iti balaymi, ta makisarsaritakamin iti dakkel a tallaong. Dida nabigbig idi no kasano a sipapasnek nga agkarkararagkami iti nasayaat a pagbanagan ti panagsasarita.

“Kalpasan ti panangilawlawagmi iti takdermi, simmaruno ti naunday a kinaulimek. Kamaudiananna, nagsarita ti pangulo iti grupona: ‘Lallaki, naawatak ti takder dagitoy a lallaki. No kayattay ti kuarta a pangbangon iti pagtaengan dagiti lallakayen, wenno no kasapulan ti maysa kadagiti kaarrubatayo ti kuarta a mapan idiay ospital, situtulok nga agkontribusion dagitoy a lallaki. Ngem dida situtulok a mangited ti kuarta kadatayo tapno pumatay. Siak a mismo diak busoren ti pammatida.’

“Ket timmakderda aminen. Nakialamanokamin ket nagyamankami kadakuada iti anusda. Ti nangrugi a kas makariribuk a kasasaad a mabalin a nakatayanmi koma nagbanag iti naindaklan a balligi.”

Dagiti Indauluan-Padi a Derraaw

Kas insalaysay ti Polako a Saksi a ni Jerzy Kulesza:

“No maipapan iti kinaregta ken ti panangiyun-una iti intereses ti Pagarian, ni tatangko, ni Aleksander Kulesza, maysa idi a paguadan. Kenkuana, ti panagserbi iti tay-ak, dagiti Nakristianuan a gimong, ken ti personal ken pangpamilia a panagadal ket talaga a sagrado a bambanag. Di manglapped kenkuana ti bagio a niebe wenno angep wenno napigsa nga angin wenno pudot. No kalam-ekna isuotna dagiti ski-na, mangiyabaday iti bag nga addaan literatura ti Biblia, ket mapan kadagiti naiputputong a teritoria ti Poland iti dua nga aldaw. Masansan a makasabet kadagiti nadumaduma a peggad, agraman dagiti naranggas a grupo dagiti guerilia.

No dadduma tignayen dagiti padi ti panangbusor kadagiti Saksi, a gargarienda dagiti derraaw. Kanayon ti pananglais, panangbato, wenno panangmaloda kadakuada. Ngem nakaawidda, naragsak ta naibturanda dagiti pananglais a maipaay ken Kristo.

“Bayat dagidiay immuna a tawen ti Gubat Sangalubongan II, saan a nabaelan a tinaginayon dagiti autoridad ti pannakaipaalagad ti linteg ken urnos iti pagilian. Adda riribuk ken pannakadadael. Ti polis ken dagiti secret police ti agwanawan iti aldaw, ngem dagiti guerilia ken dagiti nadumaduma a grupo dagiti butangero agsawarda iti rabii. Nasaknapen ti panagtakaw ken panangloob, ket masansan nga adda panangpapatay. Dagiti awan gawayna a Saksi ni Jehova ti nalaka a biktima, nangnangruna ta dadduma kadagiti grupo nga indauluan dagiti padi puntiriaenda dagiti Saksi. Ikalinteganda ti panangraut kadagiti pagtaenganmi gapu ta patienda a salsalaknibanda ti Katoliko a pammati dagiti ammada. Kadagita nga okasion buongenda dagiti tawa, takawenda dagiti dinguen, ken dadaelenda dagiti kawes, taraon, ken literatura. Ibellengda dagiti Biblia kadagiti bubon.”

Di Ninamnama a Kinamartir

“Maysa nga aldaw iti Hunio 1946, sakbay ti panagsasabetmi tapno agbisekletakami a mapan iti naiputputong a teritoria, maysa nga agtutubo a kabsat a lalaki, ni Kazimierz Ka̧dziela, sinarungkarannakami ket nakisarita ken tatangko a siaalumamay. Imbaonnakami ni tatang idiay teritoria, ngem saan a nakikuyog kadakami, isu a namagsiddaaw kadakami. Maammuanminto kamaudiananna ti gapu. Idi nakaawidkamin, naammuanmi nga idi napan a rabii sirurungsot a namalmalo ti pamilia a Ka̧dziela, gapuna napan inaywanan ni tatangko dagiti nakaro ti pannakadangranda a kakabsat a lallaki ken babbai.

“Idi simrekak kamaudiananna iti kuarto a nagiddaanda, nakasangitak iti nakitak. Dagiti diding ken bubida naparsiakanda iti dara. Dagiti tao a nabendaan nakaiddada kadagiti kama, limmitem ti pannakamaloda, limteg, ket natukkol dagiti paragpag, saka ken imada. Dandani di mabigbig ida. Ni Sister Ka̧dziela, ti ina ti pamilia, nakaro ti pannakamalona. Tultulongan ida ni tatangko, ket sakbay a pimmanaw adda napateg a sasao nga imbagana: ‘O Diosko, nakasalsalun-atak ken makabael a lalaki [45 idi ti tawenna ket di pay nagsaksakit], ket diak pay napadasan ti nagsagaba maipaay kenka. Apay a mapasamak daytoy iti baketen a kabsat?’ Ngem dina ammo no ania ti agur-uray kenkuana.

“Bayat ti ilelennek ti init, nagawidkami iti pagtaenganmi a 3 kilometro ti kaadayona. Maysa a grupo dagiti 50 nga armado a lallaki ti nanglawlawen iti balaymi. Naikuyog met ti pamilia a Wincenciuk, isu a siam kami amin sadiay. Tunggal maysa ti napagsaludsodan: ‘Maysaka aya a Saksi ni Jehova?’ No wen ti sungbatmi, mamalokami. Kalpasanna, agsinnublat, dua kadagiti nauyong a lallaki ti nangmalo ken tatangko bayat nga im-imtuodenda no isardengna a basaen ti Biblia ken ikasaba dayta. Kayatda a maammuan no isut’ mapan makimisa ken ikumpesarna dagiti basolna. Inumsida, a kunkunada: ‘Itatta, ordinandaka nga obispo.’ Di nangyebkas ti uray maysa a sao ni tatangko, di pulos nagasug. Inibturanna ti panangtuokda, siuulimek kas maysa a karnero. Idi agbannawagen ti bigat, agarup 15 minuto a nakapanawen dagiti relihiuso a butangero, natayen, gapu iti pannakamalmalo. Ngem sakbay a pimmanawda, pinilidak kas ti sumaganad a biktimada. Agtawenak idi ti 17. Idi mamalmaloak, namindua a naawan ti puotko. Limmitemen ti bagik manipud siket nga agpangato gapu kadagiti malo. Di umiso ti pannakatratomi iti las-ud ti innem nga oras. Daytat’ gapu laeng ta Saksi kami ni Jehova!”

Ti Panangsaranay ti Matalek nga Asawa

“Naikaduaak iti grupo dagiti 22 a Saksi a naipupok iti dua a bulan iti maysa a nasipnget a selda a kurang pay a sangapulo metro kuadrado. Idi agngudo dayta a tiempo, nakissayan ti rasion a taraonmi. Inaldaw, naikkankami iti bassit a tinapay ken bassit a tasa ti napait a kape. Makaiddaka laeng iti nalamiis a semento no adda mairuar iti selda a mapagsaludsodan iti rabii.

“Naminliman a naibaludak gapu iti Nakristianuan nga ar-aramid, walo amin a tawen. Trinatodak kas naisangsangayan a balud. Adda pakaammo iti personal a rekordko maipapan itoy: ‘Rurudenyo ti kasta unay ni Kulesza tapno maikkat ti tarigagayna a mangitultuloy ti Nakristianuan nga ar-aramidna.’ Nupay kasta, tunggal mawayawayaanak, ipaayko ti bagik iti Nakristianuan a serbisio. Pinagbalin met dagiti autoridad a narigat ti panagbiag ti asawak a ni Urszula ken dagiti dua a balasitangmi. Kas pangarigan, iti las-ud ti sangapulo a tawen alaen ti opisial ti linteg ti dadduma a nagbannogan ni baketko a birukna. Daytoy kunaenda a buisko kano iti panageditko kadagiti maiparit a literatura ti Biblia. Makumpiskar dagiti isuamin malaksid dagiti banag a maibilang a kasapulan unay iti biag. Agyamanak ken Jehova iti natured nga asawak, a siaanus a nagibtur a kaduak kadagidiay amin a tuok ken pudno a saranayko iti amin a tiempo.

“Nakitamin ti naespirituan a balligi ditoy Poland; addaankamin iti legal a sanga nga opisina ti Watch Tower Society idiay Nadarzyn, iti asideg ti Warsaw. Kalpasan ti pinulpullo a tawen a pannakaidadanes, adda itan nasurok a 108,000 a Saksi, a nainaig kadagiti 1,348 a kongregasion.”

Apay a Nakaad-adu a Martir?

Ti rekord ti kinatarnaw dagiti Saksi ni Jehova iti daytoy maika-20 a siglo literal a punuenna ti adu a tomo​—rinibo ti natay kas martir wenno nagsagaba ti pannakabalud ken di mailadawan a pannakatuok, panangrames, ken panangtakaw ti sanikua kadagiti lugar a kas ti Malawi ken Mozambique, idiay España iti sidong ti Fascismo, idiay Europa iti sidong ti Nazismo, idiay Makindaya nga Europa iti sidong ti Komunismo, ken idiay Estados Unidos bayat ti Gubat Sangalubongan II. Tumaud ti saludsod, Apay? Agsipud ta dagiti nainget a napolitikaan ken relihiuso a pangulo dida raemen ti nasanay-Biblia a konsiensia dagiti napasnek a Kristiano nga agkedked a pumatay ken mangisina iti bagbagida kadagiti amin a napolitikaan nga ar-aramid. Maipada dayta iti kinuna ni Kristo, a nailanad idiay Juan 15:17-19: “Dagitoy ibilinko kadakayo, tapno agayan-ayatkayo iti maysa ken maysa. No ti lubong guraennakayo, ammoyo a ginuranak nga immun-una ngem dakayo. No pasetnakay koma ti lubong, ti lubong ayatenna koma ti kukuana. Ita gapu ta saankay a paset ti lubong, no di ket pinilikayo manipud iti lubong, gapu itoy guraennakay ti lubong.”

Nupay adda amin daytoy a sangalubongan a panangidadanes, immadu dagiti Saksi ni Jehova​—manipud 126,000 iti 54 a daga idi 1943 agingga iti dandani 4,500,000 iti 229 a daga iti 1993. Napadasanda ti balligi uray pay iti sidong ti ipapatay. Determinadoda a mangitultuloy iti naisangsangayan nga edukasional a trabaho a panangiyanunsio iti naimbag a damag iti Pagarian agingga a kunaen ni Jehova a nalpasen.​—Isaias 6:11, 12; Mateo 24:14; Marcos 13:10.

[Footnote]

[Kahon/Ladawan iti panid 6]

Ipapatay kas Martir Idiay Alemania

AGTAWEN ni August Dickmann iti 23 idi imbilin ti lider ti SS a ni Heinrich Himmler a mapaltogan iti sanguanan dagiti amin a Saksi idiay kampo a pagbaludan ti Sachsenhausen. Impadamag ni Gustav Auschner, maysa a nakaimatang: “Pinaltoganda ni Kabsat Dickmann ket imbagada kadakami a mapaltogankam amin no dikam pirmaan ti deklarasion a mangidian iti pammatimi. Maipankami iti abut idiay kadaratan a sag-30 wenno 40 iti maminsan, ket paltogandakam amin. Sumaganad nga aldaw, nangiyeg ti SS iti katulagan a pirmaan ti tunggal maysa kadakami ta no saan mapaltogankami. Nakitayo koma ti panaglidayda idi pimmanawda nga awan a pulos ti nagpirma. Ninamnamada a mabutbutengdakami babaen iti panangpapatay iti imatang ti publiko. Ngem ad-adda a maamakkami a di mangay-ayo ken Jehova ngem kadagiti balada. Didakamin pinaltogan iti imatang ti publiko.”

[Kahon/Ladawan iti panid 9]

Ti Panangipaay iti Biag

NO DADDUMA, ti balligi iti sidong ti ipapatay mabalin a ramanenna ti panangipaayti biag. Maysa a surat a naggapu iti Kongregasion ti Nseleni, idiay makin-amianan a paset ti Sud Africa a Probinsia ti Natal, isalaysayna ti maysa a nakalkaldaang nga estoria: “Nagsuratkami tapno ipakaammomi ti ipapatay ti ingungutentayo a kabsat Moses Nyamussua. Aglanang ken agtarimaan ti kotse ti trabahona. Naminsan kinalikaguman ti maysa a grupo ti politika a lanangenna dagiti inaramidda a riple, ket nagkedked a mangaramid iti dayta. Kalpasanna, idi maika-16 ti Pebrero, 1992, naaddaanda iti napolitikaan a rally, a sadiay nakilabanda iti bumusbusor a grupo. Iti rabii dayta met la nga aldaw iti dalanda a naggapu iti pannakigubat, nakitada ti kabsat a mapan iti shopping center. Sadiay pinatayda kadagiti gayangda. Ania ti gapu? ‘Nagkedked a manglanang kadagiti paltogda, ket natay dagiti kaduada iti pannakirupak.’

“Daytoy kinigtotna dagiti kakabsat,” kuna ni Kabsat Dumakude, ti sekretario ti kongregasion. “Ngem,” innayonna pay, “itultuloymi latta ti ministeriomi.”

[Kahon/Ladawan iti panid 11]

Ipapatay kas Martir Idiay Poland

IDI 1944, idi agdardaras a pumanaw dagiti tropa nga Aleman ket umad-adanin ti panagdadangadang iti maysa nga ili iti makindaya a Poland, dagiti autoridad a nangsakup pinilitda dagiti sibilian a mangkali kadagiti kanal a manglapped iti iseserrek dagiti tangke [a pakigubat]. Madi nga agkali dagiti Saksi ni Jehova. Ni Stefan Kieryło, maysa nga agtutubo a Saksi​—dua a bulan pay laeng a nabautisaran​—pinilitda nga inkadua iti grupo nga agkali ngem situtured a nangala iti isu met laeng a takder. Naaramid ti nadumaduma nga addang a mangdadael iti kinatarnawna.

Ingalutda a silalamolamo iti maysa a kayo iti baresbes tapno kagaten dagiti sepsep ken dadduma pay nga insekto. Inibturanna dayta ken dadduma pay a panangtutuok, gapuna insardengdan a tinutuok. Nupay kasta, idi sinukimat ti nangato nga opisial ti grupo, adda nangibaga kenkuana nga adda lalaki a dinto pulos mangtungpal iti bilinna. Namitlo a nabilin ni Stefan a mangkali iti kanal. Dina pay kayat a bagkaten ti pala. Isut’ napaltogan ket natay. Ginasgasut nga agbuybuya ti makaam-ammo kenkuana. Ti ipapatayna kas martir nagbalin a saksi iti kasta unay a bileg nga ipaay ni Jehova.

[Ladawan iti panid 7]

Ananii Grogul

[Ladawan iti panid 10]

Jerzy Kulesza