Paset 6

Siensia​—Ti Agtultuloy a Panangsapul ti Sangatauan iti Kinapudno

Panangsaranget Kadagiti Karit ti Maika-21 a Siglo

SIAM, walo, pito, ken agtultuloy nga aggibus ti bilang! Panaggibus ti bilang ti panagipatayab ti raket? Saan, no di ket ti panaggibus dagiti natda a tawen sakbay ti pannakaigarangugong ti sangatauan kadagiti mapagduaduaan a kasasaad iti maika-21 a siglo.a

Maibatay iti naaramidan ti siensia idi napalabas a siglo, mabalin nga adut’ mamati a mapagballigian ti siensia ti aniaman a karit nga iyeg ti maika-21 a siglo.b Ti riknada mabalin a kas iti rikna ti maysa a Pranses nga autor idi pangrugian ti maika-20 a siglo. Insuratna nga “itatta nairanta ti siensia a mangituray iti lubong. Manipud itatta saanen a ti dios ti mangituray iti lubong, no di ket ti siensia, ti siensia ti mangbendision kadagiti tao ken mangwayawaya iti sangatauan.”

Tapno matungpal ti siensia dagitoy a panginanamaan, dayta maikkatna koma dagiti adu a parikut a pinataudna.

Biang ti siensia ti kasta unay a pannakadadael ti aglawlaw. Ti libro a 5000 Days to Save the Planet kunaenna: “No itultuloytayo ti agdama a panangusartayo iti aglawlawtayo, ti saludsod ket saan a makalasatto kadi ti moderno a kagimongan iti sumaganad a siglo, no di ket manalbuongto aya wenno siulimek a mapukaw dayta?”

Awan ti mapili kadagitoy.

Dagiti Limitasion ti Siensia

“Adu a sientista iti maika-19 a siglo . . . masansan a mariknada a magun-odandanto ti naan-anay a kinapudno ken pannakaawat,” kuna ti libro a The Scientist. “Dagiti kasunoda,” kuna ti libro, “saritaenda laeng ti ‘sangkabassit a pannakaawat,’ iti kankanayon a dandani pannakagteng iti kinapudno ngem pulos a di naan-anay a magun-odan dayta.” Ti kinakurang ti naan-anay a pannakaammo limitaranna iti kasta unay ti maaramidan ti siensia.

Pulos a di nagbalbaliw dagiti sientipiko a kinapudno bayat dagiti tawen, ngem nagbaliw dagiti teoria ti siensia​—ket maulit-ulit daytoy. Kinapudnona, no dadduma dagiti teoria kellaat a mabaliktadda. Kas pangarigan, impagarup dagiti sientista ti medisina a ti panangikkat ti dara manipud iti nakaro ti sakitna a tao ket sientipiko a banag nga aramiden. Kamaudiananna impagarupda a ti panangiyalison iti dara ti kasapulan. Ita mabigbigbigen ti dadduma ti kinasirib ti di panangaramid kadagita a dua ken ti panangsapsapul iti saan unay a napeggad a pamay-an ti panangagas.

Nalawag, basbassit ti ammo dagiti sientista ngem ti dida ammo. Kuna ti The World Book Encyclopedia: “Kaskasdi a di pay apag-isu nga ammo dagiti botaniko no kasano ti panagandar ti photosynthesis. Saan pay laeng a naammuan dagiti biologo ken biokemiko ti sungbat ti saludsod a kasano a timmaud ti biag. Dagiti astronomo dida pay nakapataud iti nasayaat a panangilawlawag iti nagtaudan ti uniberso. Di ammo dagiti sientista ken pisiologo ti makagapu ken agas iti kanser wenno no kasano nga agasan dagiti nadumaduma a sakit a patauden ti mikrobio. . . . Dagiti sikologo dida ammo dagiti amin a makagapu iti sakit ti isip.”

Limitado met ti siensia gapu ta saan a nasaysayaat dayta ngem dagiti tao a mangitantandudo iti dayta. Iti sabali a pannao, ti kinakurang ti pannakaammo ti sientista ket kumaro gapu iti kinaimperpektona. Dagiti autor iti 5000 Days to Save the Planet naammuanda a “masansan . . . ginundawayan dagiti organisasion a naisangsangayan ti panggepda ti panagsirarakda, dinadaelda dagiti impormasion a pangusigan iti pagdaksan-pagimbagan tapno mailakoda dagiti makadangran a produkto wenno itultuloyda dagiti aramid a makadangran iti aglawlaw.”

Uray pay no mapagpiaran ti kaaduan kadagiti sientista, kaskasdi a saan pay laeng nga umdas daytoy a mangitan-ok kadakuada wenno mangidayaw kadagiti aramidda. “Dagitoy kapada laeng ti tunggal maysa,” kuna ti naiyanak idiay Britania a sientista a mismo, ni Edward Bowen. “Aminda adda dagiti pagkapuyanda. Dadduma napasnekda, dadduma di mapagpiaran, dadduma nakalalaing, dadduma saan a rumangrang-ay. Naammuak ti dadduma kadagiti natatan-ok a nagnagan iti siensia, dagiti lallaki a nakaaramid iti kasta unay a pagimbagan iti lubong. Ket nupay no awan naammuak a sientista a naibalud, naammuak a ti dadduma rumbeng a maibalud.”

Nalawag, gapu kadagiti adu a limitasionna, ti moderno-aldaw a siensia dina sibaballigi a mataming dagiti karit iti maika-21 a siglo. Nangnangruna a napaay a mangsalaknib iti aglawlaw, ket imbes a makatulong a mangikkat iti gubat iti daga, nakatulong a nangpataud kadagiti armas a mangdadael iti adu.

Masapul ti Naganat a Panagtignay

Umanamong ti tunggal maysa a masapul nga adda maaramid iti mabiiten. Idi napan a Nobiembre, maysa a grupo dagiti 1,575 a sientista, agraman dagiti 99 a nangabak iti premio Nobel, nangipaulogda iti surat a napauluan “Ti Pakdaar Dagiti Sientista ti Lubong iti Sangatauan” isu a nagkunaanda: “Kumurang a maysa wenno sumagmamano laengen a dekada ti nabati sakbay a maikkat dagiti pagam-amkan a sangsanguentayo ket nakissayan iti kasta unayen ti pananginanama ti sangatauan.” Kinunada: “Dagiti tao ken ti nakaparsuaan addadan iti dalan a pagdungparandanto.”

Naiyanunsion dagiti umasping a pakdaar idi. Kinapudnona, idi 1952, kinuna ni Bertrand Russel, maysa a pilosopo a Briton iti maika-20 a siglo ken nangitandudo a mismo iti siensia: “Tapno ti biag ti tao ket agtultuloy nupay adda ti siensia, rumbeng a sursuruen ti sangatauan a disiplinaen dagiti rikna nga, idi napalabas, di met kasapulan. Masapul nga agpaituray dagiti tao iti linteg, uray pay pagarupenda a di nainkalintegan ken di umno ti linteg. . . . No di mapasamak dayta mapukaw ti rasa ti tao, ket mapukaw kas banag ti siensia. Masapul a maaramid ti nalawag a panagpili iti las-ud ti limapulo a tawen, ti pili a Pannakaawat wenno Ipapatay. Ket babaen ti ‘Pannakaawat’ kayatko a sawen ti kinatulok nga agpaituray iti linteg nga inwaragawag ti internasional nga autoridad. Pagamkak a ti sangatauan mabalin a pilienna ti Ipapatay. Inanamaek a nagbiddutak.”

Ti kinapudno ket, mammano itan nga aldaw ti situtulok nga agtulnog kadagiti nalinteg a pagalagadan. Ti pimmusayen a pangulo ti sibil a kalintegan a ni Martin Luther King siuumiso a kinunana: “Riningbawanen ti sientipiko a bilegtayo ti naespirituan a bilegtayo. Addaantayon kadagiti maiturturong a misil ken di maiturturong a tattao.” Kaskasdi, di pagaammo ni Russel a naammuanna ti solusion dagiti parikut ti lubong idi kinunana a ti sangatauan rumbeng nga “agpaiturayda iti linteg nga inwaragawag ti internasional nga autoridad.”

Asino ti Makarisut iti Parikut?

Pudno, saan a tuktukoyen ni Bertrand Russell ti nadibinuan nga autoridad idi sinaritana ti linteg nga inwaragawag ti internasional nga autoridad. Kaskasdi, ti panagtulnog kadagiti linteg ti kasta nga autoridad ti apag-isu a kasapulan. Dagiti linteg ti tao ken dagiti agtuturay a tattao saan nga isuda ti sungbat. Pulos a dida mabalbaliwan ti lubong ken malapdan ti didigra. Ti makaupay a rekord ti historia paneknekanna a dagiti tao masapulda ti nadibinuan a panangituray.c

Kinapudnona, ti laeng Mannakabalin-amin a Dios, nga agnagan Jehova, ti makaipaay iti internasional nga autoridad nga addaan ti pannakabalin ken abilidad a makasaranget kadagiti karit ti maika-21 a siglo. (Salmo 83:18) Ti autoridad a masapul a pagpaiturayantayo amin no rumbeng nga umawattayo iti biag isu ti Pagarian ti Dios, a daytat’ nailangitan a sangalubongan a gobierno nga impasdek ti Namarsua, ni Jehova a Dios.

Nabayagen nga impadto ti Biblia ti maipapan itoy a gobierno: “Ta nayanak ti maysa nga ubing, maysa nga anak a lalaki ti naited kadatayo: ket ti panangituray maiparabawto iti abagana: ket ti naganna magaladanto iti . . . Prinsipe ti Kappia. Ti idadakkel ti gobiernona ken ti kappia awanto ti inggana.” (Isaias 9:6, 7, King James Version) Daytoy naipadto nga ubing, ni Jesu-Kristo, ket simimilagro a nainaw babaen ti birhen a ni Maria ken naipasngay idiay Betlehem iti Judea.​—Lucas 1:30-33.

Idi adda ditoy daga insuro ni Jesus dagiti pasurotna nga ikararagda ti gobierno ti Dios idi kinunana: “Agkararagkayo, ngarud, a kastoy: . . . ‘Umay koma ti pagariam. Maaramid koma ti pagayatam, kas sadi langit, kasta met ditoy daga.’” (Mateo 6:9, 10) Ti laeng nabileg a nasantuan nga espiritu ni Jehova a Dios, wenno aktibo a puersana, ti makatulong kadagiti situtulok a tattao a mangaramid kadagiti nasken a panagbalbaliw iti biagda a maitunos kadagiti nalinteg a linlinteg ti gobiernona. Di kabaelan ti siensia dayta. Dagiti rinibo a tawen a panagsusupiat ken riribuk ti pammaneknek a dina kabaelan dayta.

Ni Jehova a Dios, a di nalimitaran ti umiso a sientipiko a pannakaammona, siertuennanto a tagiragsaken ti daga dagiti kasasaad ti Paraiso, a kas idi adda iti hardin ti Eden, idi pinarsuana ti immuna a natauan a paris. Iti daydi a tiempo binilinna ida: “Agbungakayo ket agadukayo ken punuenyo ti daga ket agbalinkayo nga appo kenkuana.” (Genesis 1:28) Nupay dida nagtulnog ken dida intungpal dayta a rebbengen, siertuento ni Jehova a Dios a matungpal ti orihinal a panggepna agpaay iti daga nga agbalin a paraiso. “Insaok; aramidekto met ti pannakatungpalna,” kunana. (Isaias 46:11) Ngem kaanonto a matungpal ti orihinal a panggep ti Dios agpaay iti daga?

Dineskribir ni Jesu-Kristo ken dagiti apostolna dagiti kasasaadto ditoy daga “iti maudi nga al-aldaw,” sakbay la unay ti panangsukat ti Pagarian ti Dios kadagiti amin a gobierno ti tao. (2 Timoteo 3:1-5; Mateo 24:3-14, 37-39; 2 Pedro 3:3, 4) No mabasa ti maysa dagiti padto ti Biblia a naisitar ket idiligna ida kadagiti paspasamak ti lubong, nalawagen nga agbibiagtayo iti tiempo a panagtignayton ti Pagarian ti Dios a dineskribir ti Biblia idiay Daniel 2:44: “Ket kadagiti al-aldaw dagita nga ar-ari [dagiti gobierno ti tao nga agturturay ita] ti Dios ti langit mamangonto ti maysa a pagarian a kaanoman dinto madadael. Ket ti panagturayna dinto met maited iti sabali nga ili. Ngem burakennanto ken ibusennanto amin dagitoy a pagpagarian, ket isu agtalinaedto iti agnanayon.”

Biag iti Asideg a Masanguanan

Panunotenyo laengen no anianto ti kaipapanan dayta iti asideg a masanguanan! Anian a nakaskasdaaw ti bambanag nga agur-uray iti sangatauan bayat ti umay a siglo, no saan a sakbayna pay! Dagiti dakes nga epekto dagiti rinibo a tawtawen a panagturay ti imperpekto a tao, ti managinsisingpet a relihion, ti nabuklis a komersio, ken ti siensia daytoy a lubong masukatanton iti nadibinuan a panagturay, isu a mangbendisionto kadagiti tao iti aglablabes ngem ti namnamaenda.

Kastoy ti panangdeskribir ti Biblia kadagiti pasamak a sigurado a maibanag iti nalinteg a baro a lubong ti Dios: “Adtoy! Ti tolda ti Dios adda iti sangatauan, ket isu makipagnaedto kadakuada, ket isudanto dagiti ilina. Ket ti Dios a mismo addanto kadakuada. Ket punasennanto ti tunggal lua kadagiti matada, ket awanton ni patay, awanto metten ti panagdung-aw wenno panagsangit wenno ut-ot. Dagiti immuna a banag napalabasdan.”​—Apocalipsis 21:3, 4.

Ngarud, ti nangnangruna a napateg kadakayo isu ti panagbalinyo a sisisiput iti aggibusen a bilang nga agpatingganto iti mabiiten iti pannakadadael daytoy a sistema ti lubong nga adda iti sidong ti panangtengngel ti mannakabalin, di makita nga agturay ti lubong, ni Satanas a Diablo. (Juan 12:31; 2 Corinto 4:3, 4) Nasken a maammuanyo ti pagayatan ti Dios ken aramidenyo dayta, ta ikari ti Biblia: “Ti lubong aglabas ken ti dakes a tarigagayna, ngem ti agaramid ti pagayatan ti Dios mataginayon.”​—1 Juan 2:17.

Ngarud, no ipalubos ti tiempo, sapay koma ta nainsiriban a gundawayanyo dagiti probision ni Jehova agpaay iti pannakalasat. Iti kasta addanto pribilehioyo a mangtagiragsak iti biag iti masanguanan, wen, bayat ti umay a maika-21 a siglo​—ken bayat ti maika-22, maika-23, ken adu pay a siglo kalpasanna.

[Dagiti Footnote]

[Kahon iti panid 23]

Iti Tengnga Dagiti Dakes a Damag, Naimbag a Damag

Nupay adda sientipiko nga irarang-ay kaskasdi nga umariwekwek pay laeng dagiti masarsarakan a mabisbisin nga ubbing ken nakuttongen a nataengan. Ngem din agbayag iti sidong ti Mesianiko a Pagarian ti Dios, “addanto kinaruay ti bukel iti daga; iti tapaw dagiti bantay aglaplapusanandanto.”​—Salmo 72:16.

Nupay adda sientipiko nga irarang-ay, kaskasdi a mapadasan pay laeng dagiti minilion ti pannakairurumen ken kinaranggas. Ngem iti mabiiten ti Ari iti Mesianiko a Pagarian ti Dios “ispalennanto ti nakurapay inton umkis a maipaay iti tulong, ken ti agsagsagaba nga awan mangarayat kenkuana. . . . Subbotennanto dagiti kararuada manipud pannakairurumen ken kinaranggas.”​—Salmo 72:12-14.

Nupay adda sientipiko nga irarang-ay umad-adu ti bilang dagiti walang a tattao, nga awan pagtaengan ken umdas a taraonda iti sangalubongan. Ngem iti mabiiten iti sidong ti Mesianiko a Pagarian ti Dios, dagiti tattao “bangonendanto dagiti balbalay ken agtaengdanto kadakuada . . . Isuda didanto mangbangon ket sabali ti agnaed; didanto agmula ket sabali ti mangan.”​—Isaias 65:21, 22.

Nupay adda irarang-ay ti medisina agtultuloy a patayen dagiti malapdan a saksakit dagiti minilion. Ngem iti mabiiten iti sidong ti Mesianiko a Pagarian ti Dios, “awanto ti agtaeng nga agkuna: ‘Masakitak.’”​—Isaias 33:24.

[Ladawan iti panid 24]

Iti sadinoman ditoy daga agbalinton a pakaragsakan ti biag

[Credit Line]

Impaay ti Hartebeespoortdam Snake ken Animal Park