Paset 1

Siensia​—Ti Agtultuloy a Panangsapul ti Sangatauan iti Kinapudno

“KET maammuanyonto ti kinapudno ket ti kinapudno luk-atannakayto.” (Juan 8:32) Dagitoy a masansan a maadaw a sasao iti kinasirib ket insao ti maysa a lalaki a matmatan dagiti minilion a kas ti katan-okan pay laeng a tao a nagbiag.a Nupay ti tuktukoyen ti nagpalawag isu ti relihiuso a kinapudno, iti dadduma a pamay-an ti kinapudno iti aniaman a tay-ak ti aramid maluk-atanna dagiti tao.

Kas pangarigan, winayawayaanen ti nasientipikuan a kinapudno dagiti tattao manipud kadagiti ulbod a kapanunotan, kas ti [sursuro a] patag ti daga, a ti daga isut’ sentro ti uniberso, a ti pudot ket pluido a maawagan caloric, a ti namulitan nga angin pataudenna ti saksakit, ken ti [sursuro a] ti atomo ti kabassitan a paset ti banag (matter). Ti praktikal a pannakaiyaplikar dagiti nasientipikuan a kinapudno iti industria, agraman iti tay-ak ti komunikasion ken transportasion ti nangwayawaya iti tattao manipud kadagiti makauma a trabaho ken kadagiti limitasion ti panawen ken distansia. Dagiti nasientipikuan a kinapudno a naiyaplikar kadagiti agas ken panangaywan ti salun-at ti nangalaw iti tattao manipud nasapa nga ipapatay wenno panagamak iti sakit.

Siensia​—Ania Dayta?

Sigun iti The World Book Encyclopedia, “saklawen ti siensia dagiti adu a tay-ak ti pannakaammo ti tao maipapan kadagiti kinapudno a sinalimetmetan dagiti prinsipio (paglintegan).” Maawatan ngarud nga adda nadumaduma a kita iti siensia. Kuna ti libro a The Scientist: “Iti teoria, dandani aniaman a kita ti pannakaammo agbalin a siensia no daytat’ maadal babaen ti panangusar iti sientipiko a metodo.”

Daytoy ti mamagbalin a narigat iti panangilasin a siuumiso, ta ti pangrugian ti maysa a siensia isut’ pagpatinggaan ti sabali. Kinapudnona, sigun iti The World Book Encyclopedia, “kadagiti dadduma a kaso, kasta unay ti panagkakanaig dagiti siensia ta naipasdek dagiti mangsaklaw iti ad-adu a tay-ak a namagtipon kadagiti paset ti dua wenno ad-adu pay a siensia.” Nupay kasta, adu a libro ti mangsalaysay kadagiti uppat a kangrunaan a pakabingayan: pisikal a siensia, biolohikal a siensia, siensia ti kagimongan, ken ti siensia ti matematika ken lohika.

Maysa aya a siensia ti matematika? Wen, ta no awan ti nagkaykaysa a pamay-an iti panangrukod, dadduma a pamay-an ti panangikeddeng no kasano kadakkel, kabassit, kaadu, karasay, kaadayo, kaasideg, kapudot, ken kalamiis, mabalin nga imposible ti makagunggona a sientipiko a panangsukimat. Gapu iti dayta a rason, ti matematika naawagan a ti “Reina ken Adipen Dagiti Siensia.”

No maipapan iti pisikal a siensia, dagitoy iramanna ti chemistry, physics, ken astronomy. Dagiti kangrunaan a biolohikal a siensia ket botany ken zoology, ket ti siensia ti kagimongan iramanna ti anthropology, sociology, economics, political science, ken psychology. (Kitaenyo ti kahon iti panid 8.)

Masapul a mapagduma ti teoria ti siensia ken ti praktikal a siensia. Ti immuna saklawenna laeng dagiti sientipiko a kinapudno ken prinsipio; ti naud-udi tamingenna dagiti praktikal a pakausaranda. Itatta ti praktikal a siensia ket maawagan metten kas teknolohia.

Panagsuro Babaen iti Panangpadpadas

Ti relihion ken ti siensia agpadpadada a pangarigan iti tarigagay ti tao a mangammo iti kinapudno. Ngem adda nagpateg a nagdumaan ti no kasano a magun-odan ti relihiuso a kinapudno manipud iti maysa a gubuayan ken ti sientipiko a kinapudno manipud iti sabali a gubuayan. Ti agsapsapul iti relihiuso a kinapudno nalabit agturong iti Nasantuan a Biblia, ti Koran, ti Talmud, ti Vedas, wenno ti Tripitaka, agpannuray [dayta] no isut’ maysa a Kristiano, Muslim, Judio, Hindu, wenno Budista. Sadiay masarakanna ti ibilang ti relihionna a maysa a paltiing dagiti relihiuso a kinapudno, a mabalin a nagtaud iti dios ket mamatmatan ngarud a pudno.

Nupay kasta, ti managsirarak iti sientipiko a kinapudno awanan iti kasta nga autoridad a pagturongan​—awan uray libro wenno maysa a tao. Saan a maipalgak ti sientipiko a kinapudno; maammuan dayta. Daytoy sapulenna ti maysa a sistema a panangpadpadas, a ti managsirarak iti sientipiko a kinapudno masansan a masarakannanto nga awan mamaay ti trabahona. Ngem babaen iti sistematiko a panangsurot kadagiti uppat nga addang, maitultuloyna ti makagunggona a panagsirarakna. (Kitaenyo ti kahon “Panangsapul ti Kinapudno iti Sientipiko a Pamay-an.”) Nupay kasta, mapadayawan dagiti balligi iti siensia babaen ti pannakarbek dagiti sientipiko a kapanunotan a dati a maaw-awat ngem mailaksiddan tapno maawat dagiti baro a mamatmatan nga ad-adda nga umiso.

Nupay adda daytoy a panangpadpadas, nakaurnongen dagiti sientista bayat dagiti adu a siglo kadagiti madaydayaw a sientipiko a pannakaammo. Nupay masansan nga agbiddutda, dagitoy nakorehirda dagiti adu a di umiso a pangngeddeng babaen iti panagrason sakbay a mapasamak ti serioso a pannakadangran. Kinapudnona, no agtalinaed ti di umiso a pannakaammo iti teoria ti siensia, bassit laeng ti peggad ti nakaro a pannakadangran. Ngem no ikagumaan a balbaliwan ti serioso a biddut ti teoria ti siensia a pagbalinen a praktikal a siensia, mabalin a makadangran ti resultana.

Alaenyon, kas pangarigan, ti sientipiko a pannakaammo a namataud iti insektisidio. Nakapatpateg dagitoy agingga a ti ad-adu pay a panagsirarak impalgakna a dadduma ti mangibati kadagiti arinsaed a makadangran iti salun-at ti tao. Kadagiti dadduma a komunidad iti asideg ti baybay Aral, nga adda idiay Uzbekistan ken Kazakhstan, naipasdek nga adda pakainaigan ti nasaknap a panagusar kadagita nga insektisidio ken ti kaadu ti kanser ti karabukob a mamimpito ngem ti promedio ti dati nga Union Soviet.

Gaput’ ipaayda a pagnam-ayan, naglatak dagiti pagpugsit nga aerosol​—agingga nga imbaga ti sientipiko a panagsukimat a pudno a napartak a makadadaelda iti mangsalaknib nga ozone layer ti daga ngem ti naipagarup idi. Ngarud, ti panagsirarak iti sientipiko a kinapudno ket agtultuloy. Dagiti sientipiko a “kinapudno” itatta mabalin a bidduten iti masanguanan, ken nalabit makadangran pay a kapanunotan a naglabasen.

No Apay a Rumbeng a Makapainteres ti Siensia Kadatayo

Adut’ naaramidanen ti siensia ken teknolohia iti panangpataud ti sangal ti moderno a lubongtayo. Kinuna ni Frederick Seitz, dati a presidente iti U.S. National Academy of Sciences: “Ti siensia, a nangrugi nga immuna kas pakaragsakan ti isip nupay napeggad, ket agbalbalinen a maysa a kangrunaan a sadiri iti wagas ti panagbiagtayo.” Gapuna, ti sientipiko a panagsirarak maipada itan iti irarang-ay. Asinoman nga agduadua iti kaudian a sientipiko nga irarang-ay mabalin a maibilangda a kas “bumusbusor iti irarang-ay.” Ta kadakuada, ti awagan ti dadduma a sientipiko nga irarang-ay isut’ mamagsina iti sibilisado ken ti saan a sibilisado.

Awan duadua ngarud a ti maika-20-siglo a bumiberso a Briton a ni W. H. Auden kinunana: “Dagiti pudno a lallaki nga agtignay iti tiempotayo, dagidiay a mangbalbaliw iti lubong, saan a dagiti politiko ken dagiti estadista, no di ket dagiti sientista.”

Mammano a tattao ti mangilibak a kasapulan ti lubong ti panagbalbaliw. Ngem kabaelan aya ti siensia ti trabaho? Maammuanto aya dagiti sientipiko a kinapudno a nasken tapno mapagballigian dagiti naisangsangayan a karit nga ipaay ti maika-21 a siglo? Ket napartakto kadi a masursuro dagitoy a kinapudno tapno wayawayaanda dagiti tao iti buteng iti umadanin a sangalubongan a pannakadadael?

Kinuna ti namindua a nangabak iti premio a Nobel a ni Linus Pauling: “Asinoman nga agbibiag iti lubong masapul a maawatanna ti kasasaad ken dagiti epekto ti siensia.” Ti panggep ti panangiparangmi iti serie ti “Siensia​—Ti Agtultuloy a Panangsapul ti Sangatauan iti Kinapudno” isut’ panangipaay kadagiti managbasami kadagitoy nasken a pannakaawat. Siguraduenyo a basaen ti Paset 2, iti sumaganad a ruarmi.

[Footnote]

[Kahon/Ladawan iti panid 7]

PANANGSAPUL TI KINAPUDNO ITI SIENTIPIKO A PAMAY-AN

1. Paliiwenyo ti mapasamak.

2. Naibatay kadagidiay a kapaliiwan, mangputar ti maysa a teoria a mabalin a pudno.

3. Subokenyo ti teoria babaen ti ad-adu pay a panagpaliiw ken eksperimento.

4. Kitaenyo no pumayso dagiti naipadto a naibatay iti teoria.

[Kahon/Dagiti ladawan iti panid 8]

DEPINASION TI SIENSIA

ANTHROPOLOGY isu ti panagadal kadagiti tao sigun iti panangmatmat iti biolohia, kagimongan, ken kultura.

ASTRONOMY isut’ panagadal kadagiti bituen, planeta, ken dadduma a gagangay a bambanag iti law-ang.

BIOLOGY isu ti panagadal no kasano nga agtignay dagiti sibibiag a banag ken ti klasipikasion dagiti mula ken animal.

BOTANY, maysa kadagiti dua a kangrunaan a sanga ti biology, isu ti panagadal iti panagbiag dagiti mula.

CHEMISTRY isu ti panagadal kadagiti kasasaad ken nakabuklan dagiti banag ken ti pamay-an ti panangapektarda iti maysa ken maysa.

MATHEMATICS isu ti panagadal kadagiti numero, kaadu, itsura, ken relasionda.

PHYSICS isu ti panagadal kadagiti puersa ken kualidad a kas iti lawag, uni, puersa, ken grabidad.

PSYCHOLOGY isu ti panagadal iti isip ti tao ken dagiti makagapu iti kababalin ti tao.

ZOOLOGY, ti maikadua a kangrunaan a sanga ti biology, isu ti panagadal iti panagbiag ti animal.