Paset 2

Siensia​—Ti Agtultuloy a Panangsapul ti Sangatauan iti Kinapudno

Mangrugi ti Panagsapul

“AWAN ti makaammo no asino ti nakadiskubre ti apuy, nangimbento ti dalig, nangputar ti bai ken pana, wenno nangpadas a nangilawlawag ti ileleggak ken ilelennek ti init,” kuna ti The World Book Encyclopedia. Ngem nadiskubre, naimbento, naputar, ken nailawlawagda, ket pulos a saan a kas idin ti lubong.

Dagitoy a naaramidan isu dagiti immuna nga addang iti panagdaliasat nga agbiruk iti kinapudno a nagpauten iti agarup innem a ribo a tawen. Kanayon a nausiuso dagiti tao, a tarigagayanda a maammuan dagiti nabiag ken awan biagna a banag iti aglawlawda. Interesadoda met a mangiyaplikar iti naammuanda, nga usarenda dayta iti praktikal a pamay-an a pakagunggonaanda. Daytoy a nakaisigudan a pannakawaw iti pannakaammo ken ti tarigagay a mangiyaplikar iti dayta isut’ nanggutugot iti sangatauan nga agtultuloy a mangsapul iti sientipiko a kinapudno.

Siempre, dagidiay damo a panangikagumaan a mangusar iti sientipiko a pannakaammo iti praktikal a pamay-an saanda a naawagan a teknolohia, kas pagaammo ita. Gapu iti dayta a banag saan a naawagan sientista dagiti tao a nangikagumaan a nangaramid kadagita. Kinapudnona, awan pay ti moderno a kasasaad ti siensia bayat ti kaaduan a paset ti panagbiag ti sangatauan. Agingga idi maika-14 a siglo, idi inusar ti bumiberso nga Ingles a ni Chaucer ti sao a “siensia,” basta ti kayatna a sawen ket isuamin a nadumaduma a kita ti pannakaammo. Maitunos daytoy iti punganay ti sao, nga agsubli ti termino a Latin a kaipapananna “ammuen.”

Iturong ti Immuna a Zoologo ti Dalan

Aniaman ti pangawag iti dayta idi damo, nangrugi ti siensia iti hardin ti Eden apaman a rinugian ti tao nga inusisa ti lubong iti aglawlawda. Uray pay sakbay ti pannakaparsua ni Eva, nabilin ni Adan a panagananna dagiti animal. Sapulen ti panangtedna iti umiso a naganda ti naannad a panangadalna kadagiti kababalin ken ugalida. Itatta, awagantay daytoy iti siensia ti zoology.​—Genesis 2:19.

Ti inauna nga anak da Adan ken Eva, ni Cain, “nangibangon iti maysa a siudad,” gapuna addaan iti umdas a pannakaammo iti siensia tapno makapartuat kadagiti nasken nga alikamen. Kalpasanna, naawagan ti maysa kadagiti kaputotanna, ni Tubal-cain, “ti agpampanday ti amin a natadem a suer ken landok.” Idin nalawag a rimmang-ayen ti pannakaammo iti siensia ken teknolohia.​—Genesis 4:17-22.

Idi nagbalin a pannakabalin ti lubong ti Egipto​—ti immuna a dinakamat ti Biblia​—rimmang-ayen ti pannakaammo ti siensia agingga iti punto a kabaelanen dagiti Egipcio ti mangbangon kadagiti dadakkel a piramid. Ti disenio dagitoy a piramid, kuna ti The New Encyclopædia Britannica, “nagsayaatan ti pannakaaramidna kalpasan laeng ti adu nga eksperimento, isu a nangrisut kadagiti dadakkel a parikut ti enhenieria.” Masapul ti adu a pannakaammo iti matematika iti panangrisut kadagitoy a parikut ken ipamatmatna ti kaadda dagiti mainaig a sientipiko a kinasigo.

Siempre, saan laeng a dagiti Egipcio ti nausiuso iti siensia. Dagiti taga Babilonia, malaksid iti panangpataudda iti kalendario, impasdekda ti sistema ti panagbilang ken panagrukod. Iti Adayo a Daya, nangipaay ti sibilisasion nga Insik kadagiti napateg a kontribusion iti siensia. Ket pinataud dagiti immuna nga amma dagiti Inca ken Maya kadagiti America ti narang-ay a sibilisasion a nagsiddaawan kamaudiananna dagiti managsirarak nga Europeo, a di nanginanama kadagita a naaramidan dagiti “di moderno nga umili.”

Nupay kasta, saan nga amin a minatmatan dagitoy a tattao idi ugma a sientipiko a kinapudno ket umiso iti siensia. Ibaga ti The World Book Encyclopedia kadatayo a kagiddan dagiti makatulong nga alikamen a pinataud dagiti taga Babilonia agpaay iti sientipiko a panagsirarak, “pinataudda met ti makuna a siensia ti astrology.”a

Adda iti Sadinoman ti Babilonia

Kadagiti estudiante ti Biblia pumada ti kadaanan a Babilonia iti ulbod a panagdayaw. Iti astrology nga ar-aramidenda sadiay, mapapati nga iturayan ti naiduma a dios ti tunggal paset dagiti langit. Maitunos iti siensia ti Biblia, a mangisuro nga adda maymaysa a pudno a Dios, no dina awaten ti makuna a siensia a maawagan astrology.​—Deuteronomio 18:10-12; 1 Corinto 8:6; 12:6; Efeso 4:6.

Paset ti panagbiag ti immuna a tao ti relihion. Gapuna kaawatan nga inimpluensiaan ti relihion ti itataud ti sientipiko a pannakaammo. Nangnangruna a makita daytoy iti saklawen ti siensia ti medisina.

“Dagiti dokumento a kadaanan a mangiladawan iti kagimongan nga Egipcio ken ti medisina bayat ti Daan a Pagarian,” kuna ti The New Encyclopædia Britannica, “ipakitada a ti mahika ken relihion ket nasken a paset ti panangagas a naibatay iti kapadasan ken kapaliiwan ken ti panagrason ket ti kangrunaan a mahiko iti korte ti paraon ti masansan nga agserbi a kangrunaan a mangngagas ti nasion.”

Bayat ti maikatlo a dinastia ti Egipto, naglatak ti maysa a mabigbigbig nga arkitekto a managan Imhotep kas mangngagas nga adut’ paglainganna. Kurang a maysa a siglo kalpasan ti ipapatayna, isut’ daydayawenda kas dios ti medisina iti Egipto. Idi arinunos ti maikanem a siglo K.K.P., naitan-ok iti saad a kangrunaan a dios. Kuna ti Britannica a dagiti templo a naidedikar kenkuana “masansan a napusek kadagiti agsagsagaba nga agkarkararag ken maturog sadiay a patienda a ti dios ipalgakna dagiti remedio kadakuada kadagiti tagtagainepda.”

Dakkel ti impluensia dagiti relihiuso a kapanunotan kadagiti mangngagas nga Egipcio ken taga Babilonia. “Ti agsaksaknap a teoria iti sakit idi a tiempo, ken kadagiti umay a kaputotan,” kuna ti The Book of Popular Science, “ket patauden dagiti dakes nga espiritu wenno demonio dagiti gurigor, impeksion, ut-ot ken sakit, a mangraut iti bagi.” Gapu iti dayta, nairaman dagiti relihiuso a panagdaton, an-anito, wenno orasion iti panangagas.

Kabayatanna, idi maikapat ken maikalima a siglo K.K.P., kinarit ti maysa a mangngagas a managan Hippocrates daytoy a panangmatmat. Isut’ naglatak a nangnangruna gapu iti sapata a Hippocrates, a kaaduanna mamatmatan pay laeng a naglaon iti linteg ti kababalin iti medisina. Kuna ti libro a Moments of Discovery​—The Origins of Science a ni Hippocrates “nairaman [met] kadagiti immuna a nakisalisal kadagiti papadi a nangsapul iti panangilawlawag kadagiti saksakit ti tao.” Ti panangusar ti siensia iti panangagas, sinapulna dagiti gagangay a pakaigapuan ti saksakit. Nangrugin a sinukatan ti panagrason ken kapadasan ti an-anito ken relihiuso a pugpugto.

Iti panangilasinna iti medisina ken sursuro ti relihion, nakatulong ni Hippocrates iti matarigagayan a kalat. Nupay kasta, mapalagipantay pay laeng uray ita iti relihiuso a nagtaudan ti medisina. Ti simbolona a mismo, ti napulipolan-uleg a sarukod ni Asclepius, ti Griego a dios ti medisina, nagtaud kadagiti kadaanan a templo ti panangagas a sadiay matartaraken dagiti sagrado nga uleg. Sigun iti The Encyclopedia of Religion, dagitoy nga uleg addaanda “ti kabaelan a mangpabaro ti biag ken mangisubli iti salun-at.”

Kamaudiananna naglatak ni Hippocrates a kas ti ama ti medisina. Ngem no dadduma saan a daytoy ti namagbalin nga umiso amin dagiti aramidna iti siensia. Ibaga ti Book of Popular Science kadatayo a adduma kadagiti di naimbag a kapanunotanna “ket kasla di nakapapati kadatayo itatta” ngem mamakdaar a maibusor iti kinatangsit ti medisina, a kunkunana: “Nalabit dadduma kadagiti teoria ti medisina a natibkeren ti pannakaipasdekda itatta ti kasla dinto nakapapati iti masanguanan a kaputotan.”

Agin-inot a Rumang-ay

Gapuna, agin-inot ti pannakadiskubre ti sientipiko a kinapudno, a sapulenna ti panangpili kadagiti kinapudno manipud kadagiti biddut a teoria a nagpauten iti adu a siglo. Ngem tapno mapasamak daytoy, masapul nga ipasa a siuumiso ti maysa a kaputotan dagiti nasarakanna [a kinapudno] iti sumaganad a [kaputotan]. Nalawag a ti maysa a pamay-an a panangaramid itoy isut’ panangibaga [iti dayta], ta naparsua ti tao a makabael nga agsao.​—Idilig ti Genesis 2:23.

Daytoy a pamay-an ti panangiyallatiw iti kapaliiwan, nupay kasta, pulos a dinto mapagtalkan unay a mangipaay iti kinaumiso a sapsapulen ti irarang-ay ti siensia ken teknolohia. Nalawag a masapul a maitalimeng ti naisurat nga impormasion.

Di ammo no kaano a nangrugi ti panagsurat ti tao. Ngem apaman a nagsuratda, adda ik-ikutanda a nakaskasdaaw a pamay-an a panangiyallatiw iti impormasion a mabalin a pagibatayan ti dadduma. Sakbay a naimbento ti papel​—nalabit idiay China idi agarup 105 K.P.​—naaramid ti panagsurat kadagiti tapi a damili, papiro, ken pergamino.

Imposible koma ti adu nga irarang-ay ti siensia no awan dagiti sistema ti panagbilang ken panagrukod. Nakapatpateg ti itataudda. Iti panangawagna a “sapasap” ti pannakaiyaplikar ti matematika, ipalagip ti The Book of Popular Science kadatayo a “ti panangusigna ti nangiturong kadagiti adu a nakapatpateg a sientipiko nga irarang-ay.” Agserbi met ti matematika “kas napateg nga alikamen ti kemiko, ti pisiko, ti astronomo, ti enheniero ken dadduma pay.”

Kadagiti adu a siglo nainayon dagiti dadduma pay a banag iti irarang-ay ti panagsapul ti sientipiko a kinapudno. Kas pangarigan, ti panagbiahe. Ilawlawag ti The Book of Popular Science: “Ti tao a makagteng iti gangannaet a daga mabalin a mapatademna ti kinausiusona babaen kadagiti baro a banag a mabuya, mangngeg, maangot ken maramananna. Magargarinto nga agsaludsod no apay a naiduma dagiti banag iti gangannaet a daga; ket iti panangikagumaanna a mangpennek iti kinausiusona, makagun-odto ti sirib. Kasta met dagiti kadaanan a Griego.”

Wen, Kanayon nga Adda Dagiti Griego

Basaenyo ti historia ti relihion, politika, wenno komersio ket maammuanyonto a kankanayon a madakamat dagiti Griego. Ket asino ti di nakangngeg kadagiti nalatak a pilosopoda, maysa a termino a naadaw iti sao a Griego a phi·lo·so·phiʹa, a kaipapananna “ayat iti sirib”? Nalatak ti panagayat dagiti Griego iti sirib ken pannakawawda iti pannakaammo idi umuna a siglo idi binisita ni Kristiano nga apostol Pablo ti pagilianda. Tinukoyna dagiti pilosopo nga Epicureo ken Estoico, a kas kadagiti “amin a taga Atenas ken dagiti gangannaet nga agnaed idiay nga awan ti sabali a sanguenda no nawaya ti tiempoda no di agsao wenno agdengngeg iti baro a banag.”​—Aramid 17:18-21.

Gapuna saan a nakaskasdaaw nga amin a tao idi ugma, dagiti Griego ti kadadakkelan ti naitulong iti siensia. Inlawlawag pay ti The New Encyclopædia Britannica: “Ti panangikagumaan ti pilosopia a Griego a mangipaay iti teoria ti kasasaad ken itataud ti uniberso a mangsukat iti sarsarita maipapan iti kasasaad ken itataudna nagbanag kamaudiananna iti pannakadiskubre ti praktikal a siensia.”

Kinapudnona, adut’ naitulong ti dadduma a pilosopo a Griego iti panagsirarak kadagiti sientipiko a kinapudno. Inkagumaanda nga ikkaten dagiti biddut a kapanunotan ken teoria dagiti sinunuanda, bayat a nangipasdekda kadagiti pangibatayan a nasarakanda nga umiso. (Kitaenyo ti kahon dagiti pangarigan.) Gapuna, dagiti pilosopo a Griego idi unana as-asideg ti kapanunotanda kadagiti sientista itatta ngem ti aniaman a tattao idi ugma. Maigiddato iti dayta, itay laeng nabiit pay, nausar ti termino a “gagangay a pilosopia” a mangdeskribir kadagiti nadumaduma a sanga ti siensia.

Kabayatanna riningbawan ti politika ti kabbaro a naipasdek nga Imperio ti Roma dagiti managayat-pilosopia a Griego. Adda kadi epekto daytoy iti sientipiko nga irarang-ay? Wenno addanto kadi pakaidumaanna iti idadateng ti Kinakristiano? Sumungbatto ti paset 3 iti sumaganad a ruarmi.

[Footnote]

[Kahon iti panid 22]

Dagiti “Sientista” a Griego Sakbay Panawen Kristiano

THALES iti Miletus (maikanem a siglo), nangnangruna a naglatak gapu iti trabahona iti matematika ken ti pammatina a danum ti pakabuklan dagiti isuamin a banag, addaan iti pamay-an a naannad a panangtingiting ti kosmiko a pakasangalan, a kunaen ti The New Encyclopædia Britannica a “napateg iti itataud ti sientipiko a kapanunotan.”

Socrates (maikalima a siglo) awagan ti The Book of Popular Science a “ti namarsua iti pamay-an ti panagimtuod​—panangusig ti pagdumaan​—a kaasitgan iti kababagas ti pudno a sientipiko a pamay-an.”

Democritus iti Abdera (maikalima agingga iti maikapat a siglo) timmulong a nangisagana iti teoria ti atomika iti uniberso agraman ti teoria ti di pannakadadael ti banag ken ti pannakaitalimeng ti enerhia.

Plato (maikalima agingga iti maikapat a siglo) impasdekna ti Academy idiay Atenas kas maysa nga institusion agpaay iti sistematiko a panagsirarak iti pilosopia ken siensia.

Aristotle (maikapat a siglo), aduan pannakaammo a biologo, binuangayna ti Lyceum, maysa a sientipiko nga institusion a nangsirarak kadagiti adu a tay-ak. Iti nasurok a 1,500 a tawen, dagiti kapanunotanna ti nangdominar ti sursuro ti siensia, ket maibilang a katan-okan nga autoridad ti siensia.

Euclid (maikapat a siglo), ti kalalatakan a matematiko idi ugma, naglatak gapu iti panangurnongna iti pannakaammo maipapan iti “geometria,” sao a Griego a kaipapananna “panangrukod iti daga.”

Hipparchus iti Nicaea (maikadua a siglo), kangrunaan nga astronomo ken nangipasdek iti trigonometria, linasinlasinna dagiti bituen sigun iti kadakkel ken karaniagda, maysa a sistema a maus-usar pay laeng ita. Isut’ immun-una a kas ken ni Ptolemy, maysa a nalatak a geograpo ken astronomo idi maikadua a siglo K.P., a nangpalawa kadagiti naammuan ni Hipparchus ken nangisuro a ti daga ti sentro ti uniberso.

[Ladawan iti panid 23]

Ti napulipolan ti uleg a sarukod ni Asclepius, maysa a pakalaglagipan nga inimpluensiaan ti relihion ti itataud ti siensia